T.C.
SAKARYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
SEYYİD VEHBÎ DİVANI’NA GÖRE
18. ASIRDA OSMANLILARDA SOSYAL HAYAT
DOKTORA TEZİ
Özlem DÜZLÜEnstitü Anabilim Dalı : Türk Dili ve Edebiyatı Enstitü Bilim Dalı : Eski Türk Edebiyatı
Tez Danışmanı: Prof. Dr. İsmail GÜLEÇ
AĞUSTOS – 2018
ÖN SÖZ
Sanat eserleri ürünü oldukları toplumdan ayrı değerlendirilemeyeceği için o toplumun estetik anlayışı, yaşayışı, duygu ve düşünce dünyası gibi çeşitli özellikleri hakkında fikir edinilebilecek kaynaklar olarak kabul edilebilir. Bu açıdan bakıldığında Osmanlı sanatının en önemli şubesi sayılabilecek klasik Türk şiiri de Osmanlı toplumuyla ilgili hemen her konuda az çok bilgi edinilebilecek bir alandır. Bu tezde de böyle bir yaklaşımla Seyyid Vehbî Divanı örnekleminde 18. yüzyıl Osmanlı sosyal yaşantısının klasik Türk şiirindeki yansımaları ortaya konmaya ve tespit edilen unsurlarla o dönemin sosyal hayatının ve şiirinin daha iyi anlaşılmasına katkı sağlanmaya çalışılmıştır.
Örneklem olarak Seyyid Vehbî Divanı’nın seçilmesinde divanın sosyal hayatla ilgili zengin malzeme ihtiva etmesi ve üzerinde fazla çalışma yapılmaması etkili olmuştur.
Çalışmamızın giriş kısmında genel hatlarıyla Osmanlı İmparatorluğu’nun 18. yüzyıldaki siyasî, sosyal ve kültürel durumu ile Seyyid Vehbî’nin hayatı, eserleri ve şairliği hakkında bilgi verilmiştir. Ardından divandaki sosyal hayat unsurları “yerleşim merkezleri”, “mimari”, “eğlence hayatı”, “sanat”, “spor faaliyetleri”, “haberleşme ve ulaşım”, “maliye ve ekonomi”, “kumaş ve kıyafet kültürü”, “mutfak kültürü”, “tıp”,
“Osmanlı toplumunda görülen çeşitli davranış biçimleri, âdet, inanış, gelenek ve uygulamalar” başlıklarından oluşan on bir bölüm hâlinde incelenmiştir. Bölümlerin sonuna birer değerlendirme bölümü eklendiği için sonuç kısmı çok fazla detaylandırılmamıştır.
2013 yılında danışmanlığımı üstlenerek tez çalışmama yeni bir yön veren ve bundan sonraki süreçte çalışmamın her aşamasını büyük bir ilgi ve titizlikle takip edip beni yönlendiren saygıdeğer hocam Prof. Dr. İsmail GÜLEÇ’e şükranlarımı sunarım.
Fikirlerinden ve bilgisinden istifade ettiğim Doç. Dr. M. Bedizel AYDIN hocama, tez izleme komitemde yer alan Prof. Dr. Bayram Ali KAYA ve Prof. Dr. Arif BİLGİN hocalarıma da teşekkür ederim. Bu çalışma sırasında pek çok arkadaşımın çeşitli vesilelerle yardım ve desteğini gördüm, hepsine tek tek teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca çalışmam boyunca gösterdikleri sabır ve özveri dolayısıyla aileme de teşekkür ederim.
Özlem DÜZLÜ 26.07.2018
i
İÇİNDEKİLER
KISALTMALAR ... xxiv
TABLO LİSTESİ ... xxvi
ŞEKİL LİSTESİ ... xxvii
ÖZET ... xxviii
SUMMARY ... GİRİŞ ... 1
BÖLÜM 1: YERLEŞİM MERKEZLERİ ... 12
1.1. İstanbul ... 12
1.1.1. Şehrin Adları ... 13
1.1.2. Yerleşim Yerleri, Meydanlar, Caddeler ... 14
1.1.2.1. Akbaba ... 14
1.1.2.2. Atmeydanı ... 15
1.1.2.3. Bebek ... 16
1.1.2.4. Beşiktaş ... 17
1.1.2.5. Çiftehavuzlar ... 17
1.1.2.6. Çubuklu ... 19
1.1.2.7. Divanyolu ... 21
1.1.2.8. Doğancılar Meydanı ... 22
1.1.2.9. Et Meydanı ... 23
1.1.2.10. Eyüp ... 25
1.1.2.11. Fatih ... 26
1.1.2.12. Fener ... 27
1.1.2.13. Galata ... 27
1.1.2.14. Haydarpaşa ... 29
1.1.2.15. Hisar ... 29
1.1.2.16. Kadıköy ... 31
1.1.2.17. Kâğıthane ... 31
1.1.2.18. Kanlıca ... 39
1.1.2.19. Okmeydanı ... 40
1.1.2.20. Ortaköy ... 41
ii
1.1.2.21. Sarıyer ... 42
1.1.2.22. Sütlüce ... 43
1.1.2.23. Vefa ... 44
1.2. Şehirde Bulunan Önemli Yapılar ... 45
1.2.1. İbadet Mekânları ... 45
1.2.1.1. Camiler ... 45
1.2.1.2. Kanlı Kilise/Sulu Manastır ... 48
1.2.2. Yedikule ... 50
1.3. Diğer Yerleşim Merkezleri ... 50
1.3.1. Akhisar ... 50
1.3.2. Anabolu ... 51
1.3.3. Bağdat ... 52
1.3.4. Edirne ... 53
1.3.5. Girit ... 55
1.3.6. Halep ... 56
1.3.7. İzmir ... 59
1.3.8. Karadağ ... 60
1.3.9. Kayseri ... 61
1.3.10. Kütahya ... 63
1.3.11. Manisa ... 63
1.3.12. Menemen ... 66
1.3.13. Nevşehir ... 67
1.3.14. Niş ... 69
1.3.15. Rodos ... 70
1.3.16. Selanik ... 70
1.3.17. Şam ... 71
1.3.18. Tebriz ... 71
1.3.19. Ürgüp ... 72
BÖLÜM 2: MİMARİ ... 79
2.1. Mimari Tipleri ... 81
2.1.1. Askeri Mimari ... 81
iii
2.1.1.1. Bârgâh/Çetr/Hayme/Otağ/Sâyebân/Çâder ... 81
2.1.1.2. Hisar Ve Kale ... 108
2.1.2. Dinî Mimari ... 115
2.1.2.1. Cami ... 115
2.1.2.2. Mescit ... 128
2.1.2.3. Tekke ... 131
2.1.2.4. Mezar ... 137
2.1.3. Sivil Mimari ... 139
2.1.3.1. Eğitim Mekânları ... 139
2.1.3.2. Konaklama Mekânları ... 144
2.1.3.3. Hastane ... 146
2.1.3.4. Saray ve Konut Mimarisi ... 147
2.1.3.5. Su Mimarisi ... 192
2.2. Restorasyonlar ... 224
2.2.1. Galata Sarayı ... 224
2.2.2. Et Meydanı ... 225
2.2.3. Surlar ... 227
2.2.4. Tophane-i ‘Âmire ... 227
2.2.5. Büyük Bend ... 228
2.2.6. Kemerler ... 231
2.2.7. Topkapı Sarayı Darphane-i Âmire Kapısı ... 233
2.2.8. Bahriye Divanhanesi ve Tersane Sarayı (Aynalıkavak Kasrı)... 233
2.2.9. Teberdârân Ocağı Binası ... 237
2.2.10. Sıtabl-ı Âmire/Has Ahır ... 239
2.3. Binaların Zarar Görme Sebepleri ve Yenilenmesi ... 241
BÖLÜM 3: EĞLENCE HAYATI ... 249
3.1. Takvime ve Örfe Bağlı Kutlama ve Eğlenceler ... 249
3.1.1. Bahar Mevsimindeki Eğlence ve Kutlamalar ... 249
3.1.1.1. Nevrûz Bayramı ... 251
3.1.2. Kış Mevsimi Eğlenceleri ... 255
3.1.2.1. Helva Sohbetleri ... 256
iv
3.1.2.2. Yeni Yıl Tebrikleri ... 263
3.2. Bayramlar ... 264
3.2.1. Ramazan Bayramı ... 265
3.2.2. Kurban Bayramı ... 267
3.2.3. Bayram Uygulamaları ... 268
3.2.4. Resmi Bayram Uygulamaları ... 275
3.2.5. Bayram Eğlenceleri ... 278
3.2.5.1. Bayram Gezintisi ... 278
3.2.5.2. Bayram Yeri ... 279
3.2.5.3. Bayram Şenliği ... 281
3.2.5.4. Bayramda İşret ... 282
3.3. Biniş Gezintileri ... 283
3.4. Çerağan Eğlenceleri ... 285
3.5. Şenlikler ... 298
3.5.1. Doğum Şenlikleri ... 299
3.5.2. Düğünler ... 299
3.5.2.1. Evlilik Düğünleri ... 302
3.5.2.2. Sünnet Düğünleri ... 311
3.5.3. Fetih Sebebiyle Yapılan Donanma ve Şenlikler ... 332
3.5.4. Donanmanın Sefere Çıkışı Sebebiyle Yapılan Derya Donanması ... 334
3.5.5. Elçilere Verilen Ziyafetler ... 334
3.5.6. Bir Yapının Tamamlanması Dolayısıyla Yapılan Şenlikler/ Sadâbâd Kasrı’nın Tamamlanması Sebebiyle Verilen Ziyafet ... 338
3.6. Âlem-i Âb/İçki Âlemi ... 348
3.6.1. Meyhane ... 350
3.6.1.1. Pîr-i Mugân/Pîr-i Mey/Mey-fürûş ... 356
3.6.1.2. Muğbeçe ... 358
3.6.2. Bezm/Meclis ... 358
3.6.2.1. Meclisin Unsurları ... 366
3.7. Keyif Verici Maddeler ve Şarap ... 380
3.7.1. Afyon ... 380
3.7.2. Berş ... 382
v
3.7.3. Esrar ... 384
3.7.4. Tenbâkû/Tütün ... 385
3.7.5. Şarap ... 386
3.7.5.1. Şarap ve İçimi İle İlgili Bazı Hususlar ... 389
3.7.5.2. Şarabın Etkileri ... 392
3.8. Oyunlar ... 398
3.8.1. Ağaçtan Ata Binme ... 398
3.8.2. Çevgân Oyunu ... 398
3.8.3. Kartopu Oyunu ... 400
3.8.4. Nerd/Şes-der/Tavla ... 401
3.8.5. Şatranc/Mansûbe/Satranç ... 402
3.8.6. Yâdest/Lades ... 404
3.9. Oyuncaklar ... 405
3.9.1. Felâhan/Sapan ... 405
3.9.2. Hacıyatmaz ... 406
3.9.3. Sandûk-ı Acâib ... 408
3.9.4. Uçurma/Uçurtma ... 409
