BÜRO YÖNETİMİ VE YÖNETİCİ ASİSTANLIĞI HAVZA MESLEK YÜKSEKOKULU
Genel Hukuk
Öğretim Görevlisi, Kevser GİRGİN ÇATALKAYA
Türk Devlet Teşkilatı
Hafta 5
Genel Hukuk
KONU BAŞLIKLARI
• Yargı
• Yargı sistemleri
YARGI
• Mahkemelerin Bağımsızlığı ve Hâkimlik ve Savcılık Teminatı
Hâkimler, görevlerinde bağımsızdırlar; Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdanî kanaatlerine göre hüküm verirler.
Hiçbir organ, makam, merci veya kişi, yargı yetkisinin kullanılmasında mahkemelere ve hâkimlere emir ve talimat veremez; genelge
gönderemez; tavsiye ve telkinde bulunamaz.
Görülmekte olan bir dava hakkında Yasama Meclisinde yargı yetkisinin kullanılması ile ilgili soru sorulamaz, görüşme yapılamaz veya herhangi bir beyanda bulunulamaz.
Hâkimler ve savcılar azlolunamaz, kendileri istemedikçe Anayasada gösterilen yaştan önce emekliye ayrılamaz; bir mahkemenin veya
kadronun kaldırılması sebebiyle de olsa, aylık, ödenek ve diğer özlük haklarından yoksun kılınamaz.
Meslekten çıkarılmayı gerektiren bir suçtan dolayı hüküm giymiş
olanlar, görevini sağlık bakımından yerine getiremeyeceği kesin olarak anlaşılanlar veya meslekte kalmalarının uygun olmadığına karar
verilenler hakkında kanundaki istisnalar saklıdır (Anayasa md. 139).
• Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu” (HSYK) adlî ve idarî yargı hâkim ve savcılarım mesleğe kabul etme, atama ve nakletme, meslekte
kalmaları uygun görülmeyenler hakkında karar verme, disiplin cezası verme, görevden uzaklaştırma işlemlerini yapar; Adalet Bakanlığının, bir mahkemenin kaldırılması veya yargı çevresinin değiştirilmesi
konusundaki tekliflerini karara bağlar; ayrıca, Anayasa ve kanunlarla verilen diğer görevleri yerine getirir (Anayasa md. 159).
Mahkemelerin Kuruluşu
• Mahkemelerin kuruluşu, görev ve yetkileri, işleyişi ve yargılama usulleri kanunla düzenlenir (Anayasa md. 142).
• Mahkemelerde duruşmalar herkese açıktır. Duruşmaların bir kısmının veya tamamının kapalı yapılmasına ancak genel ahlâkın veya kamu güvenliğinin kesin olarak gerekli kıldığı hallerde karar verilebilir.
• Davaların en az giderle ve mümkün olan süratle sonuçlandırılması, yargının görevidir (Anayasa md. 141).
Yargı Sistemleri
• Ülkemizde altı çeşit yargı sistemi vardır 1. Anayasa Yargısı
2. Adli Yargı 3. İdari Yargı
4. Askeri Ceza Yargısı 5. Askeri İdari Yargı 6. Uyuşmazlık Yargısı
• Bu yargı sistemlerinin bazılarında, alt derece veya ilk derece
mahkemeleri dediğimiz, (adliye mahkemeleri, idare mahkemeleri gibi) vatandaşın doğrudan gidip dava açtığı mahkemeler ve bu
mahkemelerin kararlarını kontrol edecek (Yargıtay, Danıştay gibi) üst derece mahkemesi bulunur.
• Bazıları ise (Anayasa Mahkemesi, Uyuşmazlık mahkemesi gibi) tek bir mahkemeden ibarettir.
a) Anayasa Yargısı: Anayasa Mahkemesi
aa) Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Görevleri
Anayasa yargısı konusunda tek mahkeme Anayasa Mahkemesi'dir ve Ankara'dadır.
