D E D E K O R K U T K İ T A B B N D A K A I D H N
Mehmed Kaplan
Y a ş a d ı ğ ı m ı z m e d e n i y e t d e v r e l e r i n e g ö r e T ü r k e d e b i y a t ı n d a k a d ı n , u m u m i y e t l e ü ç ş e k i l d e d e ğ e r l e n d i r i l m i ş t i r : 1 — İsİâmiyetten ö n c e v e g ö ç e b e l i k d e v r i n d e o , b u d e v r i n i d e a l e r k e k t i p i o l a n A l p t i p i n e y a k laşır. E r k e k g i b i o d a a t a b i n e r , o k a t a r , k ı l ı ç k u l l a n ı r v e i c a b ı n d a d ü ş m a n l a k a h r a m a n c a ç a r p ı ş ı r . 2 — Y e r l e ş i k m e d e n i y e t e v e i s l â m î k ü l t ü r ç e v r e s i n e d a h i l o l d u k t a n s o n r a k a d ı n , e r k e k g i b i v e e r k e k t e n d a h a f a z l a p a s s i f b i r k a r a k t e r a r z e d e r . T o p r a k v e d i n , i n s a n l a r ı k e n d i l e r i n d e n ü s t ü n t a b i a t v e y a t â b i a t ü s t ü k u v v e t l e r e b a ğ l a r . B u d e v i r d e k a d ı n ı n k a h r a m a n c a v a s ı f l a r ı n ı k a y b e d e r e k b i r h a z v e a ş k m e v z u ' u o l d u ğ u g ö r ü l ü r . 3 — G a r p m e d e n i y e t i t e s i r i a l t ı n a g i r d i k t e n s o n r a k a d ı n ı n i l k i n e d e b i y a t t a , s o n r a h a y a t t a b e ş e r î h a k l a n m ü d a f a a e d i l i r v e t a m a m i y l e e r k e k l e m ü s a v i b i r s e v i y e y e g e t i r i l i r .
D e d e K o r k u t k i t a b ı n d a1 b i r i n c i d e v r e y e a i t k a d ı n t i p i n i n b i r ç o k h u s û s i y e t l e r i c a n l ı b i r şekilde t a s v i r o l u n m u ş t u r . B u m a k a l e d e b u n l a r ı t e s b i t e ç a l ı ş a c a ğ ı z .
1. D e d e K o r k u t k i t a b ı n d a d i k k a t i i l k ç e k e n şey, b u r a d a k a d ı n ı n y e r l e ş i k m e d e n i y e t - k ö y v e şehir - e d e b i y a t l a r ı n d a o l d u ğ u g i b i , b i r h a z v e a ş k m e v z u ' u o l m a m a s ı d ı r . K e n d i s i d e e r k e ğ e karşı b i r â ş ı k tavrı t a k ı n m a z . D e d e K o r k u t k i t a b ı n d a , n e Kerem ile Aslı, ne Leylâ ve Mecnun, n e d e Aşk-ı Memnu''da r a s t l a n ı l a n ş e k i l d e , k a d ı n ı n v e y a e r k e ğ i n , a ş k ı , h a y a t î b i r m e s ' e l e h a l i n e g e t i r d i ğ i g ö r ü l ü r . B u r a d a , b i z i m b u g ü n a n l a d ı ğ ı m ı z m â n a d a b i r aşk duygusu a d e t â m e v c u t d e ğ i l d i r . B i z b u n u g ö ç e b e m e d e n i y e t i n d e y a ş a n ı l a n h a y a t şekli i l e i z a h e d i y o r u z . A ş k d u y g u s u , t o p l u l u k i ç i n d e m a d d î v e y a m a n e v î m a n i a l a r k a r ş ı s ı n d a k a l a n b i r m u h a y y i l e n i n m a h s u l ü d ü r . G ö ç e b e h a y a t ı n d a m u h a y y i l e n i n g e l i ş m e s i n i t e m i n e d e n ş a r t l a r y o k t u r . B u r a d a i n s a n l a r , d a i m î b i r h a r e k e t h a l i n d e d i r . G ö ç e b e , k ö y v e y a şehir h a y a t ı n ı n s a ğ l a m ı ş o l d u ğ u e m i n v e s t a t i k b i r b o ş z a m a n a s a h i p d e ğ i l d i r . A y r ı c a i ç t i m a î b a s k ı v e d i n d e k a d ı n l a e r k e k a r a s ı n a sıkı b i r p e r d e ç e k m e m i ş d i r .
1 OrhaD Şaik Gokyay, Dede Korkut, İstanbul, 1938.
10ü Mehmed Kaplan
D a h a m ü h i m r n i , b u d e v r e d e , i ç t i m a î h a y a t i c a b ı , e n b ü y ü k b e ş e r î d e ğ e r i n h i s v e h a y a l s a h a s ı n d a d e ğ i l , hareket s a h a s ı n d a t e c e l i i e t m i ş b u l u n m a s ı d ı r . B u t o p İ u l u k d a e n b ü y ü k d e ğ e r kahramanlık'tır v e k a h r a m a n l ı k , m u h a r i p l i k v e v ü c u t k u v v e t i n i g ö s t e r m e k ş e k l i n d e t e c e l l i e d e r . B u n u n n e t i c e s i o l a r a k e r k e k , k e n d i s i i ç i n e n y ü k s e k k ı y m e t o l a n k a h - r a m a k h k v a s ı f l a r ı n ı k a d ı n d a d a a r a r . B a b a s ı n a k e n d i s i n i e v l e n d i r m e s i n i t e l m i h e d e n B e y r e k i l e b a b a s ı a r a s ı n d a g e ç e n şu k o n u ş m a b u t e l â k k i y i ç o k g ü z e l g ö s t e r i r :
« A ğ s a k a l l u b a b a s ı a y d u r : o ğ u l , d a n d a n ş u k , b u g ü n o ğ u z d a ne g ö r d ü n ?
A y d u r : N e g ö r e y i m , o ğ i u o l a n e v e r m i ş , kızı o l a n g ö ç ü r m ü ş . B a b a a y d u r : O ğ u l y a s e n i e v e r m e k m i g e r e k , d e d i .
B e l i b e s a ğ s a k a l l u a z i z b a b a , e v e r m e k g e r e k , d e d i . B a b a s ı a y d u r : O ğ u z d a k i m ü n k ı z ı n ı a h v e r e y i m , d e d i .
B e y r e k a y d u r : B a b a m a n a b i r kız alıver k i m m e n y e r ü m d e n t u r m a d m o l t u r m a h g e r e k ; m e n k o ç a t u m a b i n m e d i n p ! b i m e h g e r e k ; m e n k ı r ı m a v a r m a d ı n o i m a n a b a ş g e t ü r m e h g e r e k . B u n u n g i b i b i r k ı z a l ı v e r b a b a m a n a , d e d i .
B a b a s ı B a y B ü r e H a n A y d u r : O ğ u l sen kız d i l e m e z ş i n , k e n d ü n e b i r h a m p a i s t e n m i ş s i n2' .
K a h r a m a n l a r d a n K a n T u r a h d a , a ş a ğ ı y u k a r ı a y n i i f a d e l e r l e b ö y l e b i r k ı z i s t e r3. B e y r e k i l e K a n T u r a î ı ' n m a l d ı k l a r ı k ı z l a r b u v a s ı f l a r ı h a i z d i r l e r . K a n T u r a l ı , b i r y e r d e s e v g i l i s i n i n y a n ı n d a u y u r k e n , d ü ş m a n g e l i r . K a n T u r a i ı g ö z ü n ü a ç a r b a k a r : « G e l i n a t ü s t ü n d e , g e y i n m i ş , s ü n ü s ü e l i n d e * » . K â f i r l e r , K a n T u r a İ ı y ı y a r a l a r l a r . S a l ç a n H a t u n o n u k u r t a r ı r :
« B i r b ö l ü k k a z a ş a h m g i r m i ş g i b i k â f i r e a t s a l d ı . B i r u c u n d a n kı- r u b k â f i r i o l b i r u c u n d a n ç ı k t ı6' .