3.10. Diğer Eğlence/Vakit Geçirme Biçimleri ... 410
3.10.1. Denizi Seyretmek ... 410
3.10.2. Dönme Dolaba Binme ... 410
3.10.3. Kukla ... 411
3.10.4. Yüzmek ... 412
BÖLÜM 4: SANAT ... 420
4.1. Kitap Sanatları ... 420
4.1.1. Cilt Sanatı ... 420
4.1.2. Hüsn-i Hat ... 423
4.1.2.1. Yazı Stilleri ... 425
4.1.2.2. Hat Çeşitleri ... 429
4.1.2.3. Hat Terimleri ... 437
4.1.3. Tezhib ... 443
4.2. Tasvir Sanatları (Minyatür, Resim, Nakış) ... 445
vi
4.3. Kitap ve Tasvir Sanatlarında Kullanılan Araç-Gereçler ... 449
4.3.1. Devât/Divit ... 449
4.3.2. Gizlik/Kalemtıraş ... 449
4.3.3. Kâğıt ... 451
4.3.4. Kalem ... 454
4.3.5. Kalem-dân/Kalem kutusu ... 460
4.3.6. La’l ... 461
4.3.7. Lika ... 461
4.3.8. Mahbere/Devât/Hokka ... 462
4.3.9. Mıskala/Mühre ... 464
4.3.10. Mıstar ... 464
4.3.11. Mürekkep ... 465
4.3.12. Pergâr/Pergel ... 469
4.3.13. Rîgdân ... 470
4.3.14. Zîr-i Meşk ... 470
4.4. Mûsikî ... 471
4.4.1. Makamlar ... 472
4.4.1.1. Acem ... 472
4.4.1.2. Anber-efşân ... 473
4.4.1.3. Evc ... 474
4.4.1.4. Hüseyni ... 474
4.4.1.5. Irâk ... 475
4.4.1.6. Isfahân ... 476
4.4.1.7. Kürdî ... 476
4.4.1.8. Nevâ ... 477
4.4.1.9. Râhatü’l-ervâh ... 479
4.4.1.10. Sabâ ... 479
4.4.2. Usûller ... 480
4.4.2.1. Raksân ... 481
4.4.2.3. Sofyan ... 482
4.4.3. Formlar ... 483
4.4.3.1. Saz Mûsikîsi ... 483
vii
4.4.3.2. Sözlü Mûsikî ... 485
4.4.4. Mûsikî Aletleri ... 489
4.4.4.1. Telli Çalgılar ... 489
4.4.4.2. Üflemeli Çalgılar ... 497
4.4.4.3. Vurmalı Çalgılar ... 503
4.4.5. Mûsikî İle İlgili Diğer Unsurlar ... 510
4.4.5.1. Mehter ... 511
4.4.5.2. On İki Makam ... 512
4.4.5.3. Perde ... 513
BÖLÜM 5: SPOR FAALİYETLERİ ... 519
5.1. At Yarışı ... 519
5.2. Avcılık ... 521
5.2.1. Kanatlı Hayvan Avcılığı ... 522
5.2.2. Kara Hayvanı Avcılığı ... 525
5.2.3. Su Hayvanları Avcılığı ... 527
5.3. Cirit ... 529
5.3.1. Atlı Cirit ... 529
5.3.2. Menzil (Yaya) Ciridi ... 533
5.4. Cündîlik/Binicilik ... 534
5.5. Güreş ... 535
5.6. Okçuluk ... 537
5.6.1. Hedef Okçuluğu ... 537
5.6.2. Menzil Okçuluğu ... 538
5.6.3. Okçuluk Terim ve Tabirleri ... 539
5.6.3.1. Çille/Zih ... 539
5.6.3.2. Halka ... 540
5.6.3.3. İç Kabzadan Geçmek ... 541
5.6.3.4. İdman/Meşk ... 541
5.6.3.5. Katı (Saht) Yay ... 542
5.6.3.6. Keman (Yay) Kurmak ... 543
5.6.3.7. Kepâde ... 543
viii
5.6.3.8. Navek ... 544
5.6.3.9. Ok ... 545
5.6.3.10. Şast/Zihgir ... 547
5.6.3.11. Terkeş ... 550
5.6.3.12. Yasmak/Yasandırmak ... 551
5.7. Tüfek Atma ... 551
5.8. Yaya Koşusu ... 557
BÖLÜM 6: HABERLEŞME VE ULAŞIM ... 561
6.1. İletişim Araçları ... 561
6.1.1. Haberciler ... 562
6.1.1.1. Berîd/Tatar/Ulak ... 562
6.1.1.2. Casus ... 564
6.1.1.3. Haberci Güvercin ... 565
6.1.1.4. Peyk/Kâsıd ... 566
6.1.2. Haberleşme Yöntemleri ... 570
6.1.2.1. Arîza/Arz-ı hâl ... 570
6.1.2.2. Mahzar ... 572
6.1.2.3. Nâme/ Mektup ... 573
6.1.2.4. Tercüman (Dil Yardımı) ... 580
6.2. Ulaşım Araçları ... 581
6.2.1. Deniz Ulaşımı ... 581
6.2.1.1. Gemici Tabirleri ... 582
6.2.1.2. Deniz Taşıtları ... 583
6.2.2. Kara Ulaşımı ... 595
6.2.2.1. Kara Ulaşım Araçları ... 595
6.2.2.2. Yolculuk ... 599
BÖLÜM 7: MALİYE VE EKONOMİ ... 607
7.1. Hazine ... 607
7.2. Bütçe Gelirleri ... 609
7.2.1. Vergiler ... 610
ix
7.2.1.1. Şeri Vergiler ... 610
7.2.1.2. Örfi Vergiler ... 611
7.2.2. Mukataa ... 613
7.3. Bütçe Giderleri ... 614
7.4. Dirlik (Timar) Sistemi ... 616
7.5. Defterhâne/Defterdarlık ... 618
7.5.1. Defterler ... 618
7.6. Nakd/Sikke/Para ... 621
7.6.1. Kullanılan Paralar ... 625
7.6.1.1. Akçe ... 626
7.6.1.2. Dinâr ... 627
7.6.1.3. Dirhem/Direm ... 628
7.6.1.4. Eşrefî ... 628
7.6.1.5. Firengi/Frenk Altını ... 629
7.6.1.6. Kuruş ... 630
7.6.1.7. Pul ... 631
7.6.1.8. Zencirli ... 632
7.6.2. Darphane-i Âmire ... 632
7.7. Ticaret ... 634
7.7.1. Alım-Satım Usulleri ... 635
7.7.1.1. Elden/Doğrudan Satış ... 635
7.7.1.2. Mezat/Bey’-i Men Yezîd/Açık Artırma ... 636
7.7.1.3. Nakd/Nakit ... 637
7.7.1.4. Rehin Bırakma ... 638
7.7.2. Ticari Mekânlar ... 639
7.7.2.1. Bedestân/Bedesten ... 639
7.7.2.2. Bender/Bendergâh ... 639
7.7.2.3. Çarşı ve Pazar ... 640
7.7.2.4. Dükkân ... 646
7.7.3. Ölçü ve Tartı Aletleri ... 648
7.7.3.1. Mihek/Mehek ... 649
7.7.3.2. Mîzân/Terazi ... 650
x
7.8. Tarım ... 650
7.9. Diğer Unsurlar ... 653
7.9.1. Resid ... 653
7.9.2. Mühür ... 654
7.9.3. Taksit ... 654
BÖLÜM 8: KUMAŞ VE KIYAFET KÜLTÜRÜ ... 659
8.1. Kumaşlar ... 659
8.1.1. Kumaş Çeşitleri ... 666
8.1.1.1. İpekli Kumaşlar ... 666
8.1.1.2. Sırmalı Kumaşlar ... 672
8.1.1.3. Yünlü Kumaşlar ... 674
8.1.1.4. Diğer Kumaşlar ... 676
8.2. Kıyafetler... 681
8.2.1. Başa Giyilenler ... 682
8.2.1.1. Âftâbe ... 682
8.2.1.2. Arakçîn ... 683
8.2.1.3. Burka ... 683
8.2.1.4. Börk ... 684
8.2.1.5. Çenber/Çember ... 685
8.2.1.6. Destâr ... 685
8.2.1.7. Efser/Tac ... 689
8.2.1.8. Fes ... 693
8.2.1.9. Kalensüve ... 694
8.2.1.10. Kallavi ... 695
8.2.1.11. Kalpak ... 695
8.2.1.12. Kellepûş ... 696
8.2.1.13. Külâh/Küleh ... 696
8.2.1.14. Mücevveze ... 701
8.2.1.15. Nikâb ... 701
8.2.1.16. Örf ... 703
8.2.1.17. Pûşi/Poşu ... 704
xi
8.2.1.18. Şapka ... 704
8.2.1.19. Tâs ... 705
8.2.1.20. Tutuk ... 705
8.2.2. Vücuda Giyilenler (Câme/Libâs/Kisve)... 706
8.2.2.1. Abâ ... 709
8.2.2.2. Aksade ... 709
8.2.2.3. Anteri ... 710
8.2.2.4. Dâmen/Etek ... 710
8.2.2.5. Hırka ... 714
8.2.2.6. İhrâm ... 715
8.2.2.7. Kabâ/Haftan/ Kaftan ... 716
8.2.2.8. Kerrâke ... 724
8.2.2.9. Kürk ... 725
8.2.2.10. Lebâçe ... 727
8.2.2.11. Mellûta ... 728
8.2.2.12. Murakka ... 728
8.2.2.13. Peşmîne ... 729
8.2.2.14. Peştamâl ... 729
8.2.2.15. Pîrâhen/Gömlek ... 731
8.2.2.16. Tennûre ... 732
8.2.3. Ayağa Giyilenler ... 733
8.2.3.1. Mûze ... 733
8.2.3.2. Pâpûş ... 735
8.2.3.3. Terlik, Mest Ser-gerdân ... 735
8.2.3.4. Tomak ... 736
8.2.4. Kıyafetlerle İlgili Diğer Unsurlar ... 736
8.2.4.1. Çeprâst ... 736
8.2.4.2. Düğme ... 737
8.2.4.3. Kemer ... 739
8.2.4.4. Kuşak ... 741
8.2.4.5. Mahmuz ... 741
8.2.4.6. Rida ... 742
xii
8.2.4.7. Şemle ... 742
8.2.4.8. Tırâz ... 743
8.2.4.9. Sergûş/Sorguç, Çelenk... 743
8.2.4.10. Yaka ... 745
8.3. Kumaş ve Kıyafetlerle İlgili Âdet ve Uygulamalar ... 746
8.3.1. Hediye Olarak Kumaş ve Kıyafet Verme ... 746
8.3.2. Kumaşların Damgalanması ... 747
8.3.3. Kumaşla Süsleme ... 748
8.3.4. Külaha Tüy Takmak... 748
8.3.5. Sarığa Çiçek Takmak ... 749
8.3.6. Yere Kumaş Sermek ... 750
8.3.7. Yıllık Verme ... 752
8.4. Kumaş ve Kıyafetlerde Renklerin Dili ... 752
8.4.2. Kırmızı ... 753
8.4.3. Siyah ... 754
8.4.4. Yeşil ... 756
BÖLÜM 9: MUTFAK KÜLTÜRÜ ... 762
9.1. Yiyecekler ... 762
9.1.1. Yemekler ... 763
9.1.1.1. Et Yemekleri ... 763
9.1.1.2. Pirinç Pilavı ... 765
9.1.1.3. Kebaplar ... 765
9.1.1.4. Mâhi/Semek/Balık ... 769
9.1.2. Ekmek ve Çeşitleri ... 770
9.1.3. Tatlılar ve Şekerlemeler ... 771
9.1.3.1. Ağız Miski ... 771
9.1.3.2. Akide ... 771
9.1.3.3. Gül-şekker ... 772
9.1.3.4. Helva ve Çeşitleri ... 773
9.1.3.5. Kand-ı Nebât/Nöbet Şekeri ... 775
9.1.3.6. Miâd Şekeri ... 775
xiii
9.1.3.7. Nukl ... 776
9.1.3.8. Semenu ... 777
