FAS
ÜLKE RAPORU
3-12-2020
Adana Ticaret Odası
İçindekiler Sayfa No
1. Fas Hakkında Genel Bilgiler 4
Coğrafi Konum 4
Siyasi ve İdari Yapı 4
Nüfus ve İstihdam 4
Doğal Kaynaklar 5
2. Genel Ekonomik Durum 5
3. Fas Dış Ticareti 7
Genel Durum 7
Fas'ın İhracatında Başlıca Ürünler 7
Fas'ın İhracatında Öne Çıkan Ülkeler 8
Fas'ın İthalatında Başlıca Ürünler 9
Fas'ın İthalatında Öne Çıkan Ülkeler 9
4. Doğrudan Yabancı Yatırımlar 10
Doğrudan Yabancı Yatırımların Görünümü 10
Yabancı Yatırım Mevzuatı 10
Serbest Bölgeler 10
5. Türkiye-Fas Dış Ticareti 11
Genel Durum 11
Türkiye’nin Fas'a İhracatında Başlıca Ürünler 11
Türkiye’nin Fas'tan İthalatında Başlıca Ürünler 12
6. Dış Ticaret Politikası ve Uygulamaları 13
Dış Ticaret Politikası (İthalat Rejimi, İhracat Rejimi) 13
Gümrük Vergileri 14
7. Pazarın Özellikleri 14
Fikri, Sınai Mülkiyet Hakları 14
Dağıtım Kanalları 15
Tüketici Tercihleri 16
Satış Teknikleri ve Satışı Etkileyen Faktörler 16
Kamu İhaleleri 16
8. Önemli Sektörler 17
9. Adana-Fas Dış Ticareti 18
Adana-Fas İhracat Verileri 19
Adana-Fas İthalat Verileri 19
Sonuç ve Değerlendirmeler 21
10. Kaynaklar 22
Tablolar İndeksi Sayfa No
Tablo 1-Başlıca Sosyal Göstergeler 4
Tablo 2-Temel Ekonomik Göstergeler 5
Tablo 3-Fas Dış Ticareti 7
Tablo 4-Fas'ın İhracatında Başlıca Ürünler 7
Tablo 5-Fas'ın İhracatında Öne Çıkan Ülkeler 8
Tablo 6-Fas'ın İthalatında Başlıca Ürünler 9
Tablo 7-Fas'ın İthalatında Öne Çıkan Ülkeler 10
Tablo 8-Türkiye-Fas Dış Ticareti 11
Tablo 9-Türkiye'nin Fas'a İhracatında Başlıca Ürünler 11 Tablo 10-Türkiye'nin Fas'tan İthalatında Başlıca Ürünler 12
Tablo 11-Adana-Fas Dış Ticareti 18
Tablo 12-Adana-Fas İhracat Verileri 19
Tablo 13-Adana-Fas İthalat Verileri 19
Yönetici Özeti
Afrika kıtasının kuzeybatı ucunda yer alan ve Kuzey'de Cebelitarık Boğazı ve Akdeniz, doğuda Cezayir, güneyde Moritanya ve batıda Atlas Okyanusu ile çevrili olan Fas, Kral'ın geniş yetkilerle donatıldığı, iki meclisli (Temsilciler Meclisi ve Danışmanlar Meclisi) parlamenter bir monarşi rejimiyle idare edilmektedir.
Kral hem Devlet Başkanı, hem de dini liderdir.
İdari bakımdan 16 eyalet ile 2 valiliğe bölünmüş olan ülkede nüfusun büyük bölümü Berberi ve Araplardan oluşmakta olup; ülke genç bir nüfusa sahiptir. Nüfusunun önemli bir kısmı Atlas Okyanusu kıyısında bulunan şehirlerde yoğunlaşmış olan Fas’ta başkent Rabat dışında, Kazablanka, Fes, Marakeş, Meknes, Oujda, Sofi, Torger ve Tetovan önemli şehirler olarak sayılabilir. 20. yüzyılın başında Fas’ın nüfusu 5 milyondan az iken 1985-1990 yıllarında 22,6 milyona, bugün ise 35,6 milyona ulaşmıştır. Ülkede işsizlik fazla olup, işsizlerin toplam işgücüne oranı %10 civarındadır.
Fas ekonomisinde yeraltı kaynakları önemli bir yer tutmakta olup, en çok çıkarılan madenlerin başında fosfat gelmektedir. Ülke sanayisinde ihtiyaç duyulan enerjinin büyük bir kısmı ise hidroelektrik santrallerden sağlanmaktadır.