2. E r k e ğ i n k a d ı n d a k a h r a m a n l ı k v a s ı f l a r ı n ı a r a d ı ğ ı b u t o p l u l u k t a k a d ı n ı n e r k e k t e e n b ü y ü k m e z i y e t o l a r a k b u n u i s t e m e s i g a y e t t a b i î d i r . K a d ı n e r k e ğ i n k a h r a m a n l ı k v a s ı f l a r ı n ı çeşitli ş e k i l l e r d e d e n e r . K a n T u r a l ı , k e n d i s i n e eş o l a b i l e c e k kız a r a m a k i ç i n i ç o ğ u z u , d ı ş o ğ u z u d o l a ş ı r , m r v a f ı k b i r i n i ' b u l a m a z . O n a l â y ı k o l a b i l e c e k , b i r t e k kız v a r d ı r : O d a T r a b z o n t e k ü r ü n ü n kızı S a l ç a n H a t u n d u r . Y a l n ı z b u k ı z k e n d i s i n i a l a c a k e r k e ğ i n ç o k k u v v e t l i v e k a h r a m a n o l m a s ı n ı i s t e r .
:a Agn. esr. s. -29.
8 , » 65.
* » 73.
s * • 74.
Dede K o r k u t Kitabında Kadın 101
K e n d i s i d e b i r k a h r a m a n o l a n , s a ğ m a s o l u n a i k i k o ş a y a y ç e k e n , a t t ı ğ ı o k y e r e d ü ş m e y e n b u k ı z ı n « k a l ı n l ı ğ ı » ü ç a z g ı n c a n a v a r d ı r :
« O l k ı z u n ü ç c a n a v a r k a l ı n l ı ğ ı k a f t a n l ı ğ ı v a r i d i . B a b a s ı h e r k i m o l c a n a v a r ı b a s s a y e n s e Ö l d ü r s e kızurhı a n a v e r ü r i d ü m d e y ü v a ' d e eyleriıişidi. B a s m a s a b a ş ı n k e s e n d i . B ö y l e l i k i l e o t u z k â f i r b e g i n i n b a ş ı b u r ç b e d e n i n d e k e s i l ü b a s ı l m ı ş i d i . O l ü ç c a n a v a r u n b i r i k a ğ a n asla- n ı d ı , b i r i k a r a b u ğ r a y ı d ı , b i r i d a h i k a r a b u ğ a y ı d ı . B u n l a r ı n h e r b i r i s i b i r e j d e r h a y ı d i
K ı z , b u h a y v a n l a r ı ö l d ü r e c e k e r k e ğ i s e y r e d i y o r :
« M e ğ e r k ı z m e y d a n d a b i r k ö ş k y a p d u r m ı ş i d i . C e m i y a n ı n d a o l a n k ı z l a r a l g e y m i ş l e r d i . K e n d ü s a n g e y m i ş d i . Y u k a r ı d a n t e m a ş a e d e r i d i »7. B e y r e ğ i n b e ş i k k e r t m e c e nişanlısı B a n ı Ç i ç e k d e b i r fırsatını b u l u r , B e y r e ğ i n k u v v e t v e m a h a r e t i n i d e n e r . B e y r e k b i r g ü n g e y i k a v l a r k e n B a n ı Ç i ç e ğ ü n o t a ğ ı c i v a r ı n a g e l i r . Banı Ç i ç e k k e n d i s i n i d a d ı g i b i g ö s t e r e r e k B e y r e k i l e ş ö y l e k o n u ş u r :
-•Men B a n ı Ç i ç e ğ ü n d a d a ş ı y ı m , g e l i m d i s e n ü n i l e a v a ç ı k a l u m , e g e r s e n ü n a t u n m e n ü m a t u m ı geçerise a n u n a t ı n ı d a h i g e ç e r s i n ; h e m s e n ü n i l e o k a t a l u m , m e n i geçeriseri a n ı d a h î g e ç e r s i n ; v e h e m s e n ü n i l e g ü r e ş e l ü m m e n i b a s a r ı s a n anı d a h i b a s a r s ı n » d e r . Ö y l e y a p a r l a r :
«İkisi a t l a n d ı l a r , m e y d a n a ç ı k t ı l a r , a t d e p t i l e r . B e y r e k atı k ı z u h atını g e ç d i . O k a t t ı l a r , B e y r e k k ı z ı n o k u n y a r d ı .
K ı z a y d u r : M e r e y i ğ i t , m e n ü m a t ı m ı k i m s e g e ç d ü g i y o k , o k u m ı k i m s e y a r d u g u y o k . İ m d i g e l s e n ü n i l e g ü r e ş t u t a l u m . H e m e n B e y r e k a t d a n i n d i , k a r v a ş d ı l a r . İki p e h l i v a n o l u p b i r b i r i n e s a r m a ş d ı l a r . B e y r e k g ö t ü r ü r k i z ı y e r e u r m a k i s t e r , kız g ö t ü r ü r B e y r e ğ i y e r e u r m a k i s t e r .
B e y r e k a y d u r : B u k ı z a b a s ı l a c a k ö l u n s a m k a l ı n O ğ u z i ç i n d e ba- ş u m a k a h ı n ç , y ü z ü m e t o h u n ç e d e r l e r d e d i . G a y r e t e g e l d i . K a y r a d ı , k i z ı n b a ğ d a m a s ı n a l d ı . E m c i ğ i n d e n t u t d ı , kız k o ç u n d ı . B u k e z B e y r e k k ı z ı n i n c e b e l i n e g i r d i , b a ğ d a d i , arkası ü z e r i n e y e r e u r d u .
K ı z a y d u r : Y i ğ i t , B a y B i c a n u n kızı B a n ı Ç i ç e k m e n ü m » d e d i8. H i k â y e l e r d e i l e k a d a r m ü b a l â ğ a v e m a s a l u n s u r u o l ü r s a o l s u n , g ö ç e b e c e m i y e t i n d e e r k e ğ i n k a d ı n ı , k a d ı n ı n e r k e ğ i k u v v e t v e c e s a r e t b a k ı m ı n d a n d e n e m e s i n i n hayatî bir değeri o l m a s ı v e b u n u n s e b e b i k o l a y l ı k l a t a s a v v u r o l u n a b i l i r . Z i r a d a i m î h a r e k e t h a l i n d e b u l u n a n , şehir ve k ö y l e r d e o l d u ğ u g i b i tabiî ve sun'î h i ç b i r v a s ı t a i l e k o r u n m a y a n b u t o p l u l u k t a , d ü ş m a n , e r k e ğ i n d e , k a d ı n ı n d a h a y a t ı n ı t e h d i t al- i ı n d a b u l u n d u r u r . Ş u h a l d e i k i s i n i n d e k u v v e t l i v e c e s u r o l m a s ı z a r u -
6 Ayn. esr. s. 65.
t > • 68.
• • 29.
102 Meli med Kaplan
i l d i r . S a l ç a n H a t u n i l e K a n T u r a l ı k â f i r l e r t a r a f ı n d a n s a r ı l ı n c a , i l k h a r e k e t e g e ç e n k a d ı n o l u r . A r a l a r ı n d a ş ö y l e k o n u ş u r l a r :
«Salçan H a t u n a t o y n a t d ı . K a n T u r â l ı n u n ö n i n e g e ç d i . K a n T u r a l ı a y d u r : G ö r k l ü m k a n d a g i d e r s i n , d e d i .
A y d u r : B e g y i ğ i t , b a ş e s e n o l s a b ö r k b u l u n m a z m ı o l u r ? B u g e l e n kâfir ç o k k â f i r d ü r . S a v a ş a l ı m , , d ö g ü ş e l ü m , ö l e n ü m ü z ö l s ü n , d i r i k a l a n u m u z o d a y a g e l s ü n , d e d i
B u r a d a S a l ç a n H a t u n a t s a l d ı , k ı r ı m ı n b a s d ı , k a ç a n ı n k o v m a d ı , a m a n d e y e n i ö l d ü r m e d i . E y l e s a n d ı k i m y a ğ ı b a s ı l d ı . K ı l ı c u n b a l ç a ğ ı k a n o d a y a g e l d i , K a n T u r a l ı y ı b u l ı m a d ı uJ .
T e k b a ş ı n a k a l a n v e e r k e ğ i n i y a n ı n d a b u l a m ı y a n S a l ç a n H a t u n , o n u k u r t a r m a ğ a g i d e r . İşte g ö ç e b e n i n d a i m a i ç i n d e b u l u n d u ğ u b u t e h l i k e l i d u r u m d u r k i , b u t o p l u l u k t a k u v v e t i v e k a h r a m a n l ı ğ ı en y ü k s e k k ı y m e t h a l i n e g e t i r m i ş , a y n i â k i b e t e m a r u z k a l a n k a d ı n ı n d a k a h ^ r a m a n v a s ı f l a n h a i z o l m a s ı n ı i c a p ettirmiştir.