9.1.3.9. Zerde ... 777
9.1.4. Meyveler ... 778
9.1.4.1. Bih/Sefercel/Ayva ... 779
9.1.4.2. Hanzal ... 779
9.1.4.3. İneb/Üzüm ... 780
9.1.4.4. Kiras/Kiraz ... 780
9.1.4.5. Rümmân/Nar ... 781
9.1.4.6. Sîb/Elma ... 781
9.1.4.7. Turunc ... 782
9.1.5. Baharatlar ... 783
9.1.6. Diğer Yiyecekler ve Gıda Maddeleri ... 784
9.1.6.1. Asel/Engübin/Şehd/Bal ... 784
9.1.6.2. Kand/Sükker/Şeker ... 786
9.1.6.3. Nemek/Tuz ... 788
9.1.6.4. Penîr/Peynir ... 789
9.1.6.5. Salûta/Salata ... 789
9.1.6.6. Sirke ... 790
9.1.6.7. Yoğurt ... 790
9.2. İçecekler ... 791
9.2.1. Alkolsüz İçecekler... 791
9.2.1.1. Binîd ... 791
9.2.1.2. Kahve ... 792
9.2.1.3. Şerbet ... 793
9.2.1.4. Şîr/Süt ... 795
9.2.1.5. Şîre/Şıra ... 796
9.2.2. Alkollü İçecekler ... 796
9.2.2.1. Arak/Rakı ... 797
9.2.2.2. Şarap ... 798
9.3. Mutfak Eşyaları ... 804
9.3.1. Câme-Sürâhî ... 804
xiv
9.3.2. Fincân ... 804
9.3.3. Gırbâl/Kalbur ... 805
9.3.4. Hazef/ Sifâl ... 806
9.3.5. İbrik ... 807
9.3.6. Kâse ... 808
9.3.7. Miblag/Mablak ... 810
9.3.8. Nemekdân/Tuzluk ... 811
9.3.9. Sahan ... 812
9.3.10. Sini-Tepsi ... 812
9.3.11. Sünger ... 813
9.3.12. Şiş ... 813
9.3.13. Şişe ... 814
9.3.14. Tabak ... 815
9.3.15. Tabla ... 815
9.4. Yemek Yeme Âdetleri... 816
9.5. Mutfak, Mutfak Ve Sofra Hizmetinde Çalışanlar ... 820
9.5.1. Âş-pez/Aşçı ... 821
9.5.2. Çâşnî-gîr/Çeşnici ... 822
9.5.3. Kâse-şû/Bulaşıkçı ... 823
BÖLÜM 10: TIP ... 829
10.1. Hastalıklar ... 830
10.1.1. Âbile/Su Kabarcığı ... 831
10.1.2. Arpacık ... 831
10.1.3. Aşk Hastalığı ... 832
10.1.4. Azürde Olmak/İncinmek ... 835
10.1.5. Cû-i Kelb/Doymazlık ... 835
10.1.6. Cünûn/Delilik ... 836
10.1.6.1. Sevda ... 838
10.1.7. Çocuk Düşürme ... 839
10.1.8. Derd-i Ser /Humar/Baş Ağrısı ... 839
10.1.9. Evrâm/Verem ... 841
xv
10.1.10. Firenk Zahmeti/Frengi ... 841
10.1.11. Hafakân/Yürek Oynaması ... 842
10.1.12. Hivel/ Şaşılık ... 844
10.1.13. Hummâ/ Teb/Sıtma ... 846
10.1.14. Nasır ... 848
10.1.15. Nüzûl/Felç ... 848
10.1.16. Remed ... 849
10.1.17. Ru’âf/Burun Kanaması ... 851
10.1.18. Seher/Uykusuzluk ... 852
10.1.19. Tebhâle/Uçuk ... 853
10.1.20. Veba/Taun ... 854
10.1.21. Yerakan/Sarılık ... 855
10.1.22. Zükâm/Nezle ... 856
10.1.23. Bilinmeyen Hastalık ... 859
10.2. Teşhis Metotları ... 861
10.2.1. Nabız Kontrolü ... 861
10.3. Tedavi Metotları ... 862
10.3.1. Perhiz ... 862
10.3.2. İlaçlar ... 863
10.3.2.1. Afyon ... 863
10.3.2.2. Hap ... 864
10.3.2.3. Helva ... 865
10.3.2.4. Kâfûr... 865
10.3.2.5. Kırmız... 867
10.3.2.6. Kuhl/Sürme/Tutiyâ ... 867
10.3.2.7. Macûn ... 869
10.3.2.8. Merhem ... 871
10.3.2.9. Mûmiyâ ... 872
10.3.2.10. Şerbet ... 873
10.3.2.11. Tiryâk ... 874
10.3.3. Şifalı Bitkiler ... 875
10.3.3.1. Gül ... 875
xvi
10.3.3.2. Menekşe ... 876
10.3.3.3. Rezene ... 876
10.3.4. Cerrahî Tedavi ... 877
10.3.4.1. Dağlama ... 877
10.3.4.2. Dikiş Metodu ... 878
10.3.4.3. Fasd/Kan Almak ... 879
10.3.4.4. Hacamat ... 880
10.3.4.5. Hukne ... 881
10.3.5. Musiki İle Tedavi ... 882
10.3.6. Diğer Tedavi Uygulamaları ... 884
10.3.6.1. Gözlük ... 884
10.3.6.2. Tımâr/Yara Bakımı ... 885
10.4. Hastalıklarla İlgili İnanışlar ... 887
10.4.1. Adak ... 887
10.4.2. Dua İle Tedavi ... 889
10.4.3. Hastalık İman İşaretidir ... 891
10.4.4. Kurban ... 892
10.4.5. Lokman Hekim ... 892
10.4.6. Sadaka ... 893
10.4.7. Şifanın Allah’tan Olması ... 894
10.5. Dârüşşifa/ Şifâhâne/Dâr-ı Şifâ ... 894
BÖLÜM 11: OSMANLI TOPLUMUNDA GÖRÜLEN ÇEŞİTLİ DAVRANIŞ BİÇİMLERİ, ÂDET, İNANIŞ, GELENEK VE UYGULAMALAR ... 899
11.1. Davranış Biçimleri ... 899
11.1.1. Saygı İle İlgili Davranışlar ... 899
11.1.1.1. Ayak Öpmek ... 899
11.1.1.2. Ayağa Su Dökmek ... 900
11.1.1.3. Ayağa Yolluk Sermek ... 901
11.1.1.4. El Öpmek... 902
11.1.1.5. Etek Öpmek ... 902
11.1.1.6. Hatt-ı Hümayun Öpmek ... 903
xvii
11.1.1.7. Karşı Çıkmak... 903
11.1.1.8. Saygı İle Eğilmek ... 903
11.1.1.9. Yen Öpmek ... 904
11.1.1.10. Yer Öpmek ... 904
11.1.2. Sevinç İle İlgili Davranışlar ... 905
11.1.2.1. Bağırmak ... 905
11.1.2.2. Havaya Başlık Atmak... 906
11.1.2.3. Kös Çalmak ... 906
11.1.2.4. Kurban Kesmek ... 907
11.1.2.5. Yaka Yırtmak ... 908
11.1.3. Şaşkınlık İle İlgili Davranışlar ... 908
11.1.3.1. Ağza Parmak Koymak, Parmak Isırmak ... 908
11.1.3.2. Ağzı Kapamak ... 909
11.1.3.3. Dudak Isırmak ... 910
11.1.3.4. Dudak Yemek ... 910
11.1.4. Utanma İle İlgili Davranışlar ... 910
11.1.4.1. Başı Öne Eğmek ... 911
11.1.4.2. Utanarak Kaçmak Veya Gizlenmek ... 911
11.1.4.3. Utanarak Yüzünü Kapamak ... 912
11.1.5. Üzüntü İle İlgili Davranışlar ... 912
11.1.5.1. Feryat Etmek ... 912
11.1.5.2. Matem Elbisesi Giyilmesi ... 913
11.1.5.3. Sine Dövmek ... 913
11.1.5.4. Yaka Yırtmak ... 914
11.1.5.5. Vücudu Yaralamak ... 914
11.1.6. Selamlaşma ... 915
11.1.6.1. Eğilerek Selam Vermek ... 915
11.1.6.2. Eli Göğse Koyarak Selam Vermek ... 916
11.1.6.3. El Uzatmak/Tokalaşmak ... 916
11.1.6.4. Gözle Selam Vermek ... 917
11.1.6.5. Selama Durmak ... 917
11.1.6.6. Sözle Selam ... 918
xviii
11.1.6.7. Temennâ ... 919 11.1.7. Diğer Davranışlar ... 921 11.1.7.1. Parmağı Ağızda Tutmak... 921 11.1.7.2. Baş Sallayarak Çağırmak ... 921 11.1.7.3. El Açmak ... 922 11.1.7.4. Elle Çağırmak ... 922 11.1.7.5. Elle Davet ... 922 11.1.7.6. Elle Reddetmek ... 923 11.1.7.7. El ve Etek Öpmek ... 923 11.1.7.8. Eteğe Sarılmak/Düşmek ... 924 11.1.7.9. Kaş İşareti ... 924 11.1.7.10. Kef-i Efsûs... 925 11.2. Dinî İnanış ve Uygulamalar ... 925 11.2.1. Âhir Zaman ve Gayba Ait İnanışlar ... 925 11.2.1.1. Âhir Zaman ... 926 11.2.1.2. Ahret Oğlu ... 926 11.2.1.3. Kabirde Otuz İki Farzın Sorulması ... 927 11.2.2. Dua İle İlgili İnanış ve Uygulamalar... 927 11.2.2.1. Esmâ-i Hüsnâ ... 931 11.2.2.2 Gülbang/Gülbank ... 932 11.2.2.3. İsm-i A’zam Duası ... 933 11.2.2.4. Kılıç Duası... 933 11.2.2.5. Nâd-ı Ali ... 934 11.2.3. İbadetler İle İlgili İnanış ve Uygulamalar ... 935 11.2.3.1. Hac ... 935 11.2.3.2. Namaz... 939 11.2.3.3. Oruç ve Ramazan ... 942 11.2.3.4. Zekât ... 956 11.2.4. Kur’ân-ı Kerîm Etrafında Oluşan İnanış ve Uygulamalar ... 956 11.2.4.1. Kur’ân’a Hürmet ... 957 11.2.4.2. Kur’ân’la Yemin ... 957 11.2.4.3. Mukabele Okumak ... 959
xix
11.2.4.4. Ölüler İçin Kur’ân Okuma ... 959 11.2.5. Sünnet Uygulamaları... 960 11.2.6. Diğer Dinî İnanış ve Uygulamalar ... 963 11.2.6.1. Cerre Çıkma ... 963 11.2.6.2. İstihare ... 964 11.2.6.3. İyiliklerin Gizliliği... 964 11.2.6.4. Kader/Alın Yazısı/Takdir ... 965 11.2.6.5. Kandiller İle İlgili İnanış ve Uygulamalar ... 966 11.2.6.6. Kısmet, Nasip ... 968 11.2.6.7. Lakaplar/İsimler Semadan İner ... 969 11.2.6.8. Mihraba Perde Asmak ... 969 11.2.6.9. Nazar Değmesi ... 970 11.2.6.10. Nikâhta Şahitlik ve Vekâlet... 973 11.2.6.11. Salâtü Selâm ... 973 11.2.6.12. Şahitlik ... 974 11.2.6.13. Şehadet Parmağını Kaldırmak ... 975 11.2.6.14. Tesbih ... 975 11.2.6.15. Tevbe Zemzemi ... 976 11.2.6.16. Yemin ... 976 11.3. Tasavvuf İle İlgili İnanış ve Uygulamalar ... 977 11.3.1. Çile ... 977 11.3.2. Gönül Yapmak Kâbe Yapmaktır... 978 11.3.3. Pâleheng Takma ... 978 11.3.4. Velilerle İlgili İnanışlar ... 979 11.3.4.1. Hızır ... 980 11.3.4.2. Ricâlullah ... 983 11.3.4.3. Ricâlü’l-Gayb/Ricâl-i Gayb ... 983 11.3.5. Zikir ... 984 11.4. Efsun/Sihir/Tılsım/Büyü ... 987 11.4.1. Büyücüler ... 987 11.4.2. Büyüye Başvurma Nedenleri ... 988 11.4.3. Büyü Yöntemleri ... 992