Tarım, imalat, balıkçılık ve turizm sektörü gelirleri ve dış ülkelerde çalışan Faslıların ülkeye getirdikleri dövizler, Fas ekonomisini ayakta tutan unsurlar olarak görülmektedir. 1980’li yıllarda girilen ekonomik reform süreci kapsamında, dış ticaret rejiminin liberalleştirilmesi, yeni yatırım kanunu, özelleştirme programı ve bankacılık sisteminin iyileştirilmesi gibi aksiyonlar alınmıştır. Son on yılda, ekonomide tarım ve fosfata bağımlılık azalmış olsa da, tarım sektörü hala önemli bir yer tutmaktadır. Ekonomik aktivitelerin Kazablanka ve Rabat’ta yoğunlaştığı ülkede, az nüfuslu bölgelerde iş imkanları için yatırım teşvikleri uygulanmakta ancak köyden kente göçün önüne geçilememektedir.
2020 yılında, 194 ülke içinde dünyanın 56. büyük ekonomisi olan Fas’ta 2020 GSYİH’nın 317 milyar dolar olması beklenmektedir. 2018 yılı verilerine göre GSYİH'sı içinde tarım sektörünün payı % 12, sanayinin % 25 ve hizmetler sektörünün % 51’dir. Yine 2018 yılında 4 milyar dolar ile doğrudan yabancı yatırım çeken ülkeler arasında 51. sırada olan Fas, İnsani Gelişmişlik Endeksine göre 189 ülke içinde 121. sıradadır.
Küresel rekabetçilik açısından 141 ülke arasında 75. sırada, iş yapma kolaylığı açısından 190 ülke arasında 53. sıradadır.
Pek çok sektörün özel yatırıma açık olduğu ve yatırım sisteminin liberal olduğu Fas’ta, en fazla yabancı yatırım çeken alanlar turizm, gayrimenkul, telekomünikasyon, ulaşım ve sanayi sektörleridir. Fas’ta bulunan serbest bölgelerde önemli muafiyetler sağlanmakla birlikte, her bölgede sektörel odaklanma ve muafiyetler değişebilmektedir.
1987 yılında Gümrük Tarifeleri ve Genel Ticaret Anlaşması’nı imzalayan Fas, 1 Ocak 1995 tarihinde de Dünya Ticaret Örgütü’ne üye olmuştur. Fas gümrük kodlarını uluslararası sisteme tam olarak entegre etmediği için ülkemizde uygulanmakta olan GTİP kod uygulaması ile Fas’ta uygulanan HS kodları birebir örtüşmeyebilmektedir. Türkiye ile Fas arasındaki ikili Serbest Ticaret Anlaşması kapsamında, 2016 yılı itibarıyla iki taraf da sanayi ürünlerindeki vergileri bazı istisnalar dışında sıfırlamıştır.
1. Fas Hakkında Genel Bilgiler1
Tablo 1-Başlıca Sosyal Göstergeler Resmi Adı Fas Krallığı
Nüfus 35.587.000 (IMF 2019)
Dil Arapça ( Resmi Dil ), Fransızca (İş, Hükümet ve
Diplomasi Dili), Berberice (dağlık ve çöle yakın yerlerde) Yüzölçümü 458.730 km2 (Batı Sahra hariç)
Başkenti Rabat
Başlıca Şehirleri Kazablanka, Rabat-Sale, Fes, Marakeş, Tanger, Agadir Yönetim Biçimi Parlamenter Monarşi
Devlet Başkanı Kral 6. Muhammed Para Birimi Fas Dirhemi (MAD) Kaynak: T.C. Ticaret Bakanlığı
Üyesi Olduğu Başlıca Uluslararası Kuruluşlar
BM, Mağrip Arap Birliği (MAB), Arap Ligi, İslam Konferansı Örgütü (İKÖ), Sahil-Sahra Devletler Topluluğu (CEN-SAD) , Akdeniz için Birlik (AiB).
Coğrafi Konum
Afrika kıtasının kuzeybatı ucunda yer alan ve Kuzey'de Cebelitarık Boğazı ve Akdeniz, doğuda Cezayir, güneyde Moritanya ve batıda Atlas Okyanusu ile çevrili olan Fas, Cebelitarık Boğazı’na hakim stratejik bir konuma sahiptir. Cezayir sınırı 1.617 km, Moritanya sınırı 1.213 km olup Akdeniz ve Atlas Okyanusundaki sahil şeridi 3.500 kilometreyi geçmektedir. Kuzey'deki Sebta ve Melillia kentleri İspanyol idaresi altındadır.
Atlas dağları ülkeyi güneyden kuzeye kesmekte, kuzeyde ise Rif sıradağları Akdeniz'e paralel olarak uzanmaktadır.
Siyasi ve İdari Yapı
1912-1956 yılları arasında Fransız ve İspanyol himayesinde kalan Fas, 1956'da tekrar bağımsızlığına kavuşmuş, zamanla Anayasa’ya dayalı meşruti bir krallık hüviyetine bürünmüştür.
Fas, Kral'ın geniş yetkilerle donatıldığı, iki meclisli (Temsilciler Meclisi ve Danışmanlar Meclisi) parlamenter bir monarşi rejimiyle idare edilmektedir. Kral hem Devlet Başkanı, hem de dini liderdir (Amir Ul- Muminin/İnananların Emiri).