3. D e d e K o r k u t k i t a b ı n d a b i r k a ç y e r d e b i r a t a l a r s ö z ü o l a r a k şu f i k i r z i k r e d i l i r : * K a l a b a l ı k k o r k u t u r1 0» D ü ş m a n a n e k a d a r ç o k g i d i l i r s e z a f e r o k a d a r i y i s a ğ l a n ı r . B u h a k i k a t b u t o p l u l u k t a ç o c u ğ a v e r i l e n d e ğ e r i i z a h e d e b i l i r . Ç o c u k Ölenin y e r i n i alır. B u z a r u r e t e b a ğ l ı o l a r a k g ö ç e b e h a y a t ı n d a k a d ı n d a a r a n ı l a n i k i n c i d e ğ e r ç o c u k d o ğ u r m a k a b i l i y e t i d i r . B i r i n c i h i k â y e b u h u s u s u ç o k g ü z e l a n l a t ı r . H a n l a r H a n ı B a y u n d u r H a n , v e r d i ğ i b ü y ü k z i y a f e t l e r d e B e y l e r i s a h i p o l d u k ları ç o c u ğ a g ö r e a ğ ı r l a r :
c K i m ü n k i o ğ l ı kızı y o k k a r a o t a ğ a k o n d u r u n ; k a r a k e ç e y i a l t ı n a d ö ş e n , k a r a k o y u n y a h n ı s m d a n ö n i n e g e t ü r ü n , y e r i s e y e s ü n , y e m e z i s e t u r s u n g i t s ü n . O ğ l ı o l a n ı a ğ o t a ğ a ; k ı z ı o l a n ı k ı z ı l o t a ğ a k o n d u r u n . O ğ l ı kızı o l m a y a n ı A l l a h T a a l a k a r g a y u b d u r , b i z d a h i k a r g a r u z , b e l l ü b i l s ü n » d e r1 1.
O ğ l u k ı z ı o l m a d ı ğ ı i ç i n b ö y l e b i r z i y a f e t t e b u a ğ ı r h a k a r e t e m a r u z k a l a n D i r s e H a n , e v i n e d ö n d ü ğ ü z a m a n k o r k u n ç b i r h i d d e t l e k a rısına ş ö y l e b a ğ ı r ı r :
H a n kızı y e r ü m d e n l u r a y m m ı Y a k a m l a b o ğ a z ı n d a n t u t u b a n ı . K a b a Ö k ç e m a l t ı n a s a l a y ı n m ı
K a r a p u l a t ö z k ı l ı c u m e l ü m e a l a y ı n m ı - - Ö z g ö v d e n d e n b a ş u n ı k e s e y i n m i
1 Ayn. esr. s. 73, 10 » , 32.
Dede Korkut Kitabında Kadın
C a n t a t l ı s u n s a n a b i l d ü r e y i n m i H a n kızı s e b e b i n e d i i r d e ğ i l m a n a K a t ı k a z a b e d e r ü m ş i m d i s a n a1 2.
K ı s ı r k a d ı n h a k i r b i r e ğ l e n c e m e v z u u d u r . D ü ğ ü n d e B e y r e k i l e
• o y u n a k a l k m a k i s t e y e n K ı s ı r c a y e n g e y e B e y r e k ş ö y l e d e r : A n d i ç m i ş ü m kısır k ı s r a ğ a b i n d ü g ü m y o k K a r a v a ş a v a r d u ğ u m y o k
Ö k ü z a r d ı n d a s a r v a n l a r s a n a b a k a r A n l a r b u l d u r b u l d u r g ö z l e r i n ü n y a ş ı a k a r A n l a r u n y a n ı n a v a r g ı l
M u r a d ı n ı a n l a r v e r ü r , b e l l ü b i l g i l1 3.
4. D e d e K o r k u t k i t a b ı n d a - k ö y v e şehir e d e b i y a t ı n d a o l d u ğ u g i b i - a ş k d u y g u s u , i n s a n l a r ı m a c e r a l a r a s ü r ü k l e y e n b i r â m i l o l a r a k g ö r ü n m e d i ğ i h a l d e a n n e n i n o ğ u l a , o ğ u l u n a n n e y e k a r ş ı s e v g i v e b a ğ l ı l ı k d u y g u l a r ı e n b ü y ü k k a h r a m a n l ı k l a r y a r a t ı r . O ğ u l u n b a b a y a , b a b a n ı n
• o ğ u l a , k ü ç ü k k a r d e ş i n b ü y ü k k a r d e ş e b a ğ l ı l ı k l a r ı d a k u v v e t l i d i r . B u n a ç o b a n ı n e f e n d i s i n e , b e y i n h a n ı n a o l a n s a d a k a t d u y g u l a r ı n ı d a i l â v e e d e r s e k D e d e K o r k u t ' d a k i p s i k o l o j i k â m i l l e r i n t a m b i r l i s t e s i n i y a p m ı ş o l u r u z . B u p s i k o l o j i n i n b i r a i l e v e g ö ç e b e p s i k o l o j i s i o l d u ğ u a ş i k â r d ı r . B u â m i l l e r a r a s ı n d a b i l h a s s a a n n e i l e o ğ u l a r a s ı n d a k i b a ğ l ı l ı k d u y g u s u ö n p l â n d a g e l i r . H a y v a n l a r d a d a g ö r ü l e n , e n i p t i d a î v e e n k u v v e t l i
• d u y g u o l a n a n n e - ç o c u k a r a s ı n d a k i b a ğ l ı l ı k d u y g u s u n u n , b u t o p l u l u k - d a ç o c u ğ u n y ü k s e k b i r k ı y m e t i f a d e e t m e s i d o l a y ı s i y l e i ç t i m a î b i r d e ğ e r k a z a n m a s ı d a d ü ş ü n ü l e b i l i r .
D İ r s e H a n k ı r k n a m e r d i n i f t i r a s ı n a k a n a r a k o ğ l u B o ğ a ç ' ı n h a i n v e k ö t ü b i r e v l â t o l d u ğ u n a h ü k m e d e r v e i l k a v ı e s n a s ı n d a o n u o k l a v u r u r . B u n l a r d a n h a b e r d a r o l m ı y a n a n n e s i o ğ l u m u n i l k a v ı d ı r d i y e b i r z i y a f e t h a z ı r l a r v e k o c a s ı i l e o ğ l u n u k a r ş ı l a m a ğ a ç ı k a r . K o c a s ı n ı n a v d a n y a l n ı z d ö n d ü ğ ü n ü g ö r ü n c e b i r hiss-i k a b l e l - v u k u i l e o ğ l u n u n b a ş ı n a b i r f e l â k e t g e l d i ğ i n i d ü ş ü n ü r . K o c a s ı n a , d e r i n b i r h ü r m e t l e b e r a b e r , -şiddetini k o n u ş t u k ç a a r t ı r a n b i r a n n e l i k d u y g u s u i l e ş ö y l e h i t a p e d e r :
B e r ü g e l g i l
B a ş u m b a h t ı , e v ü m tahtı H a n b a b a m ı n g ü y e g i s i K a d ı n a n a m u n s e v g i s i A t a m a n a m v e r d i ğ i
12 Ayn. esr. s. 5.
13 . 41.
l i l i Mrihmed Kaplan
G ö z a ç u b a n g ö r d ü ğ ü m G ö n ü l v e r ü b s e v d ü ğ ü m D i r s e H a n
K a l k u b a n ı y e r ü n d e n u r u t u r d u n Y e l e s i k a r a k a z i ı k a t a b a t ı m b i n d ü n G ö g s i g ü z e l İtaba t a ğ a a v a ç ı k d u n İ k i v a r d u n , b i r g e l ü r s i n y a v r u m k a n ı K a r a n u d ü n d e b u l d u ğ u m o ğ u l k a n ı
Ç ı k s u n b e n ü m g ö r ü r g ö z ü m D i r s e H a n y a m a n s e ğ i r i r K e s i l s ü n o ğ l a n e m e n s ü d t a m a r u m y a m a n sızlar S a r u y ı l a n s o k m a d ı n a ğ c a t e n ü m k a l k ı p şişer Y a l u n ı z c a o ğ u l g ö r ü n m e z , b a ğ r u m y a n a r K u r u k u r u ç a y l a r a s ü c ü s a l d u m
K a r a t o n l ı dervişlere n e z i r l e r v e r d ü m
A c g ö r s e m t o y u r d u m , y a l ı n c a k g ö r s e m t o h a t d u m D e p e g i b i e t y ı ğ d u m , g ö l g i b i k ı m ı z s a ğ ı r d u m D i l e k i l e b i r o ğ u l g ü c i l e b u l d u m
Y a l u n u z o ğ u l h a b e r i n a D i r s e H a n d e ğ i l m a ñ a
K a r ş u y a t a n k a r a t a ğ d a n b i r o ğ u l u ç u r d u n s a d e ğ i l m a n â A s l a n ı l a k a p l a n a b i r o ğ ü l y e d ü r d ü n s e d e ğ i l m a n a
K a m ı n a k a n y ü ğ r ü k s u d a n b i r o ğ u l a k ı t d u n s a d e ğ i l m a n â K a r a t o h l ı a z g u n d i n l ü k â f i r l e r e b i r o ğ u l a l d u r d u n s a d e ğ i l m a ñ a . H â n b a b a m ı n k a t ı n a b e n v a r a y ı m
A ğ ı r H a z i n e , b o l leşker alayın A z ğ u n d i n l ü kâfirlere b e n v a r a y ı m Y a r a l a n u b k a z d ı k a t u m d a n i n m e y i n c e Y é h ü n i i l e a l c a k a n u n i s i l m e y i n c e K o l b u d o l u p y e r ü s t ü n e d ü ş m e y i n c e Y a h n u z o ğ u l y o l l a r ı n d a n d ö n m e y e y i m
Y a l ı n u z o ğ ü l h a b e r i n a D i r s e H a n d e ğ i l m a n â K a r a başüıri k a r b a n o l s u n b u g ü n s a n a1 4.