xx
11.4.3.1. Muska ... 992 11.4.3.2. Rukye ... 995 11.4.3.3. Vefk ... 995 11.5. Fal ... 997 11.5.1. Fâl-ı Hayr/Tefeül ... 998 11.5.2. İlm-i Kef/El Falı ... 999 11.5.3. Kitap Falı ... 999 11.5.4. Remil/Kum Falı ... 1000 11.6. Bazı İlimler... 1001 11.6.1. İlm-i Cefr ... 1001 11.6.2. İlm-i Tencîm/Yıldız Falı ... 1003 11.7. Perilerle İlgili İnanış ve Uygulamalar ... 1006 11.8. Efsanevî İnanışlar ... 1011 11.8.1. Cadı ... 1011 11.8.2. Gâv-ı Zemin ... 1011 11.8.3. Hazinelerle İlgili İnanışlar ... 1012 11.8.4. Hüma İle İlgili İnanışlar ... 1013 11.8.5. Kimya ... 1014 11.8.6. Nisan Yağmurundan İnci Oluşması ... 1015 11.8.7. Seng-i Yada/Yada Taşı ... 1016 11.9. Hayvanlarla İlgili İnanış ve Uygulamalar ... 1016 11.9.1. Ata Gerdanlık Ve Kutas Takmak ... 1016 11.9.2. Baykuşun Uğursuzluğu ... 1018 11.9.3. Develerin Şarkıyla İdare Edilmesi ... 1018 11.9.4. Güvercin Yuvası Afetlerden Korur ... 1019 11.9.5. Hayvana Damga Vurmak ... 1020 11.9.6. Kafeste Kuş Besleme ... 1020 11.9.7. Karganın Uğursuzluğu ... 1021 11.9.8. Köpeği Kemikle Kandırmak ... 1022 11.9.9. Papağanların Konuşturulması ... 1023 11.10. Çiçekler ... 1024 11.10.1. Başa Çiçek Saçmak ... 1026
xxi
11.10.2. Birinin Yoluna Gül Yaprağı Saçmak ... 1026 11.10.3. Çiçekleri Destelemek ve Vazoya/Suya Koymak ... 1026 11.10.4. Çiçeklere İsim Verme ... 1027 11.10.5. Kitap İçerisine Çiçek Yaprağı Koymak ... 1031 11.10.6. Yatak Üzerine Gül Döşemek ... 1032 11.11. Süslenme ... 1032 11.12. Geçiş Dönemleri İle İlgili Âdet, İnanış ve Uygulamalar ... 1038 11.12.1. Doğum ve Bebeklik Dönemi ... 1038 11.12.1.1. Ad Koymak/Kulağa Ezan Okumak ... 1039 11.12.1.2. Bebeğe Süt Dadısı Bulmak ... 1039 11.12.1.3. Lohusa Şerbeti ve Mevlit ... 1040 11.12.1.4. Sütten Kesmek... 1040 11.12.2. Çocukluk Çağı ... 1041 11.12.2.1. Çocuğu Cezalandırma Biçimleri ... 1041 11.12.2.2. Çocuğa Dadı veya Lala Tutmak ... 1042 11.12.2.3. Evlat Edinmek ... 1043 11.12.2.4. Sünnet Çocuğunun Ağzına Bal Çalmak ... 1044 11.12.3. Erkek Çocukların Çırağ Edilmesi ... 1044 11.12.4. Evlenme ... 1045 11.12.4.1. Nişan... 1045 11.12.4.2. Düğün Hazırlıkları... 1046 11.12.5. Düğün ve Sonrası ... 1048 11.12.5.1. Gelinin Düğün İçin Hazırlanması ... 1049 11.12.5.2. Saçı Saçma ... 1051 11.12.5.3. Mehir Vermek ... 1051 11.12.5.4. Yüz Görümlüğü Vermek ... 1052 11.12.6. Ölüm ... 1053 11.12.6.1. Ölüm Sırası ... 1053 11.12.6.2. Ölüm Sonrası ... 1056 11.13. Toplumsal Dayanışma Ve Yardımlaşma İle İlgili Âdet, Gelenek ve
Uygulamalar ... 1059 11.13.1. Hediyeleşme ... 1059
xxii
11.13.1.1. Müjde Getirene Müjdelik Verme Veya Saçı Saçma ... 1063 11.13.1.2. Saçı ... 1063 11.13.1.3. Şükrâne ... 1066 11.13.2. Düşkünlere Yardım ... 1067 11.13.3. Makam Tebriği ... 1068 11.13.4. Misafir Ağırlamak ... 1068 11.13.5. Mumla Davet ... 1070 11.14. Cezalandırma Biçimleri ... 1070 11.14.1. Dayak ... 1071 11.14.2. Hapis ... 1071 11.14.3. İdam ... 1073 11.14.4. Mil Çekmek ... 1075 11.14.5. Nefy/Sürgün ... 1076 11.14.6. Teşhir ... 1076 11.14.7. Uzuv Kesme ... 1077 11.14.8. Zincire Vurma ... 1077 11.15. Diğer ... 1078 11.15.1. Ağaç Altında Dinlenmek ... 1078 11.15.2. Akarsu Kenarında Uyumak ... 1079 11.15.3. Âlimin Yanında Susmak ... 1079 11.15.4. Başa Ateş Yakmak ... 1080 11.15.5. Başta Ekmek Kırmak/Parçalamak ... 1080 11.15.6. Birini Uyandırmak İçin Üzerine Su Dökmek ... 1081 11.15.7. Duvara Mum Yapıştırmak ... 1081 11.15.8. Emanetin Ehline Teslimi ... 1082 11.15.9. Fânûs-ı Hayâl ... 1082 11.15.10. Gülsuyu İle Ağız Yıkamak ... 1083 11.15.11. Hırsızların Su Yolundan Sızması ... 1084 11.15.12. İnsanlar Yaptıklarının Karşılığını Bulurlar ... 1084 11.15.13. Kan Kardeşliği ... 1085 11.15.14. Kar Eritmek ... 1085 11.15.15. Kendini Övmek Edebe Aykırıdır ... 1086
xxiii
11.15.16. Köze Kül Örtmek ... 1086 11.15.17. Kılıç Üzerine Yazı Yazmak ... 1087 11.15.18. Kılıç/Silah Teşhiri ... 1087 11.15.19. Kimsesizlerin Âhının Tesiri ... 1088 11.15.20. Kitaba Mum Yapıştırmak ... 1088 11.15.21. Kulağa Pamuk Tıkamak ... 1089 11.15.22. Mezar Hırsızlığı ... 1089 11.15.23. Padişahın Yoluna Kum Dökmek ... 1089 11.15.24. Padişahın Yoluna Su Dökmek ... 1090 11.15.25. Padişahın Yolunu Süpürmek ... 1090 11.15.26. Parmağa İplik Bağlamak ... 1090 11.15.27. Sakal Bırakmak Vakar İfadesidir ... 1091 11.15.28. Şehitler, Melekler ve Ermişlerin Savaşlarda Yardımı ... 1091 11.15.29. Şişeye Ütrünc/Ağaç Kavunu Sokmak ... 1092 11.15.30. Uykuyu Gidermek İçin Yüz Yıkamak ... 1093 11.15.31. Yangın Ezanı ... 1093 11.15.32. Yıldızlarla Yön Tayini ... 1094 11.15.33. Yüzün İçi Yansıtması ... 1094
SONUÇ ... 1103 KAYNAKÇA ... 1110 ÖZGEÇMİŞ ... 1165
xxiv
KISALTMALAR
A.H. : Arz-ı hâl
bkz. : Bakınız
C. : Cilt
Çev. : Çeviren
G. : Gazel
DBİA : Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi DİA : Diyanet İslam Ansiklopedisi
Der. : Derleyen
Ed. : Editör
Haz. : Hazırlayan
H. : Hicrî
K. : Kaside
Kt. : Kıt’a
L. : Lügaz
M. : Miladî
mad. : Madde
Mkt. : Mektup
Mrc. : Mirâciyye MS. : Milattan Sonra
Msd. : Müseddes
Mt. : Matla
Müf. : Müfred
N. : Na’t
R. : Rubai
ö. : Ölüm tarihi
s. : Sayfa
S. : Sayı
SBE : Sosyal Bilimler Enstitüsü Sdl. : Sadeleştiren
Ş. : Şarkı
T. : Tarih
xxv
TDK : Türk Dil Kurumu
Th. : Tahmis
Tkr. : Takriz
Trc. B. : Terci-i bend Trk. B. : Terkib-i bend t.y. : Tarih yok
vb. : Ve benzeri
vs. : Ve sâire
y.y. : Yer yok
xxvi
TABLO LİSTESİ
Tablo 1 : Yerleşim Merkezlerinin Coğrafî Dağılımı ... 74 Tablo 2 : Dönemlere Göre Mimari Yapıların Yeri ve Banisi ... 244
xxvii
ŞEKİL LİSTESİ
Şekil 1 : Yerleşim Merkezlerine Ait Kavram Haritası ... 78 Şekil 2 : Mimari Kavram Haritası ... 248 Şekil 3 : Eğlencelerde Kullanılan Yıldız Şeklindeki Süsler. ... 294 Şekil 4 : Düğün Meydanına Dikilen Tepesinde Testi Bulunan Direk. ... 319 Şekil 5 : Düğünde Kös Vurulması. ... 324 Şekil 6 : Dolaba Benzer Bir Fişek ... 327 Şekil 7 : Eğlence Hayatına Ait Kavram Haritası ... 419 Şekil 8 : Osmanlı Sanatına Ait Kavram Haritası ... 518 Şekil 9 : Spor Faaliyetlerine Ait Kavram Haritası ... 560 Şekil 10 : Haberleşme ve Ulaşıma Ait Kavram Haritası ... 606 Şekil 11 : Maliye ve Ekonomiye Ait Kavram Haritası ... 658 Şekil 12 : Kumaş Ve Kıyafet Kültürüne Ait Kavram Haritası ... 761 Şekil 13 : Mutfak Kültürüne Ait Kavram Haritası ... 828 Şekil 14 : Osmanlı Tıbbına Ait Kavram Haritası ... 898 Şekil 15 : Osmanlı Toplumunda Görülen Çeşitli Davranış Biçimleri, Âdet, İnanış,
Gelenek Ve Uygulamalara Ait Kavram Haritası ... 1099
xxviii
Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tez Özeti Tezin Başlığı: Seyyid Vehbî Divanı’na Göre 18. Asırda Osmanlılarda Sosyal Hayat Tezin Yazarı: Özlem DÜZLÜ Danışman : Prof. Dr. İsmail GÜLEÇ Kabul Tarihi: 13.08.2018 Sayfa Sayısı : xxix (ön kısım) + 1165 (tez) Ana Bilim Dalı: Türk Dili ve Edebiyatı Bilim Dalı : Eski Türk Edebiyatı