Anayasa Mahkemesi 17 üyeden kurulur. Anayasa Mahkemesi üyeleri ki yıl için seçilirler. Bir kimse iki defa Anayasa Mahkemesi üyesi seçilemez.
Anayasa Mahkemesi üyeleri altmışbeş yaşını doldurunca emekliye ayrılırlar.
Anayasa Mahkemesi, kanunların, kanun hükmünde kararnamelerin ve Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğünün Anayasaya şekil ve esas
bakımlarından uygunluğunu denetler. Anayasa değişikliklerini ise sadece şekil bakımından inceler ve denetler.
• Şu kişileri görevleriyle ilgili suçlarından dolayı, Yüce Divan sıfatıyla yargılar.
• Yasama
• TBMM Başkanı
• Yürütme
• Cumhurbaşkanı
• CB Yardımcıları
• Bakanlar
• Siyasi partilerin kapatılması veya devlet yardımından yoksun bırakılması da anayasa mahkemesi kararıyla olur.
• Yargı
• Yüksek Mahkemelerin Başkan, Üyeler ve Başsavcıları
• Sayıştay başkan ve üyeleri,
• HSK üyeleri (Dikkat: Adalet Bakanı Yardımcısı da HSK üyesi olduğu için Yüce Divanda yargılanabilir)
• Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı ve Vekili
• Asker
• Genel Kurmay Başkanı (2010)
• Kara/Hava/Deniz Kuvvetleri Komutanları (2010)
• ÖNEMLİ NOT:
• Milletvekilleri Yüce Divan’da yargılanmaz. Adli yargı’da yargılanır.
• Jandarma Genel Komutanı ⇒ 2017 anayasa değişikliği ile çıkarıldı.
• Yüce Divan Kararlarına karşı bir defa yeniden inceleme yapılabilir.
bb) Anayasaya Aykırı Kanun Hükümlerinin İptali Davası
• Kanunların, kanun hükmündeki kararnamelerin, Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğünün veya bunların belirli madde ve hükümlerinin şekil ve esas bakımından Anayasaya aykırılığı iddiasıyla Anayasa
Mahkemesinde doğrudan doğruya iptal davası açabilme hakkı,
—Cumhurbaşkanına,
—İktidar ve ana muhalefet partisi Meclis grupları ile
—Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının en az beşte biri tutarındaki üyelere aittir. İktidarda birden fazla siyasî partinin
bulunması halinde, iktidar partilerinin dava açma hakkını en fazla üyeye sahip olan parti kullanır (Anayasa md.150).
cc) Anayasaya Aykırılığın Diğer Mahkemelerde İleri Sürülmesi
• Bir davaya bakmakta olan mahkeme, uygulanacak bir kanun veya
kanun hükmünde kararnamenin hükümlerini Anayasaya aykırı görürse veya taraflardan birinin ileri sürdüğü aykırılık iddiasının ciddî olduğu kanısına varırsa, bu hususu "bekletici mesele" sayar ve Anayasa
Mahkemesinin bu konuda vereceği karara kadar davayı geri bırakır.
Mahkeme, Anayasaya aykırılık iddiasını ciddî görmezse bu iddia, temyiz merciince esas hükümle birlikte karara bağlanır.
• Anayasa Mahkemesi, işin kendisine gelişinden başlamak üzere beş ay içinde kararını verir ve açıklar. Bu süre içinde karar verilmezse
mahkeme davayı yürürlükteki kanun hükümlerine göre sonuçlandırır.
Ancak, Anayasa Mahkemesinin kararı, esas hakkındaki karar
kesinleşinceye kadar gelirse, mahkeme buna uymak zorundadır.
çç) Anayasa Mahkemesinin Kararları
• Anayasa Mahkemesinin kararları kesindir. İptal kararları gerekçesi yazılmadan açıklanamaz.
• Anayasa Mahkemesi bir kanun veya kanun hükmünde kararnamenin tamamını veya bir hükmünü iptal ederken, kanun koyucu gibi
hareketle, yeni bir uygulamaya yol açacak biçimde hüküm tesis edemez.