K ö y v e ş e h i r e d e b i y a t ı n d a b i r b e n z e r i n e a s l a r a s t l a n m a y a n bu*
g ü z e l şiir, b i r g ö ç e b e k a d ı n ı n ı n o ğ l u n a k a r ş ı d u y d u ğ u a n n e l i k h i s s i n i ç o k k u v v e t l i v e m ü e s s i r b i r ş e k i l d e i f a d e e t m e k t e d i r . A y ı i î şiirde k o
c a y a h ü r m e t i n v e o ğ u l i ç i n y a p ı l a b i l e c e k k a h r a m a n l ı ğ ı n d a a n l a t ı l d ı ğ ı n ı g ö r ü y o r u z . K o c a s ı n ı n c e v a p v e r m e d i ğ i n i g ö r e n â n n e j g e r i d ö n e r , m a i y e t i n i teşkil e d e n k ı r k i n c e kızı y a n ı n a alır, h e p b e r a b e r a t l a r a b i n e r l e r , o ğ l a n ı a r a m a ğ a ç ı k a r l a r . B i r t e p e d e n e t r a f a b a k a r l a r . B i r d e r e n i r t i ç i n e k a r g a , k u z g u n i n d i ğ i n i g ö r ü r l e r . O r a y a a t sürerler. O ğ l a n o r a
l ı Ayn. car. s. 8-9.
Dede Korkut Kitabında Kadın 105-
cİa k a h i ç i n d e y a t m a k t a d ı r . A n n e s i y i n e ç o k g ü z e l b i r şiir i l e o ğ l u n u , k e n d i n e g e t i r m e ğ e çalışır. O ğ l a n ayılır, y a r a l a n d ı ğ ı e s n a d a y a n ı n a -
* b o z atlı> h ı z ı r ı n g e l d i ğ i n i , ü ç k e r e y a r a s ı n ı s ı ğ a d ı ğ m ı v e k e n d i s i n î . îyi e d e c e k m e r h e m i n ne o l d u ğ u n u söyler. O ğ u l u n y a r a s ı n ı i y i e d e c e k , o l a n b u m e r h e m d a ğ ç i ç e ğ i i l e a n n e s i n i n s ü t ü d ü r . K i t a b ı n b a ş ı n d a . o ğ u z İ â r a n a s i h a t e d e n v e d ü n y a d a n e l e r i n güzel o l d u ğ u n u s a y a n Dede-- K o r k u t :1 5 s A ğ s ü d ü n t o y a e m z i r s e â n a g ö r k l i » d e r .
5. K e n d i l e r i n i ç o k i y i e m z i r d i ğ i anlaşılan a n n e l e r i n e k a r ş ı O ğ u z : Ç o c u k l a r ı s ö n d e r e c e b a ğ l ı d ı r l a r . O ğ u l u n a n n e s i n e karşı d u y d u ğ u b a ğ lılık v e b u n u İsbat e d e n h i k â y e l e r D e d e K o r k u t ' d a b i r ç o k t u r . İ f t i r a l a r ı n ı n a n l a ş ı l d ı ğ ı n ı g ö r e n k ı r k n a m e r t , D i r s e H a n ı k â f i r l e r e t e s l i m ; e d e r l e r . O ğ l u n u b u l a n a n n e b u s e f e r k o c a s ı n ı k a y b e d e r . O ğ l u , k e n d i s i n i Ö l d ü r m e ğ e k a s t e d e n b a b a s ı n ı k u r t a r m a ğ a g i d e r m i ? F a k a t a n n e s i -
« H a n u m o ğ u l k a l k u b a n ı y e r ü n d e n u r u t u r g ı l ; k ı r k y i g i d ü n b o y ı n a . a l ğ ı l ; b a b a n ı o l n â m e r d d e n k u r t a r g ı l ; y ü r ü o ğ u l , b a b a n s a n a k ı y d ı - y ı s a sen b a b a n a k ı y m a ğ ı l »l 0.
d e y i n c e o n u n s ö z ü n ü k ı r a m a z ; k a l k a r , b a b a s ı n ı k u r t a r m a ğ a g i d e r . A n n e y e b a ğ l ı h k , s a d e c e b u h i k â y e d e o l d u ğ u g i b i , ç o c u k l u k t a n ; h e n ü z ç ı k m ı ş e v l â t l a r a h â s d e ğ i l d i r . E v l e n m i ş , ç o c u ğ u o l m u ş e r k e k l e r d e a n n e l e r i n e k a r ş ı s o n d e r e c e b a ğ l ı d ı r l a r . S a l u r K a z a n y i ğ i t l e r i İle b e r a b e r a v a ç ı k t ı ğ ı z a m a n kâfirler o d a s ı n ı b a s a r l a r , s ü r ü l e r i n i , h a z i n e l e r i n i g ö t ü r ü r l e r . K ı r k i n c e b e l l i k i z i l e b o y u u z u n B u r l â ' H a t u n v &
o ğ l u U r u z e s i r d ü ş e r l e r . K a r ı c ı k o l m u ş a n a s ı K a r a d e v e b o y n u n d a asılı g i d e r . B u n u h a b e r a l a n S â l u r K a z a n ı n " d ü n y a â l e m g ö z ü n e k a r a nı o l u r » . Ç o b a n ı i l e b e r a b e r kâfirlerin r e i s i Ş ö k l i M e l i k e g i d e r , ş o y l &
d e r :
«Mere Ş ö k l i M e l i k , t ü n l ü ğ i b a n e v l e r ü m i g ö t ü r ü b d ü r ü r s i n , s a n a g ö l g e o l s u n ; a ğ ı r h a z i n e m , b o l a k ç a m g ö t ü r ü b d ü r ü r s i n , s a n a h a r ç l ı k o l s u n , kır i n c e bellü k ı z i l e B u r i a H a t u n ı (karısı) g ö t ü r ü b d ü r ü r s i n , s a n a y e s i r o l s u n , k ı r k y i g i d i l e n o ğ l u m U r u z ı g ö t ü r ü b d ü r ü r s ü n k u l u n o l s u n a t a v l a t a v l a ş a h b a z a t l a r u m g ö t ü r ü b d ü r ü r s i n , s a n a b i n i t o l s u n ; k a t a r k a t a r d e v e l e r ü m g ö t ü r ü b d ü r ü r s i n , s a n a y ü k l e t o l s u n ; k a r ı c ı k a n a m g ö t ü r ü b d ü r ü r s i n , m e r e k â f i r , a n a m ı vergîl m a n a . S a v a ş m a d ı n , u r u ş - m a d ı n k a y ı d a y ı m , g e r ü d ö n e y i m , g i d e y i m , b e l l ü b i l g i l1 7» .
H e r ş e y d e n ö n c e a n n e I M a l f e d a e d i l i r , o ğ u l f e d a e d i l i r , k a r ı f e d a . e d i l i r , f a k a t a n n e , a s l a ! K â f i r r e d c e v a b ı v e r i n c e K a z a n H a n ı n y a m a n _
15 Agn. esr. a. 2.
18 , , n .
1 5 - - 23.