Başbakan ve “Egemenlik Bakanlıkları” olarak adlandırılan Adalet, İçişleri, Dışişleri ve Din İşleri Bakanları, Kral tarafından doğrudan atanmaktadır. Savunma Bakanlığını ve Genel Kurmay Başkanlığını ise bizzat üstlenen Kral, Başbakanın teklifi üzerine hükümeti oluşturacak diğer Bakanları da atamaktadır. Hükümet, Kral'a ve Temsilciler Meclisi’ne karşı sorumludur.
Ülke idari bakımdan 16 eyalet ile 2 valiliğe bölünmüştür.
Nüfus ve İstihdam
Çorak ya da çöl bölgelerinin hemen hemen ıssız olmasına karşın Akdeniz kesimi ovaları ve Atlas Okyanusu’na yakın kuzey kesimlerdeki ovalar oldukça yoğun nüfus barındırmaktadır. Nüfusun büyük bölümü Berberi ve Araplardan oluşmaktadır.
Demografik profil ülkenin genç bir nüfusa sahip olduğunu göstermektedir. 25 yaşın altındaki nüfus toplam nüfusun %38’ine karşılık gelmektedir. Ülkede yaşayan yabancılar genellikle Fransız, İtalyan ve
1 T.C. Ticaret Bakanlığı,https://ticaret.gov.tr/data/5ef5c31a13b8762b38e2fc14/FAS-%C3%9Clke%20Profili.pdf
İspanyollardan oluşmaktadır. 4.5 milyon civarında Faslı yurtdışında yaşamaktadır. Bunların çoğunluğu Avrupa ülkelerinde yaklaşık yarısı Fransa’da ikamet etmektedir.
Fas’ın nüfusunun önemli bir kısmı Atlas Okyanusu kıyısında bulunan şehirlerde yoğunlaşmaktadır.
Kazablanka, Rabat, Agadir, El Jadida, Kenitra gibi. Diğer taraftan, iç kesimlerde turizm başkenti Marakeş, tarım kesiminin yoğunlaştığı Meknes Fes şehirleri ve Akdeniz kıyısında bulunan Tanger, Tetoaun, Nador ve Oujda diğer önemli şehirler olarak düşünülebilir. Şehirleşme ve nüfus hızlı artmaktadır. 20. yüzyılın başında Fas’ın nüfusu 5 milyondan az iken 1954 yılında 10 milyona ulaşan nüfus 1985-1990 yıllarında 22 milyona ulaşmıştır. 35,6 milyon nüfusu olan Fas’ta nüfusun %40’ı şehirlerde, kalanı ise köylerde ve göçebe olarak yaşamaktadır. Fas’ın en büyük sosyal meselesinden birisi şehirlere olan göçtür. Ülkede işsizlik fazla olup, işsizlerin toplam işgücüne oranı %10 civarındadır (IMF).
Nüfusu bir milyonu aşan şehirleri, Kazablanka, Fes, Marakeş, Meknes, Oujda, Sofi, Torger ve Tetovan’dır.
Başkent Rabat’tır. İşsizlik önemli bir sorun olarak görülmektedir.
Doğal Kaynaklar
Yeraltı kaynakları ülke ekonomisinde önemli bir yer tutmaktadır. Fas'ta çıkarılan madenlerin başında fosfat gelir. Fosfat dışında, manganez, arsenik, nikel, kobalt ve demir de bulunmaktadır. Ayrıca az miktarda kömür ve petrol gümüşlü kurşun da çıkarılır. Ülke sanayinin ihtiyacı olan enerji büyük ölçüde hidroelektrik santrallerden sağlanmaktadır.
2. Genel Ekonomik Durum2
Tablo 2-Temel Ekonomik Göstergeler
2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021
GSYİH (Cari Fiyatlar - SAGP -
milyar $) 260,45 275,14 280,89 298,3 314,71 327,25 317 338,62
GSYİH Büyüme (Sabit Fiyatlar -
%) 2,67 4,55 1,05 4,24 2,99 2,2 -3,74 4,78
Kişi Başına Düşen GSYİH'daki Değişim Oranı (Cari Fiyatlar - SAGP- %)
1,48 3,46 -0,01 3,14 1,91 1,15 -4,72 3,74
Tüketici Fiyat Enflasyonu (ort,
%) 0,44 1,55 1,65 0,75 1,85 -0,05 0,3 1,3
İşsizliğin Toplam İşgücüne Oranı
(%) 9,88 9,71 9,4 10,2 9,8 9,2 12,5 10,5
Nüfus (Milyon) 33.770 34.125 34.487 34.852 35.220 35.587 35.952 36.313 Devletin Genel Net
Borçlanmasının GSYİH'ya Oranı (%)
-4,85 -4,17 -4,48 -3,49 -3,74 -4,12 -7,11 -4,49
Cari Ödemeler Dengesinin
GSYİH'ya Oranı (%) -5,92 -2,14 -4,05 -3,42 -5,27 -4,15 -7,79 -4,25 Kaynak: IMF
Dünyanın en büyük fosfat yataklarına sahip olan Fas ekonomisini; tarım, imalat, balıkçılık ve turizm sektörü gelirleri ve dış ülkelerde çalışan Faslıların ülkeye getirdikleri dövizlerle ayakta tutmaktadır.