• Kanun, kanun hükmünde kararname veya Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğü ya da bunların hükümleri, iptal kararlarının Resmî Gazetede yayımlandığı tarihte yürürlükten kalkar. Gereken hallerde Anayasa Mahkemesi iptal hükmünün yürürlüğe gireceği tarihi ayrıca
kararlaştırabilir. Bu tarih, kararın Resmî Gazetede yayımlandığı günden başlayarak bir yılı geçemez.
• İptal kararları geriye yürümez. Anayasa Mahkemesi kararları Resmî Gazetede hemen yayımlanır ve yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare makamlarını, gerçek ve tüzelkişileri bağlar. (Anayasa md.153).
dd) Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Hakkı
• Herkes, Anayasada güvence altına alınmış temel hak ve özgürlüklerinden, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi kapsamındaki herhangi birinin kamu gücü tarafından, ihlal edildiği iddiasıyla Anayasa Mahkemesine başvurabilir.
Başvuruda bulunabilmek için olağan kanun yollarının tüketilmiş olması şarttır. Bireysel başvuruya ilişkin usul ve esaslar kanunla düzenlenir
(Anayasa md.149).
• Anayasa Mahkemesi'ne bireysel başvuruların kapsamına kişilerarası hukukî meseleler girmez. Örneğin; alacak-verecek ya da boşanma gibi konularda bireysel başvuru yoluna gidilmesi mümkün değildir. Bu konularda Anayasa Mahkemesi'ne bireysel başvuru yoluna gidilebilmesi için, söz konusu
meselede devletin açıkça bir hak ihlâline sebebiyet vermiş olması gerekmektedir.
• Anayasa Mahkemesi'ne bireysel başvuru yolu, ikincil nitelikte bir yargı yolu olduğundan, başvuruyu yapabilecek kişiler açısından bazı özellikler ve
kısıtlamalar içermektedir. Bireysel başvuru yoluna gidebilecek kişiler şunlardır:
1. Türk Vatandaşı Gerçek Kişiler: Türkiye Cumhuriyeti Devleti'ne
vatandaşlık bağı ile bağlı olan her gerçek kişi, Anayasa Mahkemesi'ne bireysel başvuru yoluna gidebilme imkânına sahiptir.
2. Yabancı Uyruklu Gerçek Kişiler: Türk vatandaşı olmayan gerçek kişiler, sadece yabancılara tanınmış haklar kapsamına dâhil olan
konularla ilgili olarak Anayasa Mahkemesi'ne bireysel başvuru yoluna gidebilirler. Türk vatandaşlarına tanınıp yabancı uyruklu gerçek kişilere tanınmamış haklarla ilgili olarak yabancı uyruklu kişilerin bireysel
başvuruda bulunma imkânı yoktur.
3. Tüzel Kişiler : Tüzel kişiler, sadece tüzel kişiliklerini doğrudan
ilgilendiren konularda Anayasa Mahkemesi'ne bireysel başvuru yoluna gidebilirler. Tüzel kişiler, üyeleri ya da çalışanları adına bireysel ya da toplu başvuruda bulunamazlar. Örneğin; dernekler sendikalar ya da siyasi partilerin üyeleri adına toplu ya da bireysel başvuruda bulunma imkânları yoktur.
• İnternet üzerinden elde edilebilecek Bireysel başvuru formu, doğrudan Anayasa Mahkemesi'ne verilebileceği gibi, ülke içindeki
mahkemeler ya da yurtdışındaki temsilcilikler aracılığı ile Anayasa Mahkemesi'ne gönderilebilir. Mahkemeler ya da yurtdışı temsilcilikler
aracılığı ile yapılacak bireysel başvurular, o makamlar tarafından incelenmeksizin doğrudan Anayasa Mahkemesi'ne ulaştırılacaktır
b) Adli Yargı
• En yaygın ve olağan yargı sistemi adli yargıdır. Üzerlerinde "Adliye”
yazan binalarda görev yapan ve daha göz önünde olan mahkemeler adli yargı mahkemeleridir. Diğer yargı sistemlerinin görev alanına
girmeyen uyuşmazlıklar adli yargıda çözümlenir. Adli yargıda ilk derece mahkemeleri, "hukuk mahkemeleri" ve "ceza mahkemeleri"
olarak iki gruba ayrılır.