Seyyid Vehbî (ö. 1736) yaşadığı devrin önde gelen şairlerinden biridir. Döneminde rahat ve çok şiir yazmasıyla ünlenmiş şair 1 münâcât, 4 na’t, 1 mirâciyye, 86 kaside, 1 takriz, 4 arz-ı hâl, 2 mektup, 128 tarih, 30 musammat, 266 gazel, 51 kıt’a, 19 lügaz, 107 rubai, 25 müfred, 62 matladan oluşan hacimli bir divan ortaya koymuştur.
Dönemindeki pek çok gelişmeyi şiirlerine konu edinen Seyyid Vehbî başta İstanbul’daki eğlence hayatı olmak üzere İstanbul ve Nevşehir’deki imar faaliyetleri, görevleri dolayısıyla bulunduğu Manisa, Kayseri, Halep’teki sosyal problemleri ve yaşayışı şiirlerine aksettirmiştir. Ayrıca divanda yer alan şiirler sanat, spor faaliyetleri, hastalıklar ve tedavi yöntemleri, yiyecek ve içecekler, kullanılan paralar, ticaret hayatı, ulaşım ve haberleşme, toplumsal değerler, davranış biçimleri, âdet, gelenek ve inanışlar gibi pek çok kültür unsurunu da içinde barındırmaktadır. Bu itibarla Seyyid Vehbî’nin divanı çağının sosyal yaşantısını yansıtması açısından da önemli bir kaynaktır. Böyle bir yaklaşımla gerçekleştirilen bu çalışmada Seyyid Vehbî’nin III. Ahmed dönemi ile I. Mahmud döneminin başlarını kapsayan divanından hareketle 18. yüzyıl Osmanlı sosyal yaşantısının klasik Türk şiirindeki yansımaları ele alınmıştır. Sosyal hayat unurlarının divanda ne şekilde yer aldığının da incelendiği çalışmada tespit edilen unsurlarla o dönemin sosyal hayatının ve şiirinin daha iyi anlaşılmasına katkı sağlanması amaçlanmıştır. Çalışmada divandan tespit edilen sosyal hayatla ilgili unsurlar “yerleşim merkezleri”, “mimari”, “eğlence hayatı”, “sanat”, “spor faaliyetleri”, “haberleşme ve ulaşım”, “maliye ve ekonomi”,
“kumaş ve kıyafet kültürü”, “mutfak kültürü”, “tıp”, “Osmanlı toplumunda görülen çeşitli davranış biçimleri, âdet, inanış, gelenek ve uygulamalar” olmak üzere on bir bölüm hâlinde incelenmiştir. Her unsura dair beyit ve bentler kapsamına girdiği disipline ait kaynaklarla bir arada ele alınıp sosyal hayat bağlamında açıklanmıştır.
Bu yöntem hem sosyal hayat unsurlarının divana yansıyan yönlerinin kaynaklardaki bilgilerle karşılaştırılmasını hem de kaynaklardaki bilgilere eklenebilecek hususların tespitini sağlamıştır. Böylece Seyyid Vehbî Divanı örnekleminde klasik Türk şiirinin sosyal hayat kapsamına giren pek çok disiplin için dikkate alınması gereken bir kaynak olma özelliği ortaya konmuştur.
ÖZET
Anahtar Kelimeler: Sosyal Hayat, Seyyid Vehbî, Klasik Türk Şiiri, Toplum, Lale Devri
xxix
Sakarya University Institute of Social Sciences Abstract of PHD Thesis Title of the Thesis : Social Life In Ottomans In The 18th Century According To Divan Of Seyyid Vehbi
Author : Özlem DÜZLÜ Supervisor : Professor İsmail GÜLEÇ
Date : 13.08.2018 Nu. of pages : xxix (pre text) + 1165(main body) Department : Turkish Language Subfield : Classical Turkish Literature
and Literature
Seyyid Vehbî (d. 1736) was one of the leading poets of his period. The poet, who became famous for writing many poems comfortably during his period, composed a voluminous divan consisting of 1 invocation, 4 eulogies, 1 miraciyye, 86 odes, 1 appreciation, 4 petitions, 2 letters, 128 chronicles, 30 musammat, 266 gazels, 51 stanzas, 19 lugaz, 107 rubaies, 25 mufrad and 62 matla.
Seyyid Vehbi, mentioning about many developments during his period in his poems, reflected first night life in Istanbul, reconstruction activities in Istanbul and Nevsehir and social problems and life in Manisa, Kayseri and Halep, where he resided due to his duties, in his poems. Moreover, poems included in divan also contain many cultural elements, such as art, sports activities, diseases and treatment methods, food and drinks, coins used, business life, transportation and communications, social values, behavioral patterns, customs, traditions and beliefs. In this respect, divan of Seyyid Vehbi is an important source for reflecting social life of his period. In the present study carried out with such an approach, based on divan involving the beginning of Ahmed III period and Mahmud I period, reflections of the Ottoman social life on the classical Turkish poetry have been examined. In the study, in which the way social life elements were included in divan was examined, with the determined elements, it was aimed to contribute to better understanding of social life and poetry of that period. Social life related elements determined from divan were examined in eleven chapters: “centers of population”, “architecture”, “night life”,
“art”, “sports activities”, “communications and transportation”, “finance and economy”, “fabric and clothing culture”, “cuisine culture”, “medicine”, “various behavioral patterns, customs, beliefs, traditions and practices observed in the Ottoman society”. Couplet and articles of each element were examined together with sources which they were included into the scope of and were explained within the context of social life. This method enabled both comparison of social life elements’ sides reflecting to divan with the knowledge in sources and determination of points to be added to the knowledge in sources. Thus, it has been revealed in the Divan of Seyyid Vehbi sample that the classical Turkish poetry has the characteristics of being a source which should be taken into consideration for many disciplines included into the scope of social life.
Anahtar Kelimeler: Social Life, Seyyid Vehbî, Classical Turkish Poetry, Society, Tulip Era
1
GİRİŞ
Klasik Türk şiirine yöneltilen “bu şiirin sosyal hayattan uzak ve gerçekle ilgisiz olduğu”
şeklindeki tenkitler “bir sanat eserinin onun üretildiği toplumdan soyutlanamayacağı gibi klasik Türk şiirinin de kendi sanat anlayışı ve estetik kaideleri çerçevesinde toplumu yansıttığı” minvalindeki görüşlerle cevap bulmuştur. Bu görüşlerin akademik sahadaki karşılığı ise sosyal hayat çalışmaları olmuş; tez, makale, bildiri nevinden çalışmalarla klasik Türk şiirinin sosyal hayattan ve gerçeklikten uzak olmadığı ispatlanmaya çalışılmıştır. Söz konusu çalışmalar, edebî eserlerin farklı okumalara imkân veren bir yapıya sahip olduğu tezini destekler mahiyette, ortaya çıkardığı zengin verilerle bir noktadan sonra klasik Türk şiirini savunma refleksi olmaktan çıkıp bu şiirin Osmanlı kültürü için kroniklerin boş bıraktığı ve elde bulunan verilerle tam bir berraklığa ulaşılamamış alanlarda bir referans olarak değerlendirildiği çalışmalara doğru evrilmiştir. Bu çalışmada da böyle bir anlayışı da içinde barındıran bir yaklaşımla klasik Türk şiirinin Osmanlı sosyal hayatı kapsamında farklı disiplinlerle bir arada ele alınması gerekliliğinden yola çıkılarak Seyyid Vehbî Divanı örnekleminde 18. yüzyıl klasik Türk şiirinin ve Osmanlı sosyal hayatının daha iyi anlaşılmasına katkı sağlanması amacı gözetilmiştir.