.aue Mehmcd Kaplan
-çobanı o n a ş i d d e t l i b i r k ü f ü r s a v u r u r v e h ü c u m a g e ç e r . A r k a l a r ı n d a n k o r k u n ç O ğ u z b e y l e r i g e l i r , e s i r l e r i k u r t a r ı r l a r . A y n ı h i k â y e d e U r u z -
• u n , a n n e s i B u r l a H a t u n a k a r ş ı o l a n s e v g i s i d e d i k k a t e ş â y â n d ı r : K a z a n H a n a a h a y f e t m e k » için, e s i r e t t i k l e r i B u r l a H a t u n a s a ğ r a k s ü r d ü r m e k i s t e y e n k â f i r l e r , k ı r k n e d i m e s i n i n i ç i n d e n o n u s e ç e m e z l e r .
K ı z l a r d a n h a n g i s i n i n e l i n d e n t u t u l u r s a h e p s i b i r d e n B u r l a H a t u n b e n i m d i y e c e v a p v e r i r . B u n u n ü z e r i n e Ş ö k l i M e l i k k o r k u n ç b i r u s u l
• b u l u r v e e m i r v e r i r :
« M e r e v a r u n K a z a n u n oglı U r u z u t a r t u n , çengele a s u n , k ı y m a k ı y m a a ğ e t i n d e n ç e k ü n , k a r a k a v u r m a p î ş i r ü b k ı r k b e g k ı z ı n a i l e t ü n . . H e r k i m y e d i , o l d e g ü l , h e r k i m y e m e d i , o d u r » .
B u r l a H a t u n g e l i r , o ğ l u n a b u n u a n l a t ı r :
« S e n ü n e t ü n d e n o ğ u l y e y e y i n m i , y o k s a sası d i n l ü k â f i r ü n d ö ş e -
•:ğine g i r e y i n m i ? A ğ a n K a z a n u n n a m u s u m s ı n d ı r a y ı n m ı ? N i c e d e y i n -oğul h e y d i y e a k ı l s o r a r . U r u z b u f i k r e k ı z a r : A ğ z u n k u r ı s u n a n a , d i l ü n ç ü r ü s ü n a n a . . . B u ne s ö z d ü r ? S a k ı n k a d ı n a n a m e n ü m ü z e r i m e g e l m e y e s i n . M e n ü m i ç ü n a ğ l a m a y a s ı n . K o b e n i k a d ı n a n a ç e n g e l e u r - s u n l a r , k a r a k a v u r m a etsünler, k ı r k b e g k ı z ı n u n ö n ü n e iletsünler. A n - Jar b i r y e d ü ğ ü n d e sen i k i y e g i l . S e n i k â f i r l e r , b i l m e s ü n l e r , t u y m a s u n - J a r . T â k i m sası d i n l ü k â f i r ü n d ö ş e ğ i n e v a r m a y a s ı n , s a ğ r a g ı n s ü r m e y e - . s i n , a t a m K a z a n n a m u s ı n ı s ı m a y a s m , s a k ı n » d e r1 8.
6. D e d e K o r k u t k i t a b ı n d a a ş k ı n k a h r a m a n l a r ı h a r e k e t e g e t i r e n b i r â m i l o l m a d ı ğ ı g ö r ü l m e k l e b e r a b e r b a z ı e r k e k l e r i n k a r ı l a r ı n a h i t a p e d e r k e n o n l a r ı n v ü c u t g ü z e l l i k l e r i n i t a s v i r e t m e l e r i d i k k a t i ç e k m e k t e n d i r . D i r s e H a n k a r ı s ı n ı ş ö y l e ç a ğ ı r ı r :
B e r ü g e l g i l b a ş u m b a h t ı , e v ü m tahtı E v d e n ç ı k u p y ü r ü y e n d e s e l v i b o y l u m T o p u ğ u n d a s a r m a ş a n d a k a r a s a ç l u m K u r u l ı y a y a b e n z e r ç a t m a k a ş l u m K o ş a b a d e m s ı ğ m a y a n t a r a ğ ı z l u m G ü z o l m a s ı n a b e n z e r al y a n a k l u m K a d ı n ı m , d i r e g ü m , d ö l ü ğ ü m 1 9
K a n T u r a h , S a l ç a n H a t u n u ş ö y l e ö ğ e r : Y a l a b y a l a b y a l a b ı y a n i n c e t o n l u m Y e r b a s m a y u b y ü r ü y e n
K a r ü z e r i n e k a n t a m m ı ş g i b i kızıl y a n a k l u m K o ş a b a d e m t a r a ğ u z l u m
1B Ayrı. esr. s. 20.
as • > 4.
Dade Korkut Kitabında Kadın 107
K a l e m c i l e r ç a l d u ğ u k a r a k a ş l u m A s l a n u r a g l , s u l t a n k ı z ı2 0.
B u n e v i d u r g u n , r e s i m v a r î v ü c u t t a s v i r l e r i d a h a z i y a d e İran v e b i z i m d i v a n e d e b i y a t ı n a hâstır. A ş k g i b i b u n u n d a s t a t i k b i r m e d e n i y e t m a h s u l ü o l d u ğ u n u z a n n e d i y o r u z . D e d e K o r k u t ' d a k i t a s v i r l e r d a h a
z i y a d e h a r e k e t i f a d e e d e r l e r . B u r a d a k i b i r ç o k k e l i m e l e r i n v e b e n z e t m e l e r i n k ö y v e şehir e d e b i y a t ı n d a d a b u l u n d u ğ u n a b a k a r a k b u n l a r ı n b e l k i d e h a k i k î g ö ç e b e e d e b i y a t ı n a a i t o l m a d ı k l a r ı d ü ş ü n ü l e b i l i r . Sa- -dece, k a d ı n ı n « d i r e g ü m , d ö l ü g ü m » k e l i m e l e r i i l e t a v s i f i g ö ç e b e z i h n i
y e t i n e ç o k u y g u n d u r .
7. D e d e K o r k u t ' d a y a l n ı z b i r t e k h i k â y e d e k a d ı n ı n k o c a s ı n a k a r şı d u y d u ğ u aşk v e y a b a ğ l ı l ı k h i s s i , h â k i m b i r t e m o l a r a k g ö z ü k ü y o r . B u r a d a d a i s l â m î t e s i r l e r p e k b e l l i d i r .
D ü n y a d a k e n d i s i n d e n b a ş k a k u v v e t l i , y i ğ i t b i r i s i n i n b u l u n a b i l e c e ğ i n e i n a n m a y a n , k a v g a e d e r e k ş ö h r e t i n i n e t r a f a y a y ı l m a s ı i ç i n b i r k u r u k ö p r ü k u r d u r u p g e ç e n d e n o t u z ü ç a k ç e , g e ç m e y e n d e n d ö ğ e d ö ğ e k ı r k a k ç e a l a n D e l i D u m r u l , h e n ü z t a m m â n a s i y l e islâm o l m a m ı ş b i r o ğ u z k a h r a m a n ı d ı r . O a z r a i l d i y e g ö z e g ö r ü n m e z b i r v a r l ı ğ ı n m e v c u d i y e t i n d e n h a b e r d a r d e ğ i l d i r . B i r g ü n , A z r a i l a d ı n d a b i r i s i n i n m a
s u m i n s a n l a r ı ö l d ü r d ü ğ ü n ü işitir v e k ı z a r :
« M e r e A z r a i l d e d ü ğ ü n ü z n e k i ş i d i r k i m a d a m u n c a n u n a l u r ? » d e r v e A l l a h a A z r a i l i k a r ş ı s ı n a ç ı k a r m a s ı İçin y a l v a r ı r . < A I k a n a t l ı A z r a i l * b i r z i y a f e t e s n a s ı n d a D e l i D u m r u l u n k a r ş ı s ı n a ç ı k a r . Y e r y ü z ü
m a h l û k l a r ı n a b e n z e m i y e n b u v a r l ı k t a n k o r k a n k a h r a m a n ı m ı z o n a y a l v a r ı r v e c a n ı n ı b a ğ ı ş l a m a s ı n ı d i l e r . A z r a i l k e n d i c a n ı n ı n y e r i n e b a ş k a b i r c a n b u l d u ğ u t a k d i r d e o n u b ı r a k a b i l e c e ğ i n i s ö y l e r . D e l i D u m r u l a n n e s i n e k o ş a r , b a b a s ı n a k o ş a r , İkisi d e « d ü n y a şirin, c a n a z i z » d i y e
• c a n l a r ı n ı v e r m e k i s t e m e z l e r . N i h a y e t D e l i D u m r u l , k a r ı s ı i l e v e d a l a ş m a ğ a g i d e r : M a l ı n ı , m ü l k ü n ü , ç o c u k l a r ı n ı v e b a ş k a s i y l e e v l e n m e h a k k ı n ı o n a b a ğ ı ş l a r . K o c a s ı n ı ç o k s e v e n k a r ı s ı :
S e n ü n o l m u h a n n e t a n a n b a b a n
B i r c a n d a n e v a r kî s a n a k ı y a m a m ı ş l a r M e n ü m c a n ı m s e n ü n c a n ı n a k u r b a n o l s u n3 1
• d i y e c a n ı n ı o n u n y e r i n e A z r a i l e v e r m e ğ e r a z ı o l u r .