aa) Hukuk Mahkemeleri
• Hukuk mahkemeleri deyimindeki "hukuk” dar anlamda ve "ceza dışı hukuk" anlamındadır. Yani hukuk mahkemeleri, (medeni hukuk,
ticaret hukuku, borçlar hukukunu ilgilendiren uyuşmazlıklar gibi) ceza yaptırımı uygulaması dışındaki işlere bakarlar.
• Hukuk mahkemelerinde "savcı" bulunmaz. Davayı "davacı" açar, kendisine dava açılana da "davalı” denir.
• Hukuk mahkemeleri:
1) Sulh Hukuk mahkemeleri,
2) Asliye Hukuk Mahkemeleri olarak ikiye ayrılır.
Nispeten basit ve parasal değer olarak düşük uyuşmazlıklar sulh hukuk mahkemelerinde, diğerleri asliye hukuk mahkemelerinde görülür.
• Asıl mahkemeler asliye hukuk mahkemeleridir. Bir ile adli yargı teşkilatı kurulduğunda önce bu mahkemeler oluşturulur.
• Kimi zaman adliyelerde uzmanlık mahkemeleri de görülür. Ticari
uyuşmazlıkların yoğun olduğu yerlerde sadece ticari davalara bakan asliye hukuk mahkemeleri kurulur ki bunlara "Asliye Ticaret
Mahkemesi" denir. İşçi- işveren arasındaki davaların çok görüldüğü yerlerde bunun gibi "İş Mahkemeleri" kurulur. Aile mahkemeleri, tüketici mahkemeleri, tapulama mahkemeleri.. gibi başka uzmanlık mahkemeleri de vardır.
• "Yargılamaya hâkim olan ilkeler” şöylece sıralanmıştır:
1. Tasarruf ilkesi: Hâkim, iki taraftan birinin talebi olmaksızın,
kendiliğinden bir davayı inceleyemez ve karara bağlayamaz. Kanunda açıkça belirtilmedikçe, hiç kimse kendi lehine olan davayı açmaya veya hakkını talep etmeye zorlanamaz.
2. Taraflarca getirilme ilkesi: Kanunda öngörülen istisnalar dışında, hâkim, iki taraftan birinin söylemediği şeyi veya vakaları kendiliğinden dikkate alamaz ve onları hatırlatabilecek davranışlarda dahi bulunamaz.
Kanunla belirtilen durumlar dışında, hâkim, kendiliğinden delil toplayamaz.
3. Taleple bağlılık ilkesi: Hâkim, tarafların talep sonuçlarıyla bağlıdır;
ondan fazlasına veya başka bir şeye karar veremez. Duruma göre, talep sonucundan daha azına karar verebilir. Hâkimin, tarafların talebiyle
bağlı olmadığına ilişkin kanun hükümleri saklıdır.
4. Hukuki dinlenilme hakkı: Davanın tarafları, müdahiller ve
yargılamanın diğer ilgilileri, kendi hakları ile bağlantılı olarak hukuki dinlenilme hakkına sahiptirler. Bu hak; yargılama ile ilgili olarak bilgi
sahibi olunmasını, açıklama ve ispat hakkını, mahkemenin, açıklamaları dikkate alarak değerlendirmesini ve kararların somut ve açık olarak
gerekçelendirilmesini içerir.
5. Aleniyet ilkesi: Duruşma ve kararların bildirilmesi alenidir (açıktır).
Duruşmaların bir kısmının veya tamamının gizli olarak yapılmasına
ancak genel ahlâkın veya kamu güvenliğinin kesin olarak gerekli kıldığı hâllerde, taraflardan birinin talebi üzerine yahut resen mahkemece karar verilebilir.