Çalışmanın Konusu
Bu çalışmada Osmanlı toplumunun 18. yüzyıldaki sosyal yaşantısının Seyyid Vehbî Divanı’ndaki yansımaları araştırılmıştır. Çalışmada sosyal hayatla ilgili unsurlar
“yerleşim merkezleri”, “mimari”, “eğlence hayatı”, “sanat”, “spor faaliyetleri”,
“haberleşme ve ulaşım”, “maliye ve ekonomi”, “kumaş ve kıyafet kültürü”, “mutfak kültürü”, “tıp”, “Osmanlı toplumunda görülen çeşitli davranış biçimleri, âdet, inanış, gelenek ve uygulamalar” olmak üzere on bir başlık hâlinde sınıflandırılarak incelemeye tabi tutulmuştur.
“Yerleşim Merkezleri” adlı bölümde İstanbul başta olmak üzere divanda geçen diğer Osmanlı şehirlerinin yerleşim modeli, coğrafî özellikleri, şehir halkının özellikleri, yaşanan sosyal problemler gibi hususlar ele alınmıştır.
“Mimari” bölümünde dönemin mimari tarz ve tavrı, yapılaşma faaliyetleri, yapı tipolojisi, restorasyon çalışmaları incelenmiştir.
2
“Eğlence Hayatı” başlığı altında söz konusu dönemde yoğun olan ve aynı yoğunlukla divana yansıyan eğlence hayatı ele alınmıştır. Çeşitli vesilelerle yapılan şenlikler, çerağan safaları, helva sohbetleri, ilkbahar teferrüçleri, âb âlemleri ile diğer eğlenceler dönemin eğlence kültürünü yansıtacak şekilde işlenmiştir.
“Sanat” başlığını taşıyan bölümde kitap sanatları, tasvir sanatları ve mûsiki ile bu sanatların toplumsal hayattaki kullanımı ele alınmıştır.
“Spor Faaliyetleri” üst başlıklı bölümde atıcılık, at yarışı, avcılık, binicilik, cirit, güreş, okçuluk ve koşu sporları ile ilgili hususlar ve bu sporların sosyal hayattaki yeri ele alınmıştır.
“Haberleşme ve Ulaşım” adlı bölümde ilk olarak devrin haberleşme imkânları, iletişim araçları ve iletişim yöntemleri incelenmiş; ikinci kısımda ise ulaşım araçları, kara ve deniz ulaşımı açısından değerlendirilmiştir.
“Maliye ve Ekonomi” adlı bölümde Osmanlı bütçesinin gelirleri ve vergileri ile bunların toplumsal hayata etkileri, o dönemde kullanılan paralar, ölçü ve tartı aletleri, alım-satım usulleri, dönemin ticarî mekânları incelenmiştir.
“Kumaş ve Kıyafet Kültürü” bölümünde kullanılan kumaş ve kıyafetler toplumsal yaşam içerisindeki kullanım yerleri ve özellikleri ile ifade ettikleri duygu ve değerler sistemi içerisinde ele alınmıştır.
“Mutfak Kültürü” kapsamında Osmanlı mutfağı; yiyecek ve içecekleri, mutfak eşyaları, yemek ziyafetleri, yemek yeme usûl ve adabı, yemek yeme ve pişirme yerleri ile mutfak çalışanları açısından incelenmiştir.
“Tıp” bölümünde hastalıkların toplum hayatına etkileri, bunlara karşı alınan tedbirler ve tedavi yöntemleri, tedavi yerleri ve hastalıklarla ilgili inanışlar ele alınmıştır.
“Osmanlı toplumunda görülen çeşitli davranış biçimleri, âdet, inanış, gelenek ve uygulamalar” adlı bölümde ise Osmanlı toplumunun kültürel özelliklerini yansıtan duygu, düşünce ve inanç dünyası ile değer yargılarını ifade eden davranış biçimleri, âdetler, inanışlar ve çeşitli uygulamalar üzerinde durulmuştur.
3 Çalışmanın Amacı
Çalışmanın amacı Seyyid Vehbî Divanı’ndan hareketle 18. yüzyıl Osmanlı sosyal yaşantısının klasik Türk şiirindeki yansımalarını ve bunların divanda nasıl ele alındığını ortaya koymak, tespit edilen hususlarla o dönemin sosyal hayatının ve şiirinin daha iyi anlaşılmasına katkı sağlamaktır.
Çalışmanın Önemi
Seyyid Vehbî döneminin önde gelen şairlerinden olmasına rağmen divanı üzerine yapılan çalışmalar fazla değildir. Onun şiirlerinin açıklanmasına yönelik bu derece geniş kapsamlı bir çalışma daha önce yapılmamıştır. Divanın sosyal hayat kapsamında incelendiği bu çalışmayla alandaki boşluk doldurulmuştur. Ayrıca Seyyid Vehbî yaşadığı zamanın pek çok gelişmesini konu alan ve döneminin özelliklerini aksettiren şiirler yazmış; ince dikkatleriyle sosyal hayat unsurlarına ait pek çok ayrıntıyı divanına yansıtmıştır. Vehbî’nin soyal hayatla ilgili oldukça zengin bir malzemeyi ihtiva eden ve sosyal hayat kapsamında müstakil olarak ele alınmamış divanı üzerine yapılan bu çalışmayla sosyal hayat unsurlarıyla ilgili var olan bilgilere katkı yapılmaya çalışılmıştır.
Çalışmanın Yöntemi
Çalışmada sosyal hayata dair divandan tespit edilen malzemeler, daha önce yapılmış sosyal hayat tezleri de dikkate alınarak, “yerleşim merkezleri”, “mimari”, “eğlence hayatı”, “sanat”, “spor faaliyetleri”, “haberleşme ve ulaşım”, “maliye ve ekonomi”,
“kumaş ve kıyafet kültürü”, “mutfak kültürü”, “tıp”, “Osmanlı toplumunda görülen çeşitli davranış biçimleri, âdet, inanış, gelenek ve uygulamalar” olmak üzere on bir başlık hâlinde tasnif edilmiştir. Bu başlıklar da kendi içinde gruplar oluşturan alt başlıklara ayrılmıştır.
Maddelerin yazımında dönemin sosyal yaşantısının divandaki yansımaları, tespit edilen beyit ve bentlerin sosyal hayat bağlamında açıklanması yöntemiyle ortaya konmuştur.
Çalışma disiplinlerarası bir yaklaşımı gerektirdiği için her bir unsur kapsamına girdiği disipline ait kaynaklarla bir arada ele alınmıştır. Bu yaklaşım hem beyit ve bentlerin daha sağlıklı değerlendirilmesini sağlamış hem de divana yansıyan hususlarla kaynaklardaki bilgilerin karşılaştırılmasına imkân vermiştir.
4
Kaynak kullanımında öncelikle döneme ait ya da döneme yakın kaynaklar tercih edilmiş, diğer kaynaklara bundan sonra başvurulmuştur. Kaynaklarda karşılaşılamayan hususlar diğer divan metinlerinin taranması suretiyle ulaşılan örnek beyitlerle desteklenmiştir. Açıklamaların daha iyi anlaşılmasına katkı sağlayacak görsel malzemeler de kaynak olarak kullanılmıştır.
Her maddenin veya madde grubunun sonunda ulaşılan sonuçlar özetlenmiştir. Bölüm sonlarına ise genel bir değerlendirme kısmı eklenmiştir.
Çalışmada Hamit Dikmen tarafından yapılan “Seyyid Vehbî ve Divanının Karşılaştırmalı Metni” adlı doktora tezi esas alınmıştır. Bununla birlikte tereddüde düşülen okunuşlar olması sebebiyle divanın orijinal bir nüshasına başvurma ihtiyacı duyulmuştur. Bu doğrultuda Hamit Dikmen’in tezinde kullanılmayan ve istinsah tarihi açısından şairin yaşadığı döneme en yakın nüsha olarak tespit edilebilen Manisa Akhisar Zeynelzade Koleksiyonunda yer alan yazma nüsha temin edilmiştir. Söz konusu nüsha da dikkate alınarak yapılan düzeltmeler ilgili yerlerde dipnotlarla belirtilmiştir. Örnek olarak verilen beyitlerde ise Dikmen’in tezindeki şekil ve tür sınıflandırması ile numaralandırmalara sadık kalınmıştır.
18. Yüzyılın İlk Yarısında Siyasî, Sosyal ve Kültürel Durum Açısından Osmanlı İmparatorluğu1
18. yüzyılın askerî teknoloji alanındaki üstünlüklerini yitiren Osmanlılar için özelliği, yüzyılın başındaki birkaç başarı hariç, yenilgiler ve toprak kayıpları oldu. Yüzyıla 1683’te Viyana bozgunuyla başlayıp 1699’da Karlofça Antlaşmasıyla son bulan bir dizi başarısızlığın ardından girilmişti.
Karlofça sonrası II. Mustafa döneminde başlayan barış siyaseti 1703’te tahta çıkan III.
Ahmed devrinde de devam etti. Bununla birlikte 1709 yılında Rus ordusuna yenilen
1 Bu bölüm hazırlanırken kullanılan kaynaklar şunlardır: Donald Quataert, Osmanlı İmparatorluğu 1700- 1922, İstanbul: İletişim Yayınları, 2009, s. 73-85; Suraiya Faroqhi, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2013, s. 70-80; Metin Kunt ve diğerleri, Türkiye Tarihi 3-Osmanlı Devleti 1600-1908, y.y.: Cem Yayınevi, t.y., s. 33-57.; İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi-Karlofça Anlaşmasından XVIII. Yüzyılın Sonlarına Kadar, C. 4, 1. Bölüm, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988, s. 46-231.; A. Refik Altınay, Lâle Devri (1718-1730), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2011, s.
58-120.; Necdet Sakaoğlu, Bu Mülkün Sultanları, İstanbul: Alfa Yayınları, 2015, s. 295-313. Münir Aktepe, Patrona İsyanı (1730), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1958, s. 3- 169.