1980’li yıllardan itibaren Fas, IMF ve Dünya Bankası ile işbirliği içinde başarılı bir ekonomik reform sürecine girmiş; bu çerçevede, dış ticaret rejiminin liberalleştirilmesi, yeni yatırım kanunu, özelleştirme programı ve bankacılık sisteminin iyileştirilmesine gidilmiştir. Fas ekonomisinin son 10 yılda tarım ve fosfata bağımlılığı azalarak, imalat ve hizmet sektörlerinin GSYİH’daki payları artmıştır. Yine de tarım ülke ekonomisinde
2 T.C. Ticaret Bakanlığı, https://ticaret.gov.tr/data/5ef5c31a13b8762b38e2fc14/FAS-%C3%9Clke%20Profili.pdf
önemli bir yer tutmakta, GSYİH, tarım sektörünün performansına göre yıllar itibarıyla değişkenlik göstermektedir.
Ülkede ekonomik aktivite Kazablanka ve Rabat etrafında yoğunlaşmıştır. Hükümet, az nüfuslu bölgelerdeki iş imkanlarını geliştirmek amacıyla yatırım teşvikleri uygulamaktaysa da köyden kente göç önlenememektedir.
Ülke Bulguları
- 2020 yılında sabit fiyatlara ve satın alma gücü paritesine göre, 317 milyar dolar olacağı tahmin edilen GSYİH’nın 2021 yılında 339 milyar dolar olması beklenmektedir (IMF-2020).
- Fas, 2020 yılı itibariyle 194 ülke arasında dünyanın 56. büyük ekonomisidir (IMF-2020).
- 2020 yılında sabit fiyatlara göre %3,7 oranında azalması beklenen GSYİH’nin, 2021 yılında %4,8 oranında artacağı tahmin edilmektedir (IMF-2020).
- Sabit fiyatlara ve satın alma gücü paritesine göre Kişi Başına Düşen Milli Gelirinin 2020 yılında %5 oranında azalacağı tahmin edilen Ülkenin, KBDMG'ini en çok artıran 194 ülke arasında 98. olması beklenmektedir (IMF-2020).
- 2018 yılı verilerine göre ülkenin GSYİH'sı içinde tarım sektörünün payı % 12, sanayinin % 25 ve hizmetler sektörünün % 51 (Dünya Bankası-2019).
- 2020 yılında %0,3 olan tüketici fiyatlarına göre yıllık ortalama enflasyon oranının 2021 yılında %1,3 olacağı tahmin edilmektedir (IMF-2020).
- Ülkedeki işsiz sayısının toplam işgücüne oranının 2020 yılında %13 olacağı ve işsizliğin yüksek olduğu ülkeler arasında 23. sırayı alacağı tahmin edilmektedir (Dünya Bankası-2019).
- 2020 yılında %8 oranında açık vereceği tahmin edilen cari ödemeler dengesinin GSYİH'ya oranının, 2021 yılında da % 4 oranında açık vermesi beklenmektedir (IMF-2020).
- 2020 yılında %- 7 olacağı tahmin edilen devletin genel net borcunun GSYİH'ya oranının, 2021 yılında %-4 olması beklenmektedir (IMF-2020).
- Fas, 2018 yılında 4 milyar dolar ile doğrudan yabancı yatırım çeken ülkeler arasında 51. sıradadır (UNCTAD).
- 2016-2018 döneminde toplam doğrudan yabancı yatırım miktarı 15 milyar dolar olan Fas, 2018 yılında 64 milyar dolarlık toplam yabancı sermaye stoğu ile dünyada 56. sıradadır (UNCTAD).
- İnsani Gelişmişlik Endeksi’ne göre dünyada 189 ülke arasında Fas 121. sıradadır (UN)
- Ekonomik Serbestlik Endeksi’ne göre Fas, dünyada 180 ülke arasında 78. Sıradadır (The Heritage Foundation-2020).
- Küresel Rekabetçilik açısından dünyadaki 141 ülke arasında Fas 75. sıradadır (World Economic Forum- 2019).
- İş Yapma Kolaylığı açısından Fas, dünyada 190 ülke arasında 53. Sıradadır (Dünya Bankası-2019).
3. Fas Dış Ticareti3 Genel Durum
Fas’ın dış ticaret hacmi düzenli bir şekilde artmaktadır. 2019 yılında ihracatı 29,3 milyar dolar, ithalatı ise 51,1 milyar dolar olurken dış ticaret hacmi 80,4 milyar dolar seviyesindedir. 2019’da Fas, 21,8 milyar dolar dış ticaret açığı vermiştir.
