ANT 311 Beslenme İlkeleri ANT 311 Beslenme İlkeleri
ve Beslenme Antropolojisi ve Beslenme Antropolojisi
Prof.Dr. Timur Gültekin Prof.Dr. Timur Gültekin
Email: tgultekin@ankara.edu.trin
Email: tgultekin@ankara.edu.trin
BESLENMENİN EVRİMİ BESLENMENİN EVRİMİ
Prof.Dr. Timur Gültekin
Prof.Dr. Timur Gültekin
• Bir şeyin kökenini bilemez iseniz, geleceğe
yönelik doğru yorum da yapamazsınız! Bu
nedenle geçmişten zamanımıza kısa bir
yolculuk yapalım.
• Araştırmacılar, beslenme biçimindeki
değişimlerin insanın evriminde önemli bir rol oynadığını düşünüyorlar.
• Başka özelliklerimizin yanısıra, bizi primat akrabalarımızdan farklı kılan en önemli
özelliklerimizden biri, beslenme biçimimiz.
Soru Soru
• İnsanların diğer primatlardan farklı yanları nelerdir?
• İnsan diğer primatlardan neden
farklılaşmıştır?
• İnsanlarla diğer primatlar arasındaki farklılaşma beslenme biçimimizle
ilişkilimidir?
• İnsan çok esnek bir beslenme rejimi uygular tek düzine bir beslenme yoktur
• Alınan enerjiyle harcanan enerji arasındaki orantının, yaşamını sürdürme ve çoğalma bakımından önemli uyumsal sonuçları
vardır.
• Çevre koşulları, canlını enerjisinin ne kadarını yaşamını sürdürmeye, ne
kadarını çoğalmaya harcayacağını etkiler.
• Güç koşullarda yaşamda kalabilmek için daha fazla enerji gerekir. Yine de, canlının amacı her zaman aynıdır; türünün uzun
dönemli başarısını güvenceye almak için yeterli kaynak sağlamak.
• Canlıların besinlerden aldığı enerjiyi nasıl elde ettiklerine ve nasıl harcadıklarına
bakarak, doğal seçilimin nasıl bir evrimsel
değişim yarattığını anlayabiliriz.
İki Ayak Üzerinde Yürümek
• İnsanların iki ayak üzerinde yürümeye başlamalarındaki faktörler?
Çevrenin etkisi
İki ayak ve dört ayak yürümeden
kaynaklanan enerji farklılığı
• Afrika’da çevre koşullarına bağlı olarak gelişen kuraklık sonucu besinleri topluca bulmak zorlaşmıştır.
• Bazı yiyecekler ulaşmak ve hayatta
kalmak için uzun mesafeler almak gerekir.
• İki ayak üzerinde yürümek besin bulmak
için harcanan enerjiyi azaltmada önemli rol
oynamıştır
Büyük Bir Beyin
• Beslenme açısından bakıldığında beynin en ilginç özelliği, öteki dokulara göre
tükettiği enerji miktarı.
• Bir birim beyin dokusu, aynı miktardaki kas dokusuna göre yaklaşık 16 kat daha fazla enerji tüketiyor.
• Öteki primatlarla karşılaştırıldığında insan, bedenlerine oranla çok daha büyük bir
beyne sahip.
Evrimsel Süreçte Beyin Hacmimiz Evrimsel Süreçte Beyin Hacmimiz
• Bu artışı nasıl açıklarız?
• Çok enerji
harcayan bir beyin
• Biz insanlar, günlük enerji gereksinimimizin % 20 – 25’ini beynimiz için harcıyoruz. (Öteki primat
türlerinde bu oran % 8-18; başka
memelilerdeyse % 3-5.)
SORU SORU
• Bu kadar çok enerji harcayan bir beyin
nasıl evrimleşti?
• Biz insanlar da, hem bedenlerimize oranla en büyük beyne sahibiz, hem de en zengin biçimde besleniyoruz.
• Araştırmacılar, günümüzde yaşayan avcı- toplayıcıların, enerjilerinin % 40-60’ını
hayvansal besinlerden aldıklarını
hesaplamışlar. Öte yandan, örneğin
şempanzelerde bu oran % 5-7.