5
İsveç kralının Osmanlı’ya sığınması, Rusya’nın İsveç kralı konusundaki baskıları ve Rus çarının Balkanlar’da Ortodoks reayaya yönelik propagandası Osmanlı Devleti’ni zoraki bir savaşa itti. 1711 yılında başlayan bu savaş Azak Kalesi’nin geri alınmasını sağlayan Prut Barışı’yla sonuçlandı; fakat Rus çarının barış şartlarına uymaması 1713 yılında Rusya’nın tekrar mağlup edildiği yeni bir savaşı ve yeni bir barış antlaşmasını getirdi. 1715 yılında Venedik’le yapılan savaşta Mora’nın ele geçirilmesinin ardından 1716’da Avusturya’yla yapılan Petervaradin Meydan Savaşı başarısızlıkla sonuçlandı.
Bu yenilginin ardından Temeşvar da kaybedildi. 1717’de Temeşvar’ı geri almak umuduyla başlatılan seferde Belgrad’ın da düşmesinin ardından 1718’de Pasarofça Barışı yapıldı. Bu antlaşmayla Banat, Sırbistan’ın hemen hemen yarısı ve Eflak kaybedildi. Benzer başarısız tablo Doğu cephesinde de görülmüş, 1723 ile 1726 yılları arasında yapılan savaşlarda Azerbaycan ve İran-Osmanlı sınırındaki bazı topraklar da kaybedilmiştir.
Sadrazamların geniş yetkilerle donatıldığı IV. Mehmed döneminden itibaren padişahların rolü azalmıştı. Sadrazamlar dışında bürokrasinin bazı üyeleri de güçlü konumlar kazanmıştı. Siyasal yönetim savaşçılık yerine gereklilik hâlini alan idarî ve malî becerilere sahip vezir ve paşa ailelerinin eline geçmiş ve 18. yüzyılda merkezdeki siyasetin rengi belirlenmişti. Bu yüzyılda padişahların kızları ve kızkardeşleri de yönetimde etkin durumdaydı. Bu genç kadınlar yüksek mevki sahibi kişilerle evlendiriliyordu. Merkezde siyasal iktidarın sahiplerinin değişmesine koşut olarak taşrada da siyasal otorite el değiştirmişti. Hemen hemen her yerde insanların gündelik yaşamında merkezî devletin önemi gözle görülür bir biçimde azalarak imparatorluğun çok geniş bölgeleri taşra ayan ailelerinin siyasal egemenliği altına girdi.
Ülke içi siyasal üstünlüğünü yitiren padişahlar siyasal varlıklarını değişik yollardan sağlayacak yöntemlere başvurdular. Hac yollarının yüzyıl başından itibaren yeniden düzenlenmesi bu yöntemlerden biridir. Lale devrindeki gelişmeler de padişahın siyasal statü ve meşruiyetlerini pekiştirmeye yönelik tutumlardır. III. Ahmed ve Damad İbrahim Paşa iktidarı tam anlamıyla ellerinde tutmak adına İstanbul seçkinleri üzerinde egemenlik kurmak için tüketim silahını kullandılar. Tüketim konusunda İstanbul seçkinlerine önderlik etmeye çalışan padişah ve sadrazam toplumsal merkeze örnek alınacak modeller olarak kendilerini koydular.
6
1718’de Pasarofça Antlaşmasıyla başlayıp 1730’da Patrona Halil İsyanıyla son bulan bu devir hadsiz hesapsız lüks tüketim yanında Batı’daki gelişmelerden mülhem olarak değişim isteği adına adımlar atılan bir devir oldu. Özellikle Paris’e elçi olarak gönderilen Yirmisekiz Mehmet Çelebi’nin Fransız sarayı ve Paris’in önde gelen yerlerindeki yaşama dair keskin gözlemlerle dolu raporu planlanan değişim için model oluşturdu. Özellikle bu rapordaki park, bahçe, köşk ve saray krokileri imar faaliyetleri için esin kaynağı oldu. Bu faaliyetlerin yanında köhne mahallelerin yenilenmesi, akmayan çeşmelerin ve birçok harap yapının onarılması, yeni bendler, meydan çeşmeleri, selsebiller, yapay çağlayanlar, cetveller, havuzlar yapılarak İstanbul’a özgü su mimarisinin doruğa ulaşması bu yıllarda olmuştu. Bu dönemde bilim ve sanat desteklenmiş, süsleme sanatları ve mimaride Avrupaî motifler ilk kez görülmeye başlanmıştı. Minyatür de değişimin hissedildiği bir sanattı. Levnî ve öğrencileri yeni sanatsal güçlükler oluşturan temalar üzerinde çalıştı. Dönemin en önemli gelişmesi ise matbaanın kurulmasıydı. Bunun yanı sıra çinicilik gelişmiş, Tekfur Sarayı’nda bir çini fabrikası inşa ettirilmişti. Binaların yangından korunması için Tulumbacı Ocağı kurulması, ilim heyetleri oluşturularak tercümeler yapılması, sikke tashihi, çiçek hastalığının aşısının uygulanması gibi hususlar da dönemin öne çıkan diğer gelişmeleriydi.
Bütün bu gelişmelere karşın dönemin karakteristiği hâline gelen lüks yaşam ve Kâğıthane eğlenceleri, çırağan âlemleri, helva sohbetleri gibi eğlenceler; ekonominin kötü gidişatı ve halktan alınan vergiler, işsizlik, devlet görevlerine getirilmedeki kayırmacı tutum, yeniçerilerin disiplinsiz davranışları ve son olarak da 1730 yılında İran’a yapılacak sefere duyulan isteksizlik dönemin sonunu hazırlayan amiller oldu. 28 Eylül 1730’da başlayan Patrona Halil İsyanı ile hem Lale Devri hem de III. Ahmet saltanatı son buldu.
İsyanın ardından III. Ahmed’in yeğeni I. Mahmud tahta çıkmıştır. İsyancıların elebaşlarını öldürerek otoritesini kesinleştiren I. Mahmud iç ve dış meselelerde denge politikası izlemiş, iç huzursuzlukları sık sadrazam değiştirmekle önlemeye çalışmıştır.
Bu dönemde İstanbul’da asayişe yönelik tedbirler alınmış, kadınların kıyafeti, fuhuş, esnaf denetimi, narh meseleleri gibi toplumsal olaylarla yakından ilgilenilmiş, Lale Devri’nde başlayan İstanbul’un imarı da devam ettirilmiştir. Lale Devri’nin ardından I.
7
Mahmud’un saltanat yıllarında da zevk ve eğlence âlemleri devam etmiş, bu dönemde eğlence hayatı yıkılan Sadâbâd’dan Boğaziçi’ne taşınmıştır.
Seyyid Vehbî’nin Hayatı2
Asıl adı Hüseyin olan Seyyid Vehbî İstanbul’da doğmuştur. Doğum tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber mülâzım olduğu tarihten (1696) hareketle –o sırada 20-23 yaşlarında olması gerektiği düşünülerek- 1674 yılı civarında doğduğu tahmin edilmektedir. Babası âlim bir zat ve mevâliden olan İmamzâde Mehmed Efendi’nin kethüdası Hacı Ahmed Efendi’dir. Vehbî, Hz. Hüseyin’in soyundan olmasına işaretle
“Seyyid” lakabını kullanmıştır. Silsilesi ehl-i beytten Hüsâmeddin Efendi’ye kadar ulaştığından şiir yazmaya başladığında “Hüsâmî” mahlasını kullanmış, daha sonra hocası Mirzâzâde Ahmed Neylî’nin (ö. 1748) uygun gördüğü “Vehbî” mahlasını almıştır.
İyi bir tahsil gören Vehbî döneminin şöhretli âlimlerinden Mirzâzâde Şeyh Mehmed Efendi’den ders gördü. Ayrıca Kazasker Abdülbâkî Ârif Efendi’den hat dersleri aldı.
Devlet ileri gelenlerine mektupçuluk, tezkirecilik yapan ve kassâmlık görevinde bulunan Seyyid Vehbî Nakîbüleşraf Hocazâde Seyyid Osman Efendi’nin Anadolu kazaskerliğinde mülâzım olarak ilmiye mesleğinde hizmete başladı. 1711 yılındaki Moskova seferinde yazdığı güzel kaside ve tarihler vesilesiyle III. Ahmed’in takdirini kazandı. Paşmakçızâde Seyyid Ali Efendi’nin ikinci şeyhülislamlığında Hoca Hatun Medresesi’ne müderris olduktan (1711) dört yıl sonra tezkire yazarı Sâlim’in babası Mirzâ Mustafa Efendi’nin şeyhülislamlığında Şerife Hatun Medresesi’ne nakledilerek makamı bir derece yükseltildi. Bundan sonra dâhil ve hareket-i dâhil aşamalarından geçerek önce Hüsrev Kethüda Medresesi, sonra Sahn-ı Semân müderrisliğine getirildi.
2 Bu bölümün yazımında şu kaynaklardan yararlanılmıştır: Fatîn Davud, Tezkire-i Hâtimetü’l-Eş’âr, y.y., 1867, s. 443.; Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, C. 2, İstanbul: Matbaa-i Âmire, H. 1333, s.
234.; Abdülkadir Karahan, Seyyid Vehbî, İslâm Ansiklopedisi, C. 10, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1964, s. 543-545.; Hamit Dikmen, Seyyid Vehbi Ve Divanının Karşılaştırmalı Metni, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi SBE, 1991, s. XVI-XXVII.; Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî (Haz. Nuri Akbayar), C. 4-5, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996, s. 1215, 1656.; Muallim Naci, Osmanlı Şairleri (Haz. Cemal Kurnaz), Ankara: Akçağ Yayınları, 2000, s. 77.; Pervin Çapan, Tezkire-i Safâyî (İnceleme-Metin-İndeks), Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2005, s.
706-707.; Adnan İnce, Tezkiretü’ş-Şu’arâ Sâlim Efendi, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2005, s. 700-701.; İsmail E. Erünsal, Türk Edebiyatı Tarihinin Arşiv Kaynakları, Cambridge:
Harvard Üniversitesi, 2008, s. 38.; Hamit Dikmen, Seyyid Vehbî, İslâm Ansiklopedisi, C. 37, İstanbul:
Türkiye Diyanet Vakfı, 2009, s. 74; Faik Reşat, Eslâf Eski Bilginler, Düşünürler, Şairler (Haz. Şemsettin Kutlu), y.y.: Tercüman 1001 Temel Eser, t.y., s. 273.