Tablo 3-Fas Dış Ticareti (Bin Dolar)
YILLAR İHRACAT İTHALAT HACİM DENGE
2015 22.197.567 37.581.282 59.778.849 -15.383.715 2016 22.850.021 41.683.368 64.533.389 -18.833.347 2017 25.619.900 45.083.716 70.703.616 -19.463.816 2018 29.317.739 51.253.928 80.571.667 -21.936.189 2019 29.338.782 51.096.367 80.435.149 -21.757.585 Kaynak: ITC Trade Map
Fas’ın İhracatında Başlıca Ürünler
2019 yılında; izole edilmiş teller, kablolar, otomobiller, mineral veya kimyasal gübreler, difosfor pentaoksit, fosforik asit, kadınlar ve kız çocuklar için elbise, ceket, etek, takım elbise, belli pozisyonlardaki hava taşıtları aksam ve parçaları, domates, doğal kalsiyum fosfatlar, yumuşakçalar ile hazırlanmış/konserve edilmiş balıklar Fas’ın ihracatını en çok gerçekleştirdiği ürünler olmuştur.
Tablo 4-Fas’ın İhracatında Başlıca Ürünler (Bin Dolar)
GTİP ÜRÜNLER 2017 2018 2019
İhracattaki Payı (%)
(2019)
2018-2019 Yıllarındaki Değişimi
(%) 8544
İzole edilmiş teller, kablolar ve diğer elektrik iletkenler; tek tek kaplanmış liflerden oluşan fiber optik kablolar
2.781.390 3.302.398 3.549.446 12,1 7
8703 Otomobiller 3.197.026 3.573.074 3.442.315 11,73 -4
3105
Azot, fosfor ve potasyumun ikisini veya üçünü içeren mineral veya kimyasal gübreler
2.273.280 2.812.893 2.546.847 8,68 -9
2809 Difosfor pentaoksit, fosforik asit ve
polifosforik asitler 1.096.644 1.477.111 1.413.013 4,82 -4
6204
Kadınlar ve kız çocuk için takım elbise, takım, ceket, blazer, elbise, etek, pantolon etek, vb.(yüzme kıyafetleri hariç)
1.110.189 1.210.470 1.176.411 4,01 -3
8803 88.01 ve 88.02 Pozisyonlarındaki hava
taşıtlarının aksam ve parçaları 570.190 793.143 793.285 2,7 0
0702 Domates (taze/soğutulmuş) 580.423 684.872 765.162 2,61 12
2510 Tabii kalsiyum fosfatlar, tabii alüminyum
kalsiyum fosfat ve fosfatlı tebeşir 862.979 884.162 760.462 2,59 -14 0307 Yumuşakçalar (canlı, taze, soğutulmuş,
dondurulmuş, kurutulmuş, tuzlanmış vs.) 828.075 835.415 745.402 2,54 -11
1604
Hazırlanmış/konserve edilmiş balıklar, yumuşakçalar veya diğer su omurgasızların hülasa ve suları
675.875 745.686 736.915 2,51 -1
8536
Gerilimi 1000 voltu geçmeyen elektrik devresi teçhizatı (anahtarlar, röleler, sigortalar, fişler, kutular vb.)
507.163 590.256 554.420 1,89 -6
0810 Diğer meyveler (taze) 256.496 349.018 501.764 1,71 44
3 International Trade Center – Trade Map, https://www.trademap.org/
Tablo 4-devamı
GTİP ÜRÜNLER 2017 2018 2019
İhracattaki Payı (%)
(2019)
2018-2019 Yıllarındaki Değişimi
(%)
0805 Turunçgiller (taze/kurutulmuş) 384.559 445.097 496.432 1,69 12
8541
Diyodlar, transistörler vb yarı iletken tertibat; ışık yayan diyodlar; monte edilmiş piezo elektrik kristaller
445.080 472.219 454.380 1,55 -4
2710 Petrol yağları ve bitümenli minerallerden
elde edilen yağlar 233.224 332.282 384.512 1,31 16
3103 Fosfatlı mineral veya kimyasal gübreler 305.452 352.225 361.810 1,23 3 8708 87.01 ila 87.05 Pozisyonlarında yer alan
motorlu taşıtların aksam, parça ve aksesuarı 135.874 174.633 324.168 1,1 86
9401
Oturmaya mahsus mobilyalar ( 94.02 pozisyonundakiler hariç) (yatak haline getirilebilir türden olsun olmasın) ve bunların aksam ve parçaları
121.629 253.067 314.811 1,07 24
6203
Erkekler ve erkek çocuklar için takım elbiseler, takımlar, ceketler, blazerler, pantolonlar, askılı ve üst ön parçalı tulumlar, kısa pantolonlar ve şortlar (yüzme kıyafeti hariç)
309.915 310.336 300.982 1,03 -3
6109 Tişörtler, fanilalar, atletler, kaşkorseler ve
diğer iç giyim eşyası (örme veya kroşe) 270.700 294.768 290.043 0,99 -2
TOPLAM İHRACAT 25.619.900 29.317.739 29.338.782 100 0
Kaynak: ITC Trade Map
Fas’ın İhracatında Öne Çıkan Ülkeler
Fas’ın 2019 yılında gerçekleştirdiği ihracatta en büyük pay İspanya, Fransa, İtalya, ABD ve Almanya’ya aittir.