6. Dürüst davranma ve doğruyu söyleme yükümlülüğü: Taraflar,
dürüstlük kuralına uygun davranmak zorundadırlar. Taraflar, davanın
dayanağı Olan vakıalara İlişkin açıklamalarını gerçeğe uygun bir biçimde yapmakla yükümlüdürler.
7. Usul ekonomisi ilkesi: Hâkim, yargılamanın makul süre içinde ve düzenli bir biçimde yürütülmesini ve gereksiz gider yapılmamasını sağlamakla yükümlüdür.
8. Hâkimin davayı aydınlatma ödevi: Hâkim, uyuşmazlığın
aydınlatılmasının zorunlu kıldığı durumlarda, maddi veya hukuki açıdan belirsiz yahut çelişkili gördüğü hususlar hakkında, taraflara açıklama
yaptırabilir; soru sorabilir; delil gösterilmesini isteyebilir.
9. Yargılamanın sevk ve idaresi: Yargılamayı, hâkim sevk ve idare eder;
yargılama düzeninin bozulmaması için gerekli her türlü tedbiri alır.
10. Hukukun uygulanması: Hâkim, Türk hukukunu resen uygular.
bb) Ceza Mahkemeleri
• Ceza hukukuyla ilgili davalara bakarlar. 2014 yılında çıkartılan 6545 sayılı Türk Ceza Kanunu ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanunla ceza mahkemeleri teşkilatında önemli değişiklikler yapılmıştır. Ceza
mahkemeleri:
1) Asliye Ceza Mahkemeleri,
2) Ağır Ceza Mahkemeleri olarak ikiye ayrılırlar.
• Ağır ceza mahkemeleri, nitelikli dolandırıcılık, hileli iflas, resmi belgede sahtecilik, yağma gibi bazı suçlara ve ağırlaştırılmış müebbet hapis,
müebbet hapis ve on yıldan fazla hapis cezalarım gerektiren suçlara bakarlar.
• Asliye ceza mahkemeleri ise, ağır ceza mahkemelerinin görevlerine giren işler dışında kalan bütün davalara bakarlar.
cc) Adli Yargı Üst Derece Mahkemesi: Yargıtay
• Asliye hukuk mahkemesi kararları 15 gün içinde, sulh hukuk
mahkemesi kararları 8 gün içinde, ceza mahkemesi kararları bir hafta içinde "temyiz” edilebilir. Temyiz, kararın üst derece mahkemesi
tarafından kontrol edilmesi talebidir ve temyiz dilekçesi karan veren mahkemeye verilir. Mahkeme dosyayı Yargıtay'a gönderir.
• Yargıtay, adliye mahkemelerince verilen ve kanunun başka bir adlî
yargı merciine bırakmadığı karar ve hükümlerin son inceleme (kontrol) merciidir. Kanunla gösterilen belli davalara da ilk ve son derece
mahkemesi olarak bakar.
• Yargıtay'ın kuruluşu, işleyişi, Başkan, başkanvekilleri, daire başkanları ve üyeleri ile Cumhuriyet Başsavcısı ve Cumhuriyet Başsavcıvekilinin nitelikleri ve seçim usulleri, mahkemelerin bağımsızlığı ve hâkimlik teminatı esaslarına göre kanunla düzenlenir (Anayasa md.154).
c) İdari Yargı
• Devletin merkezi idare teşkilatı ile mahalli idarelerin eylem ve işlemlerinden doğan davalar idari yargıda görülür.
• İlk derece mahkemeleri 1) İdare mahkemeleri, 2) Vergi Mahkemeleri ve 3) İlk derece mahkemesi olarak görev yapan Danıştay'ın bir dairesi olarak üçe ayrılır.
aa) İdare Mahkemeleri
• Vergi mahkemelerinin ve Danıştay'ın ilk derece mahkemesi olarak görev alanına girmeyen idari uyuşmazlıklara idare mahkemelerinde bakılır.
