Macar Dil Bilimi
Macar Dil Yenileştirme Hareketi
(Nyelvújítás)
• Macar dilbiliminin gelişme döneminin en önemli olaylarından biri de Macar Dil Yenileştirme Hareketi’dir.
• Macar dili tarihinin yazılı belgelerinin ortaya çıktığı «Nyelvemlékes kor» ana devrinin ilk alt devri olan «az ómagyar-kor» adıyla anılan Eski Macar devrinden başlayarak tarihsel ve kültürel değişimlerin etkisiyle -Avrupa’nın genelinde de görüldüğü üzere- özellikle eğitim, bilim ve edebiyat alanında uzunca bir dönem büyük bir Latince etkisi görülmüştür.
• Latince etkisinin yerini dönemin tarihi ve politik etkenleri nedeniyle bir müddet
sonra Almanca almaya başlamıştı. (dipnot1: Hatta 1784’te resmi devlet dilinin
Almanca yapılmasına yönelik karar çıkarılmıştır (Lajtai, s.31).(ilgili karar daha sonra
geri çekilmişti)
• Aydınlanma dönemi ile birlikte Avrupa’nın pek çok ülkesinde olduğu gibi Macaristan’da da anadilin, yani Macar dilinin geliştirilmesi ve güçlendirilmesi için daha etkili, sistemli adımlar atılmaya başlanmıştır.
• Bunlardan biri de Macar Dil Yenileştirme Hareketi’dir ve Macarlar bu
hareketi «Nyelvújítás» adıyla anarlar.
• Yaklaşık olarak 18. ve 19. yüzyılda gerçekleşen bu uzun dil mücadelesi Ferenc Kazinczy liderliğinde en etkili ve en verimli sonuçlara ulaşmıştır.
• Pek çok dilci, edebiyatçı ve aydın bu harekete destek verir.
• Bu süreçte iki grup ortaya çıkar:
• Neologlar (Neológusok)
• Ortologlar (Ortológusok)
Kaynak: Magyar Irodalom Története 1772-től 1849-ig, Akadémiai Kiadó, Budapest, 1965 https://mek.oszk.hu/02200/02228/html/03/157.html
Bu iki kavramı «Yenilikçiler» (Neologlar) ve «Gelenekçiler» (Ortologlar)
olarak da tanımlayabiliriz. Zira çok genel bir tanımlamayla Neologlarda
dilin değişen şartlara göre yenilenmesi, yabancı kökenli kelimelerden
tamamen temizlenmesi fikri hakimken; Ortologlarda dilin geleneklere
bağlı kalması fikrinin hakim olduğunu söyleyebiliriz.
• Dil yenileştirme sırasında bu iki grup birbiri ile bir mücadele içine girmiştir ve bu mücadelenin izlerini yapılan yayımlarda da görmek mümkündür. Bu yayınlara kısaca değinecek olursak:
• Ferenc Kazinczy: «Tövisek és Virágok» (1811).
• Ortologlar: «Mondolat» (1813)
• Neologlar(Szemere ve Kölcey): «Felelet a Mondolatra» (1815)
• Ferenc Kazinczy: “Ortológus és neológus nálunk és más nemzeteknél” (1819).
Kaynak: Magyar Irodalom Története 1772-től 1849-ig, Akadémiai Kiadó, Budapest, 1965 https://mek.oszk.hu/02200/02228/html/03/157.html
Özetle:
• Dil Yenileştirme Hareketi sırasında kullanılmayan eski sözcükler ve
«tájszó» adıyla anılan farklı ağız ve lehçelerdeki sözcükler Macar
sözvarlığına kazandırılmış, yabancı sözcükler Macarcalaştırılmış, yapım
ekleriyle yeni sözcükler türetilmiş, yeni sözcük türetme yöntemleri
oluşturulmuş ve böylelikle Macar dili yabancı dil etkisinden
arındırılarak Macar söz varlığı zenginleştirilmiştir.
Kaynakça
• Lajtai, L.László, Nemzetkép az iskolai történelemoktatásban (1777-1848), A nemzeti történelem konstruálása az első magyar történelemtankönyvekben, Iskolakultúra-könvyek 21., Sorozatszerkesztő: Géczi János, Szerkesztő: Horvát József, Iskolakultúra-Országos Széchenyi Könyvtár- Országos Pedogógiai Könyvtár és Múzeum, Pécs-Budapest, 2004.
http://misc.bibl.u-szeged.hu/45487/1/iskolakultura_konyvek_021.pdf
• Kaynak: Magyar Irodalom Története III, 1772-től 1849-ig, Főszerkesztő: Sőtér István, Irták: Dezsényi Béla, Fenyő István, Horváth Károly, Julow Viktor, Lukácsy Sándor, Mezei Márta, Orosz László, Pándi Pál, Solt Andor, Sötér István, Szauder József, Tarnai Andor, T.Erdélyi Ilona Tóth Dezső, Wéber Antal, Akadémiai Kiadó, Budapest, 1965.
https://mek.oszk.hu/02200/02228/html/03/157.html