Türkiye, Fas’ın 2019 yılı ihracatında %2,2 payla 10. sıradadır.
Tablo 5-Fas’ın İhracatında Öne Çıkan Ülkeler (Bin Dolar)
Sıra Ülke 2017 2018 2019 İhracattaki Payı
(%) (2019)
Değişim (%) (2018-2019)
1. İspanya 6.065.919 6.919.648 7.068.620 24,1 2
2. Fransa 5.867.173 6.381.202 6.342.977 21,6 -1
3. İtalya 1.180.669 1.254.112 1.366.246 4,7 9
4. ABD 1.008.509 1.379.120 1.160.679 4 -16
5. Almanya 721.770 927.953 941.681 3,2 1
6. Brezilya 756.678 767.557 856.250 2,9 12
7. Hindistan 662.531 1.101.799 855.626 2,9 -22
8. Hollanda 555.499 658.911 783.158 2,7 19
9. Birleşik Krallık 605.773 830.129 727.933 2,5 -12
10. Türkiye 708.965 590.260 638.848 2,2 8
11. Belçika 397.079 473.989 467.994 1,6 -1
12. Portekiz 362.265 450.028 436.971 1,5 -3
13. Pakistan 222.779 348.410 369.521 1,3 6
14. Kanada 168.798 313.135 292.344 1 -7
15. Rusya 197.639 296.618 286.617 1 -3
TOPLAM İHRACAT 25.619.900 29.317.739 29.338.782 100 0 Kaynak: ITC Trade Map
Fas’ın İthalatında Başlıca Ürünler
Fas’ın 2019 yılında en fazla ithalatını gerçekleştirdiği ürünler; petrol yağları, otomobiller, petrol gazları, izole edilmiş teller, kablolar, karayolu taşıtları için aksam ve parçalar, buğday ve mahlut, telefon cihazları, belli pozisyonlardaki hava taşıtlarının aksam ve parçaları, helikopterler, uçaklar vb. hava araçları, taşkömürü, taşkömüründen katı yakıtlar, karayolu taşıtları için karoseriler ile her nevi kükürt olmuştur.
Tablo 6-Fas’ın İthalatında Başlıca Ürünler (Bin Dolar)
GTİP ÜRÜNLER 2017 2018 2019
İthalattaki Payı (%)
(2019)
2018-2019 Yıllarındaki Değişimi
(%) 2710 Petrol yağları ve bitümenli minerallerden elde
edilen yağlar (ham yağlar hariç) 4.619.767 5.771.638 5.345.477 10,46 -7
8703 Otomobiller 2.200.063 2.383.655 2.194.411 4,29 -8
2711 Petrol gazları ve diğer gazlı hidrokarbonlar 1.421.671 1.662.273 1.462.003 2,86 -12
8544
İzole edilmiş teller, kablolar ve diğer elektrik iletkenler; tek tek kaplanmış liflerden oluşan fiber optik kablolar
1.231.956 1.302.957 1.289.146 2,52 -1
8708 Karayolu taşıtları için aksam ve parçalar 1.044.392 1.158.059 1.184.626 2,32 2
1001 Buğday ve mahlut 859.989 972.196 960.377 1,88 -1
8517
Telefon cihazları, ses, görüntü veya diğer bilgileri almaya veya vermeye mahsus diğer cihazlar
648.683 741.513 854.622 1,67 15
8803 88.01 ve 88.02 pozisyonlarındaki hava
taşıtlarının aksam ve parçaları 558.297 821.151 849.325 1,66 3
8802
Helikopterler, uçaklar vb. uzay araçları (uydular dahil), uzay araçlarını fırlatıcı araçlar ve yörünge-altı araçları
206.053 511.557 831.520 1,63 63
2701 Taşkömürü; taşkömüründen elde edilen
briketler, topak vb. katı yakıtlar 467.769 744.325 807.519 1,58 8 8707 Karayolunda kullanılan motorlu taşıtlar için
karoseriler (şoför mahalleri dahil) 468.051 729.601 775.325 1,52 6 2503 Her nevi kükürt (süblime, presipite ve
kolloidal kükürt hariç) 518.517 855.594 724.684 1,42 -15
8536
Gerilimi 1000 voltu geçmeyen elektrik devresi teçhizatı (anahtarlar, röleler, sigortalar, fişler, kutular vb.)