8
Mesleğindeki bu hızlı ilerlemede III. Ahmed’in şehzadelerinin sünnet düğünü için yazdığı Sûrnâme’nin etkisi oldu. 1723 yılında Kemerler’de yeniden yapılan Büyük Bend için söylediği tarih gibi bazı mazumelerinin etkisiyle kibâr-ı müderrisîn sınıfına yükseltildi ve mevleviyetlere tayin edildi. Damad İbrahim Paşa tarafından kurulan Tercüme Komisyonu’na ve Aynî Tarihi’ni Arapça’dan Türkçeye çevirmek için oluşturulan heyete katılan Vehbî bir ara Halep’te naiplik yaptı. Tebriz’in ikinci defa fethedilmesinin ardından 1725-1728 yılları arasında oranın ilk kadısı olarak görev aldı.
Ardından III. Ahmed ve Damad İbrahim Paşa’nın himayeleri ile Kayseri, Manisa ve Halep mevleviyetlerinde bulundu. Bir aralık azil de yaşadığı şiirlerinden anlaşılan3 Vehbî 1735 yılında Halep mevleviyetinde iken çok istediği hac görevini yerine getirme imkânı buldu. Hac dönüşünde Halep’ten ayrılarak İstanbul’a geldi. Burada hastalanarak Aksaray’daki evinde 1736 yılında vefat etti. Cenazesi Cerrah Mehmed Paşa yakınında kendi evi bitişiğinde bulunan Canbâziye Mescidi haziresine defnedildi. Arkadaşlarından sülüs yazı tarzındaki maharetiyle bilinen Suyolcuzâde Mehmed Necib Efendi şu iki mısra ile ölümüne tarih düşürmüştür:
Âh Vehbî-i hüner-pîşe cehândan gitdi (H. 1149) Göçdi ‘ukbâya emîrü’ş-şu’arâ-yı dânâ (H. 1149)
Oğlu Münif (ö. 1740) tarafından yazılmış olan mezar kitabesinde yer alan tarih manzumesinde ise şu beyitle ölümüne tarih düşürülmüştür:
Çıkdı bir âh ile târîhi Münîfâ dilden
Geldi hacdan pederim itdi Na’îm’i mesken (H. 1149)
Şairin ailesinden kaynaklarda sadece oğlu şair ve müderris Münif’ten bahsedilmiştir.
Vehbî bir beytinde de şairliğiyle kardeşi Seyyid Abdullâh’tan söz etmiştir.4 Seyyid Vehbî’nin Eserleri
Kaynaklarda Seyyid Vehbî’nin beş eserinden söz edilmektedir. Bununla birlikte Sâlim’in tezkiresi’nden hareketle Kafzâde Fâizî’nin (ö. 1622) yarım kalan ve Seyyid Vehbî tarafından tamamlandığı söylenen Leylâ vü Mecnûn mesnevisinin (İnce, 2005:
3 Bkz. Dikmen, Seyyid Vehbi Ve Divanının Karşılaştırmalı Metni, s. 271, 326-327.
4 Bkz. Dikmen, Seyyid Vehbi Ve Divanının Karşılaştırmalı Metni, s. 42.
9
703; Karahan, 1964: 543) mevcut bir nüshasına henüz tesadüf edilememiştir. Vehbî ayrıca Birrî Mehmed Dede’nin Bülbüliyye’sine, Safâyî’nin tezkiresine ve Vahîd Mahtûmî’nin divanına takrizler yazmıştır.5 (Dikmen, 1991: XXXIV; 2009: 75; Gür, 2014: 211, 233, 253). Vehbî’nin bunlar dışında kalan dört eseri şunlardır:
Divan : Seyyid Vehbî’nin yurt içi ve yurt dışında çok sayıda nüshası bulunan mürettep bir divanı bulunmaktadır. Nüshalardaki şiir sayısı farklılık arz etmekle birlikte Hamit Dikmen tarafından doktora çalışması olarak karşılaştırmalı şekilde neşredilen divanda 1 münâcât, 4 na’t, 1 mirâciyye, 86 kaside, 1 takriz, 4 arz-ı hâl, 2 mektup, 128 tarih; 2 terkib-i bend, 2 terci-i bend, 2 müseddes, 20 tahmis, 4 şarkıdan oluşan 30 musammat, 266 gazel, 51 kıt’a, 19 lügaz, 20’si gazeller arasında bulunan 107 rubai, 25 müfred, 62 matla yer almaktadır.
Sûrnâme: III. Ahmed’in şehzadelerinin 1720 yılında yapılan sünnet düğününü anlatan içinde manzum parçalar da bulunan mensur bir eserdir. İbrahim Paşa’nın isteği üzerine nesir olarak kaleme alınan bu eserde düğün, İstanbul’un mahallî hususiyetleri ile dönemin örf ve âdetlerini de yansıtacak biçimde, günü gününe bütün teferruatıyla anlatılmıştır (Karahan, 1964: 545; Sevgi ve Özcan, 1996: 268). Eserin yurt içi ve yurt dışındaki kütüphanelerde pek çok nüshası mevcuttur.
Hadîs-i Erba’in Tercümesi: İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi’nde XX(1892053.1) yer numarası ile kayıtlı bu eser manzumdur. Her hadisin bir kıt’a içinde iktibas edilerek açıklandığı bu eser yedi beyitlik bir hatime ile sona ermektedir (Karahan, 1964: 45; Çolak, 2015: 621).6
Sulhiyye: 1718 yılında imzalanan Pasarofça Antlaşması hakkında Damad İbrahim Paşa’nın emriyle kaleme alınmıştır. İçerisinde manzum kısımların da yer aldığı bu eserde Varadin yenilgisi ve ardından Belgrad’ın kaybedilmesi üzerine yapılan barış antlaşmasıyla Damad İbrahim Paşa’nın bu işi başarıyla sonuçlandırdığı ifade edilmiştir (Sevgi ve Özcan, 1996: 268). Eser İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi’nde XX(1897954.1) yer numarası ile kayıtlıdır.
5 Bunlardan Vahîd Mahtûmî’nin divanına yazdığı takriz divanda da yer almaktadır.
6 Bu eser hakkında daha ayrıntılı bilgi için bkz. Ahmet Çolak, Seyyid Vehbî’nin Manzum Hadis-i Erba’in Tercümesi, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, S. 4/2, 2015, s. 616-633.
10 Seyyid Vehbî’nin Şairliği7
18. yüzyılın en önemli şairlerinden biri olan Seyyid Vehbî Lale Devri’nde resmî bir gelenek olarak başlatılan reis-i şairânlığı Osmanzâde Tâib’den devralmıştır. Devrinde nazım ve nesirde kudret sahibi, güzel söz söyleme yeteneğine sahip, her tarzda şiirler yazan, üstün nitelikli ve çok yazan bir şair olarak kabul görmüştür.
Zekâsını ve sanatını her fırsatta padişah ve sadrazama yaklaşmak için bir araç olarak kullanan Vehbî, bu sayede meslek hayatında da süratle yükselmiştir. Meslekî sıkıntıları, geçim darlıkları, kendini rahatsız eden atama ve aziller gibi etrafında olup biten her şeyi kolaylıkla şiire aktarabilmektedir. Vehbî kasidede Nef’î’yi, gazelde ise Nâbî’yi örnek almış; bunu bir beytinde de dile getirmiştir.8 Vehbî’nin birçok kasidesi Nef’î’ye nazire olup kasidelerinin tamamında onun sesini arayış çabası göze çarpmaktadır. Nef’î gibi nesib ve teşbib bölümleri olmayan ya da doğrudan fahriyeyle başlanan kasideler söylemiştir. Bununla birlikte onun kasidelerinin en önemli özelliği tahkiyevî üslubudur.
Gazellerinde ise Nedîm’in etkisiyle kaleme alınmış bazı şûhane gazeller dışında Nâbî’nin belirgin bir etksi vardır. Divanının düzeninde de Nâbî’yi örnek alan şair rubaileri geçiş manzumeleri olarak kullanmıştır. Divanında kasideler dışında tarih manzumeleri de önemli bir yer tutmakla birlikte dönemin çok rağbet gören şarkı türünde birkaç örnekle yetinmiştir. Şair Nâbî, Nef’î ve Nedîm dışında Fuzûlî, Bâkî, Riyâzî, İsmetî, Cevrî, Neylî, Raşid, Kadrî, Cem’î, Sırrî, Vâsık, Rüşdî, Necîb, Reşîd gibi şairlerin şiirlerini de tahmis ve tanzir etmiştir.
Dile son derece hâkim, kolay yazabilen, nazım tekniği kuvvetli bir şair olan Vehbî şiirlerinde Arapça, Farsça kelime ve terkipleri çok kullanmakla birlikte sade bir Türkçeyle çok sayıda dize de kaleme almıştır. Deyim, atasözü ve konuşma kalıplarını şiirlerinde ustalıkla kullanan şairin şiir dilini gündelik konuşma diline yaklaştırma
7 Bu bölümün yazımında şu kaynaklardan faydalanılmıştır: Karahan, s. 544-547.; Dikmen, Seyyid Vehbi Ve Divanının Karşılaştırmalı Metni, s. XXVI-XCI.; E.J. Wilkinson Gibb, Osmanlı Şiir Tarihi, Ankara:
Akçağ Yayınları, 1999, s. 342-343.; Çapan, s. 706-707.; İnce, s. 700-701.; Osman Horata, Has Bahçede Hazan Vakti, Ankara: Akçağ Yayınları, 2009, s. 120-123.; Ömür Ceylan, Büyüyen Gölgeler Yüzyılı 18.
Asır Klasik Türk Şiiri-Bağ Bozumu, İstanbul: Kesit Yayınları, 2011, s. 98-99.
8 Gazelde Nâbi-i mu’ciz-beyânı andururam
Kasîdede reviş-i Nef’î-i füsûn-sâzı (K. 31/45, s. 137)
11
çabası, şiirlerindeki yerli unsurlar ve İstanbul’la ilgili ayrıntılı tasvirler onu mahallileşme açısından da dikkate değer kılmaktadır.
Seyyid Vehbî şiirlerinde devrinin şairi olma; çevre özelliklerini, yaşanılan devrin ve hayatın şiirlerini söyleme yolunda belirli adımlar atmıştır. Görevi icabı bulunduğu Kayseri, Manisa ve Halep’e dair izlenimlerine şiirlerinde yer vermiştir. Kaleme aldığı kaside ve tarih manzumeleriyle dönemin fetih, doğum, ölüm, atama, azil gibi olaylarını;
imar faaliyetleri ve eğlence hayatına dair pek çok gelişmesini; özellikle de çeşitli mekânları, yapıları ve yaşayışı ile İstanbul’u ayrıntılı tasvirlerle eserine taşımıştır.