• Bir idari işlemin iptali için açılan"iptal davası” ve İdarenin sebep
olduğu zararın tazmini için açılan "tam yargı davası” denilen davalar idare mahkemesinde görülür. İdare mahkemesi üç hâkimle kurul
olarak karar verir.
bb) Vergi Mahkemeleri
• Vergi uyuşmazlıklarına bakan ilk derece mahkemesidir. Her ilde yoktur.
Çoğunlukla bir vergi mahkemesi iki ili yargı çevresine alır. Vergi mahkemesi üç hâkimle kurul olarak karar verir.
• Vergi mahkemelerinde dava açma süresi 30 gündür. Dava vergi
tahsilâtını durdurur. Davacı davayı kazanmışsa ödenmiş vergi varsa iade edilir. Davayı kaybetmişse bir ay içinde vergiyi öde ödemek zorundadır.
cc) İlk Derece Mahkemesi Olarak Görev Yapan Danıştay 'ın Bir Dairesi
• Danıştay Kanunu'nun 24. maddesinde sayılan davalara Danıştay'ın bir dairesi ilk derece mahkemesi olarak bakar.
çç) İdari Yargı Üst Derece Mahkemeleri aaa- Bölge İdare Mahkemeleri
Coğrafi durum ve iş yoğunluğuna göre oluşturulan bölgelerde kurulurlar.
6545 sayılı Kanun ile idari yargılamada bir ilk olarak Bölge İdare
Mahkemelerinin istinaf mercii olarak yapılandırılması ve itiraz yolunun kaldırılarak yerine istinaf kanun yolunun getirilmşi gerçekleştirilmiştir.
İstinaf bir kanun yoludur ve ilk derece mahkemesi kararının bir üst
mahkemeye taşınması olup, temyiz incelemesinden bir önceki aşamadır.
bbb- Danıştay
• Danıştay, idarî mahkemelerce verilen ve kanunun başka bir idarî yargı merciine bırakmadığı karar ve hükümlerin son inceleme (temyiz)
merciidir. Kanunla gösterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.
• Danıştay'ın, kuruluşu, işleyişi, Başkan, Başsavcı, başkanvekilleri daire başkanları ile üyelerinin nitelikleri ve seçim usulleri, idari yargının
özelliği, mahkemelerin bağımsızlığı ve hâkimlik teminatı esaslarına göre kanunla düzenlenir.
ç) Askerî Yargı
• Askerî yargı 6771 sayılı kanun ve Anayasanın 142. maddesine eklenen hükme göre;
«disiplin mahkemeleri dışında askeri mahkemeler kurulamaz. Ancak savaş halinde asker kişilerin görevleriyle ilgili olarak işledikleri suçlara ait davalara bakmakla görevli askeri mahkemeler kurulabilir.»
Anayasa da yapılan değişiklik sonrasında Askeri Yargıtay ve Askeri
Yüksek idare Mahkemesi kapatılmış, askeri yargı disiplin mahkemeleri ile sınırlandırılmıştır.
e) Uyuşmazlık Yargısı: Uyuşmazlık Mahkemesi
• Uyuşmazlık Mahkemesi, adlî, idarî ve askerî yargı mercileri arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıklarını kesin olarak çözümlemeye yetkilidir.
Ankara'dadır ve tek mahkemedir.
f) Sayıştay
• Sayıştay kamuoyunda bir yüksek mahkeme gibi algılanmasına ve Anayasada yargı bölümünde düzenlenmesine rağmen bir yüksek mahkeme değildir.
Ancak yargısal görevi de vardır.
• Sayıştay, merkezi yönetim bütçesi kapsamındaki kamu idareleri ile sosyal güvenlik kurumlarının bütün gelir ve giderleri ile mallarını Türkiye Büyük Millet Meclisi adına denetlemek şeklinde "idari" ve sorumluların hesap ve işlemlerini kesin hükme bağlamak ve kanunlarla verilen inceleme,
denetleme ve hükme bağlama işlerini yapmak şeklinde "yargısal” görevleri olan bir devlet organıdır.