502.538 617.376 614.010 1,2 -1
8479 Kendine özgü bir fonksiyonu olan diğer
makineler ve mekanik cihazlar 398.837 496.943 603.604 1,18 21
1005 Mısır 455.138 495.087 544.504 1,07 10
7408 Bakır teller 404.937 521.688 536.082 1,05 3
3004 Tedavide veya korunmada kullanılmak üzere
hazırlanan ilaçlar (dozlandırılmış) 389.026 423.011 450.357 0,88 6 7207 Demir veya alaşımsız çelikten yarı mamuller 280.499 266.686 424.329 0,83 59 8704 Eşya taşımaya mahsus motorlu taşıtlar 347.095 337.669 424.256 0,83 26
8407
Kıvılcım ile ateşlemeli içten yanmalı doğrusal veya döner pistonlu motorlar (patlamalı motor)
283.904 349.337 419.619 0,82 20
TOPLAM İTHALAT 45.083.716 51.253.928 51.096.367 100 0
Kaynak: ITC Trade Map
Fas’ın İthalatında Öne Çıkan Ülkeler
2019 yılında Fas’ın en çok ithalat gerçekleştirdiği 5 ülke İspanya, Fransa, Çin, ABD ve İtalya olmuştur.
Türkiye, Fas’ın 2019’da ithalat yaptığı ülkeler arasında %5,2’lik payla 6. sıradadır.
Tablo 7-Fas’ın İthalatında Öne Çıkan Ülkeler (Bin Dolar)
Sıra Ülke 2017 2018 2019 İthalattaki Payı
(%) (2019)
Değişim (%) (2018-2019)
1. İspanya 7.607.482 8.106.186 7.948.159 15,6 -2
2. Fransa 5.356.081 6.091.606 6.245.495 12,2 3
3. Çin 4.078.630 5.037.380 5.186.031 10,1 3
4. ABD 3.090.912 4.075.179 3.784.072 7,4 -7
5. İtalya 2.618.824 2.864.890 2.741.047 5,4 -4
6. Türkiye 1.984.845 2.293.732 2.665.834 5,2 16
7. Almanya 2.725.966 2.496.760 2.525.931 4,9 1
8. Portekiz 1.389.376 1.326.299 1.410.320 2,8 6
9. Rusya 957.885 1.762.171 1.364.665 2,7 -23
10. Suudi Arabistan 875.600 1.174.137 1.225.509 2,4 4
11. Hindistan 617.349 702.883 1.159.053 2,3 65
12. Birleşik Arap Emirlikleri 522.734 820.158 907.054 1,8 11
13. Birleşik Krallık 1.021.707 1.130.752 864.214 1,7 -24
14. Hollanda 745.183 931.068 803.940 1,6 -14
15. Belçika 604.850 811.377 772.824 1,5 -5
TOPLAM İTHALAT 45.083.716 51.253.928 51.096.367 100 0
Kaynak: ITC Trade Map
4. Doğrudan Yabancı Yatırımlar4
Doğrudan Yabancı Yatırımların Görünümü
Ülkeye yapılan doğrudan yabancı yatırımlarda artış gözlemlenmektedir. En fazla yabancı yatırım çeken alanlar turizm, gayrimenkul, telekomünikasyon, ulaşım ve sanayi sektörleridir. Fransa en önemli yatırımcı ülkedir. Diğer önemli yatırımcı ülkeler İspanya, Birleşik Arap Emirlikleri ve İngiltere ve Almanya’dır.
Moroccon Investment and Development Agency (AMDIE), Sanayi Bakanlığı’na bağlı bir kurum olup, yatırım teşviklerinden sorumludur.
Yabancı Yatırım Mevzuatı
Yatırım sistemi liberal olup, pek çok sektör özel yatırıma açıktır. Yerel mevzuat karşısında yerli yabancı ayrımı yapılmamaktadır. Yatırımlarla ilgili olarak Fas makamlarınca son dönemde klasik hukuki uygulamalar çerçevesinde formalitelerin olabildiğince azaltıldığı bir sistem uygulamaya konulmuştur.
Fas'ta yatırım imkanlarına ilişkin olarak ayrıntılı bilgi alabilmek için http://www.invest.gov.ma/ web sayfalarının ziyaret edilmesi faydalı olacaktır.
Serbest Bölgeler
Fas'ta birkaç serbest bölge bulunmaktadır. En önemlileri aşağıda listelenmektedir.
- Export Processing Zone of Tangier
- Free Zones at Tanger Med Ksar el Majaz Mellousa 1 and 2 - Free Zone in Dakhla and Laayoune
- Free Storage Zone of hydrocarbons: Kebdana and Nador - Export Processing Zone in Kenitra
- Casablanca Finance City - Tangier Automotive City
Söz konusu serbest bölgelerde temelde vergi avantajları, yabancı para ile işlem kolaylığı, sosyal güvenlik ödemelerinde indirimler gibi önemli muafiyetler sağlanmaktadır. Her serbest bölgede sektörel odaklanma
4 T.C. Ticaret Bakanlığı, https://ticaret.gov.tr/data/5ef5c31a13b8762b38e2fc14/FAS-%C3%9Clke%20Profili.pdf
ve vergi muafiyetleri değişebilmektedir. Bu bölgelerde faaliyette bulunabilmek için belli kriterler uygulanabilmektedir (Örn: Cironun % 85’inin ihracat kaynaklı olması gibi).