Et yemenin önemi Et yemenin önemi
• İnsan evriminde iki önemli konu
– Diyetimizde etin ilerleyici bir biçimde girmiş olması – Avcılığın başlaması
• Et, vücudumuzun
ihtiyacı olan besinlere kolayca ulaşmasını sağlar
• Bitki yönlü
beslenmeden daha çok et tüketimine yönelik bir diyet
• Daha büyük beyinler, daha karmaşık
toplumsal davranışların ortaya çıkmasını;
karmaşık toplumsal davranışlarsa, yiyecek bulma yöntemlerinin gelişmesini ve daha iyi beslenmelerini sağladı. Daha iyi
beslendikçe de beyinleri büyüdü...
İki önemli değişiklik İki önemli değişiklik
1- Diyet kalitesindeki iyileşme
2- Vücut bileşimindeki değişiklik
1- Diyet kalitesindeki iyileşme 1- Diyet kalitesindeki iyileşme
• Diet kalitesi = enerjik veya diyetteki besin yoğunluğu
• Diyet kalitesindeki artışlar
– Diyet yapısının değişmesi-içerik olarak
• Örneğin- ne yediğin önemli
• veya
– Gıda modifiyesi
• Hazırlama, pişirme veya genetik oynamalar
Genel Primat Beslenme Örüntüsü Genel Primat Beslenme Örüntüsü
Büyük Primatlar
•Toplam enerji ihtiyacı yüksek fakat enerji tüketimi kütleye göre az tüketim
• yaygın olarak bulunan gıda tüketimi fakat besleyicilik
açısındna düşük değerli gıdalar.
Küçük Primatlar
• Az enerjiye ihtiyaç duyarlar fakat birim kütle miktarı olarak fazla enerjiye
ihtiyaçları vardır
•Tükettikleri gıdalar sınırlı fakat yüksek kalitededir.
İnsanın beslenme biçimi nasıl?
Primat Perspektifinden İnsan Primat Perspektifinden İnsan
• Büyük beyin-yüksek enerji ve daha iyi ve kalitede beslenme
FOSİL KAYITLAR FOSİL KAYITLAR
• Beyin Büyüklüğündeki
en büyük artış Homo
genusunda karşımıza
çıkıyor yaklaşık olarak
2.0-1.7 milyon yıl önce
Dişler
Dişler ve Çene ve Çene
• Homo erectus
• Zengin ve kalorisi yüksek gıda
tüketimi.
• Daha az bitki ve daha fazla
hayvansal ürün.
• Kanıtlar
– Australopithecinlere göre daha küçük dişler ve çene ---- fakat daha büyük vücut
KNM-ER
3733
2. 2. Vücut bileşimindeki değişim Vücut bileşimindeki değişim
• Yağ ve kas dokusunda göreli değişiklikler beyinin ihtiyacı olan enerjiyi karşılamada yardımcı olmuş olabilir.
– Daha Fazla yağ
– Daha az kas
İnsan-Kas ve Yağ İnsan-Kas ve Yağ
• Diğer pimatlara oranla vücut hacmi
bakımından az iskelet kası
– Diğer primatlara göre daha az iskelet kası.
Diğer memelilere göre daha Diğer memelilere göre daha
yağlı yağlı
• Bebeklik çağında ihtiyaç duyulan enerjiyi nereden sağlarız?
• Doğumdan sonra yağ kazanımı devam
eder..
Doğumda Vücut Yağ miktarı (%) Doğumda Vücut Yağ miktarı (%)
• At 15-16% humans İnsanın Doğumdaki vücut yağ miktarı 15
türle karşılaştırıldığında
% 15-16 oranındaki yağ miktarıyla insanın en yüksek değerlere sahip olduğu görülür
Diyetteki iyileşme Diyetteki iyileşme
- - Homo erectus Homo erectus
– Daha fazla hayvansal gıdalar
– Geliştirilmiş alet teknolojisi
– Avcı ve toplayıcılıkla ilgili yiyecek paylaşımı.
– Ateşi kullanma ve yemek yapma ve pişirme
• Yiyecekleri daha sindirilebilir hale getirmiştir
• Pişirme işleviyle
yiyeceklerdeki kalorinin daha kullanılabilir hale gelmesi sağlanmıştır.