G ö z e g ö r ü n m e z k u v v e t l e r e i n a n m ı y a n e s k i T ü r k l e r i n b i r m a n e v î . k u v v e t l e r d i n i o l a n i s l â m i y e t e girişlerini ç o k g ü z e l g ö s t e r e n b u h i k â -
20 Agn. esr. s. 26.
21 > • 6 3 .
108 Mehmet! Kaplan
y e d e , k a d ı n ı n e r k e ğ e karşı d u y m u ş o l d u ğ u b a ğ l ı l ı k h i s s i n i n a ş k î b i r k a r a k t e r k a z a n m a ğ a b a ş l a d ı ğ ı d a m ü ş a h e d e o l u n u y o r , K a d ı n k o c a s ı n ı . m e t h e d e r k e h :
G ö z a ç u b a n g ö r d ü ğ ü m G ö n ü l v e r ü b s e v d ü ğ ü m
T a t l ı d a n i a ğ v e r ü b s o r u ş d u ğ u m B i r y a s d ı k d a b a ş k o y u p e n i i ş d ü g ü m
d i y e t a v s i f e t m e k t e d i r . C a n ı n m ü c e r r e t b i r şekilde t a s a v v u r u , A z r a i l , i m a j ı t a m a m i y l e i s l â m î d i r . D i ğ e r h i k â y e l e r d e o ğ u l l a n için c a n l a r ı n ı f e d a e t m e ğ e hazır b u l d u ğ u m u z a n n e n i n b u r a d a c a n ı n ı s a k ı n m a s ı d a g ö ç e b e f i k r i n e u y m a m a k t a d ı r .
B u n u n l a b e r a b e r k a d ı n ı n k o c a y a k a r ş ı s a d a k a t i g ö ç e b e l e r i ç i n d e b ü y ü k b i r d e ğ e r i f a d e e d e r . B e y r e k e s i r d ü ş t ü ğ ü z a m a n karısı B a n u Ç i ç e k o n b e ş sene b e k l e r . A n c a k Y a l a n c ı o ğ l u Y a l ı n c ı k , ö l ü m ü h a b e r i n i ç ı k a r d ı k t a n s o n r a v e a ğ a b e y s i D e l i K a r ç a n n z o r u Ue e v l e n m e k m e c b u r i y e t i n d e k a l ı r . F a k a t B e y r e ğ e k a r ş ı h i s l e r i a s l a d e ğ i ş m e m i ş t i r . E v l e n m e y i h a b e r a l ı n c a e s a r e t t e n k a ç a n v e y a b a n c ı b i r o z a n k ı y a f e t i : i l e d ü ğ ü n e v i n e v a r a n B e y r e k , B a n ı Ç i ç e ğ i n d u y g u l a r ı n ı k o p u z u ile^
y o k l a d ı ğ ı z a m a n k ı z o n a ş ö y l e c e v a p v e r i r :
B e y r e k g i d e l i B a m b a m d e p e b a ş ı n a ç ı k t ı ğ ı m ç o k K a r g u g i b i k a r a s a ç u m y o l d u ğ u m ç o k
G ü z a l m a s ı g i b i a l y a n a ğ ı m y ı r t t ı ğ ı m ç o k G e l e n i l e g i d e n d e n s o r d u ğ u m ç o k
H a n y i g i d ü m B e y r e k d e y ü a ğ l a d a ğ u m ç o kM.
8. K a d ı n ı n e r k e ğ e k a r ş ı a l d ı ğ ı t a v ı r l a r d a n b i r i d e o n u n d i k k a t e d a v e t e t m e k , u y a r m a k v e k o r u m a k t ı r . K a n Turalı u y k u y a v a r ı n c a S a l ç a n H a t u n b a ş ı n d a b e k l e r . D ü ş m a n g e l i n c e k o c a s ı n ı u y a n d ı r ı r v e o n a ş ö y l e d e r :
' Y i g i d ü m ü z e r ü n e y a ğ ı g e l d i . U y a r m a k b e n d e n , s a v a ş , b i z e h ü n e r g ö s t e r m e k s e n d e n »î 3.
D i r s H a h , ç o c u ğ u o l m a d ı ğ ı i ç i n h i d d e t l e k a r ı s ı n ı n ü z e r i n e y ü r ü y ü n c e , k a r ı s ı n e z a k e t l e :
ı H a y D i r s e h a y , d e r , b a n a k a z a b e t m e , i n c ü n ü b acı s ö z l e r s ö y l e m e , y e r ü n d e n u r u t u r g ı l , a l a ç a d ı r u n y e r y ü z ü n e d i k t ü r g i l , u h t o y eyle» t D i r s e H a n dişi e h l ü n ü n s ö z i y i l e u l u t o y e y l e d i »w.
S a l u r K a z a n b i r k o n u ş m a e s n a s ı n d a B e g i l i n i z z e t i n e f s i n i k ı r a r . B e -
« Ayn. esr. s, 43.
M * . 78.
Dede Korkut Kitabında Kadın 109
g i l k ü s e r , e v i n e d ö n e r . O ğ l a n c ı k l a r ı k a r ş ı g e l i r , o k ş a m a z . K a r ı s ı n a i l t i f a t e t m e z . K a r ı s ı , o n u k o n u ş t u r m a k i ç i n tatlı sözler s ö y l e r . B e g i l , K a z a n a k ı z d ı ğ ı n ı , i s y a n e d e c e ğ i n i b i l d i r i r . K a r ı s ı o n a n a s i h a t v e r i r ; ,
• Y i g i d ü m , b e y y i g i d ü m , p a d i ş a h l a r T a n r ı n u n g ö l g e s i d ü r2 5. P a d i ş a h ı n a âsi o l a n ı n işi r a s t g e l m e z . A r ı g ö n ü l d e p a s o l s a ş a r a b a ç a r . S e n g i d e i i H a n u m a r k u r u y a t a n a l a t a g l a r u n a v l a n m a m ı ş d u r . A n a b i n - g i l , g ö n l i n a ç ı l s u n » ^ d e r .
9. Y e r l e ş i k m e d e n i y e t - k ö y v e ş e h i r - e d e b i y a t ı n d a ş e h v e t esaslı b i r m e v k i işgal e d e r . D e d e K o r k u t ' d a b u d u y g u y a b a r i z b i r ş e k i l d e r a s t l a m ı y o r u z . G e r ç i b â z ı h i k â y e l e r d e O ğ u z b e y l e r i n i n b ü y ü k z i y a f e t l e r d e « k a r a g ö z l ü , h u b y ü z l ü , saçı a r d ı n a ö r ü l ü , g ö ğ s ü kızıl d ü ğ m e l i e l l e r i b i l e ğ i n d e n k ı n a l ı , p a r m a k l a r ı n i g a r h kâfir k ı z l a r ı » n a s a ğ r a k s ü r d ü k l e r i g ö r ü l ü r . F a k a t b u n u n b i r e ğ l e n c e d e n z i y a d e k â f i r l e r i n izzet-İ n e f i s l e r i n i k ı r m a k için y a p ı l d ı ğ ı m u h a k k a k t ı r . N i t e k i m k â f i r l e r d e K a z a n ı n k a r ı s ı n ı e s i r a l d ı k l a r ı z a m a n o n a « h a y f e t m e k » i ç i n s a ğ r a k s ü r d ü r m e k i s t e r l e r . Â t ı l b i r z e v k o l a n b u g i b i h a z l a r K a i m O ğ u z b e y l e r i n i t a t m i n e t m e z . B ö y l e b i r m e c l i s t e c a n ı s ı k ı l a n K a z a n , a r k a d a ş l a
r ı n a «yata y a t a y a n u m u z a ğ r ı d ı , t u r a t u r a b e l ü m ü z k u r i d i , y ü r ü y e l i m a b e y l e r , a v a v l a y a l u m . K u ş k u ş l a y a l u m , s ı ğ ı n g e y i k y ı k a l u m » t e k l i f i n d e b u l u n u r2 7. B u r a d a ş e h v e t i n b i r k u v v e t d e n e m e s i o l d u ğ u f i k r i h â s ı l o l u y o r . K a n T u r a l ı b a b a s ı n a i s t e d i ğ i kızı t a s v i r e d e r k e n :
«Pes v a r a s ı n , b i r c i c i b i c i T ü r k m e n k ı z ı n ı a l a s ı n . N a g e b a n d a n t a - y a n a m , ü z e r i n e d ü ş e n i , k a r n ı yırtıla» d e r1 8.
K a h r a m a n l a r d a n b i r i s i t a s v i r o l u n u r k e n , o n u n k u v v e t t e z a h ü r l e r i m e y a n ı n d a k a d ı n l a r d a n d a b a h s o l u n m a k t a d ı r :
« K â f i r l e r i i t a r d ı n a b ı r a g u b h o r l a y a n , e l d e n ç ı k u b a y g ı r g ö z l ü su- y ı n d a n a t y ü z d ü r e n , e l l i y e d i k a l e n i n k i l i d i n o l a n , A ğ M e l i k k ı z ı n a n i k â h e d e n , s u n i S a n d a l M e l i k e k a n k u s t u r a n , k ı r k c ü b b e b ü r ü n ü b o t u z y e d i k a l e b e g i n ü n m a h b u b k ı z l a r ı n ı ç a l ı p b i r b i r b o y n ı n k o ç a n , y ü z i n d e n t u d a g ı n d a n Ö p e n E l i g K o c a o ğ l ı A l p E r e n2 0.
B i l h a s s a k â f i r k a d ı n l a r ı n a k a r ş ı h a k a r e t k a h r a m a n l ı ğ ı t a m a m l a y a n b i r u n s u r o l a r a k g ö z ü k ü y o r . K a z a n H a n ı n i h t i y a r a n n e s i n i keşiş o ğ l u n a v e r e r e k o n d a n d o ğ a c a k ç o c u k l a r ı K a z a n a k a r ş ı « K ı r ı m » k o y a c a k l a r ı n ı s ö y l e y e n k â f i r e k a r ş ı , K a z a n ı n ç o b a n ı h a k a r e t l e ş ö y l e c e v a p v e r i r :
2 5 tslâmî tesir.
2" Ayn. esr. s. 92.
« • 6,
28 > > 65.
2B 23.
110 Mehıııed Kaplan
« M e r e k â f i r K a z a n ı r a a n a s ı k a r ı y u b d u r o ğ u l v e r m e z . D ö l ü n a l m a k - datı s a f a n v a r ı ş a , Ş ö k l i M e l i k , k ı z u n . v a r ı ş a , g e t ü r , K a z a n a v e r . Mere- k â f i r s e n ü n k ı z ı n d a n o ğ l ı t o ğ s u n , siz a n ı K a z a n B e g e k ı r ı m k o y a s ı z »3 0.
D e d e K o r k u t ' d a k i b u m a l z e m e , beşerî b ü t ü n d u y g u l a r ı n t e m e l i n d e
« l i b i d o » y u g ö r e n F r e u d ' e k a r ş ı , c i n s î h a z z ı k u v v e t v e şeref d u y g u s u n u n b i r t e z a h ü r ü g i b i g ö r e n A l a i n ' i8 1 h a k l ı g ö s t e r i r m a h i y e t t e d i r . B i r k u v v e t t e z a h ü r ü o l a n k a h r a m a n l ı k d u y g u s u n u n c i n s î h a z z a g a l i p g e l d i ğ i n i şu v a k ' a ç o k g ü z e l b e l i r t m e k t e d i r :
S e g r e g ' e , d a h a ç o c u k İken k e n d i s i n i t e h l i k e y e a t a r d i y e , o d o ğ m a d a n ö n c e a ^ a b e y s i n i n e s i r d ü ş t ü ğ ü n d e n h i ç b a h s e d i l m e m i ş t i r . Ş i m d i a r t ı k b i r d e l i k a n l ı o l a n S e g r e k , b i r g ü n b i r ö k s ü z ç o c u ğ a b i r t o k a t a t a r . Ç o c u k : « Ö k s ü z ü d ö ğ m e k k o l a y d ı r , y i ğ i t i s e n g i t d e e s i r o l a n a ğ a b e y i n i k u r t a r » d e r . B u n u h a b e r a l a n d e l i k a n l ı y ı l d ı r ı m l a v u r u l m u ş a d ö n e r , a ğ a b e y s i n i n a d ı n ı ö ğ r e n i r v e h e m e n o n u k u r t a r m a ğ a k o ş a r . A n n e s i , b a b a s ı a l a k o y m a k i s t e r l e r , m â n i o l a m a z l a r . B i r y a v u k l u s u v a r d ı r . A c e l e o n u n l a e v l e n d i r i r l e r , g e r d e ğ e s o k a r l a r . O ğ l a n k ı l ı n c ı n ı ç ı k a rır, k ı z l a k e n d i a r a s ı n a k o y a r :
« K ı z a y d u r : kılcın g i d e r , y i ğ i t . M u r a t v e r , m u r a d a l s a r ı l a l ı m .
» O ğ l a n a y d u r : M e r e k a v a t kızı, m e n k ı l ı c ı m a t o ğ r a n a y u m , o k u m a sancı l a y ı m , o ğ l u m t o ğ m a s m , t o ğ a r ı s a o n y a ş m a v a r m a s ı n , a ğ a m ı n yü- z i n g ö r m e y i n c e , ö l m i ş i s e k a n ı n a l m a y ı n c a b u g e r d e ğ e g i r e r i s e m s3 Î.
C i n s î d u y g u n u n t a b i î g a y e s i n d e n a y r ı l m a s ı a n o r m a l n e t i c e l e r d o ğ u r u r . B u , n e s l i n t ü k e n m e s i d e m e k t i r . D e d e K o r k u t k i t a b ı n d a k i T e p e g ö z h i k â y e s i b u b a k ı m d a n ç o k d i k k a t e ş a y a n d ı r . K e n d i s i n e süt e m z i r e n d a d ı l a r ı n k a n ı n ı e m e n , s o n r a c a n ı n ı a l a n , y e m e k i ç i n O ğ u z k a v m i n d e n h e r g ü n i k i a d a m , b e ş y ü z k o y u n i s t e y e n b u û c û b e , b i r ç o b a n ı n b i r p e r i k ı z ı ( h a y a l î b i r m a h l û k ) i l e b i r l e ş m e s i n d e n d o ğ m u ş t u r :
« U r u z u n b î r ç o b a n ı v a n d ı . A d ı n a K o n u r K o c a S a r ı ç o b a n d e r l e r d i . O ğ u z u n ö n i n c e b u n d a n e v e l k i m s e n e g ö ç m e z i d i . U z u n B ı n a r d e - m e k i l e m e ş h u r b i r b ı n a r v a r i d i . O l b m a r a p e r r i l e r k o n m ı ş ı d ı . N a g e h a n - d a n k o y u n ü r k d i . Ç o b a n e r k e c e k a k ı d ı , i l e r i v a r d ı . G ö r d i k i m p e r r i kızları k a n a t k a n a d a b a ğ l a m ı ş l a r , u ç a r l a r . Ç o b a n k e p e n e ğ i n i ü z e r l e r i n e a t d ı , p e r r i k ı z ı n u n b i r i n i t u t d ı . T a m a ' i d ü b d e r h a l c i m a ' e y l e d i K o y u n ü r k m e ğ e b a ş l a d ı . Ç o b a n k o y u n u n ö n î n e s e g i r t d i . P e r r i k ı z ı k a n a t u r u b u ç d u . A y d u r : ç o b a n , y ı l t a m a m o l ı c a k , m e n d e e m a n e t ü n v a r , g e l a l , d e d i . A m m a O ğ u z u n b a ş ı n a z e v a l g e t ü r d ü m »a a.
30 Ayn. esr. s. 22.
3 1 Alaio, Les Idees et les âges, c. 11. fasıl İL 32 Dede Korkut, s. 101.
33 Ayn, esr. s. 83.
Dede Korkut kitabında Kadın İli'-.
T a b î i y o l d a n s a p m ı ş b i r c i n s i t a t m i n i n m a h s û l ü o l a n T e p e g ö z : O ğ u z u n b a ş ı n a m ü t h i ş b i r b e l â k e s i l i r . P e k ç o k k a h r a m a n o n u n k u r b a n ı o l u r .
1 0 . D e d e K o r k u t k i t a b ı n ı n b a ş ı n d a , b i z z a t D e d e K o r k u t , e v h a y a t ı b a k ı m ı n d a n k a d ı n l a r ı b i r t a s n i f e t a b i t u t a r :
« K a r ı l a r d ö r t d ü r l ü d ü r : b i r i s i s o l d u r a n s o y d u r , b i r i s i t o l d u r a n t o y d u r , b i r i s i e v ü n t a y a k ı d u r , b i r i s i n i ç e sÖylerisen b a y a g ı d u r .