Yumrular-Kökler Yumrular-Kökler
• Yumrular ve kökler
yaklaşık 2 my önce de Afrika kıtasında
bulunuyordu.
• Sopa ile kazarak derindeki yumrulara erişmek
mümkündür.
• Ateşin kontrolü sayesinde bu yumrular pişirilmeye başlanmıştır.
– Sindirimi zor olan bu yumrular daha kolay
sindirilebilir-tatlı ve emilimi daha kolay bir hale
gelmiştir.
Bulgular - 1 Bulgular - 1
• Bugüne kadar sopayla kök kazıp çıkarmaya yönelik bir buluntu ele geçmemiştir.
Bulgular -
Bulgular - 2 2
• Pişirme-enerji alımı- beyin hacmi artışı
arasındaki ilişki tespit edilmiştir.
Bulgular 3 Bulgular 3
• Hominidler ateşi ne zaman kullanmaya başladılar?
Beyin gelişimiyle ilgili sonuçlar Beyin gelişimiyle ilgili sonuçlar
• 1. Diyetteki iyileşme
• probably resulted from
– Diyet içeriğinin değişmesi
• daha fazla et tüketimi
• combined with
– Gıda modifiyeleri
• Yiyecek teknolojisindeki değişim
• Ateşin kullanılması ve pişirme
– Besin paylaşımı
• 2. Vücut Bileşimindeki değişiklik
• Vücudumuzda ne tür değişimler oldu?
– Vücut yağ miktarında artma – Kas kütlesinde azalma
• Bu durumun beyin gelişimi üzerine etkisi
– Daha az kas ve daha fazla yağ demek, toplam enerji giderimizin azalması demektir. Metabolik olarak kaslar yağlara göre daha fazla enerjiye ihtiyaç duyarlar.
Beyin gelişimi Beyin gelişimi için gerekenler için gerekenler
• Daha fazla konsantre enerjiye ihtiyaç
duyulmaktadır.
• Yeteri düzeyde
– Yağ asitleri
• DHA and AA
Yeteri kadar yağ asitlerini nasıl elde ettik?
Evaluations Evaluations
• Balık
– Zengin DHA ve AA fakat enerji yok – Balıkçılığın önemi insan evriminde
gittikçe artmıştır.
• Bitkisel Gıdalar
– Enerji yoğunluğu düşük ve çok az oranda DHA ve AA bulundururlar.
• Yağ miktarı fazla Geviş getiren hayvanlar
– Yüksek enerji iz miktarda DHA ve modarete AA
• Kas miktarı fazla geviş getiren hayvanlar.
– AA için iyi bir kaynak, Fakat DHA ve enerji için bunu söyleyemeyiz.
Lauren Cordain, PhD
Yağ asiti kaynakları Yağ asiti kaynakları
• Leş ile beslenmek
– Temel DHA ve AA kaynağı
• Hayvan leşlerinden özelikle uzun
kemiklerden elde edilen kemik iliği
– Temel enerji kaynağı
Tanzan’yanın
Tanzan’yanın Serengeti Serengeti bölgesinde yapılan bölgesinde yapılan araştırmaya göre
araştırmaya göre
260 büyük otobur karkasları üzerinde çalışılmış.
•Karnivorların bu karkaslarla nasıl beslenmişlerdir?
•Karnivoarlar en son tükettikleri kısım kemik iliği ve baş bölgesidir
•Genellikle kemik iliği ve baş bölgesi terkedildiği için insanlar için rahat tedarik edilebilir.
100.000-30.000 yılları arasında meydana gelen
kültümüzdeki yaratıcı atılımları nasıl açıklayabiliriz?
Kültürel patlama-yaratıcılık Orta Kültürel patlama-yaratıcılık Orta
ve Üst Paleolitik geçiş ve Üst Paleolitik geçiş
• Yaratıcılık, din, savaş, sanat ve belki müziğin aniden ortaya çıkması
• Beyin büyüklüğü artış ile bağlantılı değildir Daha iyi bir letişim
• Yağ asitleri önemli
David F. Horrobin, MD, PhD