E v i n t a y a k ı o l d u r k i y a z ı d a n y a b a n d a n b i r k o n u k g e l s e , e r a d a m e v d e o l m a s a , o l a n ı y e d i r ü r , i ç ü r ü r , a ğ ı r l a r , a z i z l e r , g ö n d e r ü r . O l A y ş e , F a t m a s o y ı d u r . H a n u m a n u n b e b e k l e r i b i t s ü n , o c a ğ ı n a b u n c a l a y ı n a v r a t g e l s ü n .
G e l d ü k o l k i m s o l d u r a n s o y d ı r , s a b a h d a n c a y e r i n d e n u r u t u r u r , . . e l i n y ü z i n y u m a d a n t o k u z b a z l a m a ç b i r k ü v l e k y o ğ u r d k ö z l e r , t o y u n - y u n c a t ı k a b a s a y e r , e l i n b c ğ r i n e u r u r , a y d u r : B u e v i h a r a b o l a s ı e r e v a r a l d a n b e r ü d a h i k a r n u m d o y m a d ı , y ü z ü m g ü l m e d i , d e r . A h n o l a y - d ı , b u ö l e y d i , b i r i n e d a h i v a r a y ı d u m , u m a r ı m d a n y a h ş i u y a r o l a y ı d ı d e r . A n u n g i b i n ü n H a n u m b e b e k l e r i b i t m e s ü ı ı , o c a ğ ı n a b u n c a l a y ı n av- a v r a t g e l m e s ü n .
G e l d ü k o l k i m t o l d u r a n t o y d u r , d e p d e n i n c e y e r i n d e n u r u t u r d ı , e l i n y ü z i n y u m a d a n o b a n u n o l u c m d a n b u u c ı n a , b u u c u n d a n o l ucı- n a ç a r p ı ş d u r d ı . K o v k o v l a d ı , d e k d e k l e d i ; ö y l e d e n c e g e z d i . Ö y l e d e n s o n r a e v i n e g e l d i , g Ö r d i k i m u ğ r ı k ö p e k y i y e t a t a e v i n i b i r b i r i n e k a t m ı ş , t a v i k k ü m e s i n e s ı ğ ı r t a m ı n a d ö n m i ş . K o n ş ı l a n n a ç a g r u r k i : k ı z Z e l i h a , Z ü b e y d e , Ü r ü v e y d e , C a n k ı z , Ç a n p a ş a , A y n a M e l e k , K u t h M e l e k , ö l m e ğ e y i t m e ğ e g i t m e t n i ş i d ü m , y a t a c a k y e r ü m g i n e b u h a r a b o l a y ı s ı d ı ; n o l a y ı d ı b e n ü m e v ü m e b i r l a h z a b a k a y ı d u n u z , k o n ş u h a k k ı , T a n r ı h a k k ı d e y ü s ö y l e r . B u n u n g i b i n ü n i l h .
G e l d ü k o l k i m n i c e s o y l e r i s e n b a y a g ı d u r , e v i n e y a z ı d a n y a b a n d a n . b i r o d l u k o n u k g e l s e , er a d a m e v d e o l s a a n a d e s e k i t u r e t m e k g e t ü r , y e y e l ü m , b u d a y e s ü n d e s e ; b i ş m i ş e t m e g ü n b a k a s ı o l m a z , y e m e k g e r e k d ü r . A v r a t a y d u r : n e y l e y e l ü m b u y ı k ı l a c a k e v d e u n y o k , e l e k y o k , d e v e d e ğ i r m e n i n d e n g e l m e d i d e r . B i n s ö y l e r s i n b i r i s i n i t u t m a z , e r ü n s ö z i n i k u l a ğ ı n a k o y m a z . O l N u h P e y g a m b e r ü n eşeği a s l ı d u r . A n - - d a n d a h i s i z i H a n u m A l l a h s a k l a s u n o c a g u n u z a b u n c a l a y ı n a v r a t g e l m e s ü n » 3 4.
T ü r k l e r d e k a d ı n t e l â k k i s i n i n d e ğ i ş m e s i b a k ı m ı n d a n ç o k d i k k a t e ş a y a n o l a n b u p a r ç a n ı n h â l i s g ö ç e b e T ü r k l e r e a i t o l m a d ı ğ ı k a n a a t i n d e y i z . . . A s ı l D e d e K o r k u t h i k â y e l e r i n d e k a d ı n ı n e n b ü y ü k m e z i y e t i k a h r a m a n l ı k . .
M Ayn. esr. s. 2-3.
Mehmed Kaplan
v e a n n e l i k d u y g u s u o l d u ğ u h a l d e , b u r a d a k a d ı n b a m b a ş k a b i r z a v i - _ y e d e n , m i s a f i r p e r v e r l i k v e e v işi b a k ı m ı n d a n d e ğ e r l e n d i r i l m e k t e d i r .
D ö r t t i p i n t a s v i r i n d e d e y i y e c e ğ e m ü h i m b i r y e r v e r i l i y o r . İyi k a d ı n , -ievde er kişi o l m a d ı ğ ı h a l d e m i s a f i r e y i y e c e k ç ı k a r ı y o r . K ö t ü k a d ı n l a r
d a n b i r i e v i n e b a k m ı y o r , ü ç ü n c ü s ü , s a b a h k a l k a r k a l k m a z , y ü z ü n ü y ı k a m a d a n d o k u z b a z l a m a ç y i y o r , a ç l ı k t a n ş i k â y e t e d i y o r , d ö r d ü n c ü ¬ . s ü i s e m i s a f i r e e k m e k v e r m e s i n i i s t e y e n k o c a s ı n a e v d e e k m e k v e u n
• o l m a d ı ğ ı n ı s ö y l ü y o r . B u p a r ç a n ı n y i y e c e k b a k ı m ı n d a n s ı k ı n t ı ç e k i l e n b i r d e v i r m a h s u l ü o l d u ğ u i d d i a o l u n a b i l i r . B ö y l e b i r s ı k ı n t ı m i s a f i r p e r v e r l i ğ i v e k a n a a t k â r l ı ğ ı b ü y ü k b i r a h l â k î d e ğ e r h a l i n e g e t i r i y o r .
A s ı l D e d e K o r k u t h i k â y e l e r i n d e y e m e k s ı k ı n t ı s ı n d a n h i ç b a h s o l u n m a - m a k t a , b i l â k i s b o l b o l z i y a f e t l e r e r a s t l a n ı l m a k t a d ı r . A h l â k î d e ğ e r i n
a ğ ı r l ı k n o k t a s ı n ı d a d ü ş m a n l a ç a r p ı ş m a k , k a h r a m a n l ı k teşkil e t m e k t e d i r . Z i k r o l u n a n s o n p a r ç a d a b a ş l ı c a g ı d a n ı n b u ğ d a y ( e k m e k , b a z m a - Üaç, u n ) o l m a s ı d a d i k k a t i ç e k m e k t e d i r . H i k â y e l e r d e t a s v i r o l u n a n z i y a f e t l e r d e ise b a h i s m e v z u ' u o l a n y i y e c e k l e r h e p h a y v a n e t l e r i d i r : B u n l a r d a d a i m a a t t a n a y g ı r , d e v e d e n b u ğ r a , k o y u n d a n k o ç k ı r d ı r ı l ı r .
A h l â k î v e i ç t i m a î d e ğ e r l e r d e k i d e ğ i ş m e i l e b e s l e n m e t a r z ı n d a k i d e ğ i ş m e a r a s ı n d a b i r m ü v a z i l i k g ö r ü l ü y o r . B u n u b i r m e d e n i y e t d e ğ i ş m e s i o l a r a k t e f s i r e t m e k m ü m k ü n d ü r . B a ş l ı c a g ı d a s ı ehlî h a y v a n v e a v e t l e r i n d e n i b a r e t o l a n g ö ç e b e m e d e n i y e t i i l e t o p r a k m a h s u l l e r i
•ile g e ç i n e n k ö y m e d e n i y e t i a r a s ı n d a , a h l â k î v e i ç t i m a î d e ğ e r l e r b a k ı m ı n d a n d a b i r ç o k f a r k l a r v a r d ı r . S o n p a r ç a d a t o p r a k m a h s u l l e r i
• m e d e n i y e t i n e g e ç i n c e k a d ı n t e l â k k i s i n i n t a m a m i y l e d e ğ i ş t i ğ i n i g ö r ü - j y o r o z .