Detaylı bilgi için Fas Sanayi, Yatırım, Ticaret ve Sayısal Ekonomi Bakanlığının internet sitesinin yanı sıra serbest bölgelerin önemli bir kısmını işleten kamu şirketi olan MEDZ Groupe CDG'nin internet sitesinden bilgi alabilmek mümkündür:
(http://www.zonesindustrielles.ma/?search&lang=fr,http://www.mcinet.gov.ma/, https://www.medz.ma/index.php/en/)
5. Türkiye-Fas Dış Ticareti5 Genel Durum
Türkiye, Fas ile ikili ticaretinde sürekli biçimde dış ticaret fazlası vermektedir. Fas’a ihracatını düzenli olarak artıran Türkiye’nin 2019 yılı ihracatı 2,3 milyar dolar seviyesine ulaşmıştır. Yine 2019 yılında Fas’tan ithalatı 590 milyon dolar olarak gerçekleşirken ikili dış ticaret hacmi 2,9 milyar dolar seviyesine ulaşmıştır.
Tablo 8-Türkiye-Fas Dış Ticareti (Bin Dolar)
YILLAR İHRACAT İTHALAT HACİM DENGE
2015 1.337.555 710.636 2.048.191 626.919 2016 1.469.782 918.164 2.387.946 551.618 2017 1.657.718 924.062 2.581.780 733.656 2018 1.989.587 715.715 2.705.302 1.273.872 2019 2.291.963 590.448 2.882.411 1.701.515 Kaynak: ITC Trade Map
Türkiye’nin Fas’a İhracatında Başlıca Ürünler
Tablo 9-Türkiye’nin Fas’a İhracatında Başlıca Ürünler (Bin Dolar)
GTİP ÜRÜNLER 2017 2018 2019
8703 Otomobiller 158.913 189.831 182.281
7207 Demir veya alaşımsız çelikten yarı mamuller 27.905 49.910 120.383 8407 Kıvılcım ile ateşlemeli içten yanmalı doğrusal veya
döner pistonlu motorlar (patlamalı motor) 82.793 130.880 110.357 8704 Eşya taşımaya mahsus motorlu taşıtlar 53.252 73.265 86.692 7216 Demir veya alaşımsız çelikten profiller 66.294 85.391 80.928 2710 Petrol yağları ve bitümenli minerallerden elde edilen
yağlar 15.777 9.018 61.798
7113 Mücevherci eşyası ve aksamı (kıymetli metallerden
veya kıymetli metallerle kaplama metallerden) 50.518 37.723 58.042 8702 10 veya daha fazla kişi taşımaya mahsus motorlu
taşıtlar 21.584 22.080 56.828
4011 Kauçuktan yeni dış lastikler 33.577 44.740 46.544
8708 Karayolu taşıtları için aksam ve parçalar 41.146 46.762 45.989 8418 Buzdolapları, dondurucular ve diğer soğutucu ve
dondurucu cihazlar ve ısı pompaları 41111 49.795 45.890
7213 Demir veya alaşımsız çelikten filmaşin (sıcak
haddelenmiş, kangal halinde) 12.508 17.836 42.495
7214 İnşaat demiri 20.426 25.602 35.068
5209 Pamuklu mensucat (ağırlık itibariyle % 85 veya daha
fazla pamuk içeren ve m2 ağırlığı 200 gr. ı geçenler) 41.430 33.071 32.682 7108 Altın (platin kaplamalı altın dahil) (işlenmemiş veya
yarı işlenmiş ya da pudra halinde) 8.969 18.692 31.140
5T.C. Ticaret Bakanlığı, https://ticaret.gov.tr/data/5ef5c31a13b8762b38e2fc14/FAS-%C3%9Clke%20Profili.pdf
Tablo 9-devamı
GTİP ÜRÜNLER 2017 2018 2019
7305
Demir veya çelikten diğer ince ve kalın borular (kaynaklı, perçinli veya benzeri şekillerde kapatılmış) (iç ve dış kesitleri daire şeklinde olup, dış çapı 406,4 mm.yi geçenler)
2.727 7.731 29.725
2402
Tütün veya tütün yerine geçen maddelerden yapılmış purolar, uçları açık purolar, sigarillolar ve sigaralar
31.454 30.981 27.239
5516 Suni devamsız liflerden dokunmuş mensucat 16.770 25.119 23.282 9403 Diğer mobilyalar ve bunların aksam ve parçaları 18.594 20.789 22.639
6004
Eni 30 cm.yi geçen, ağırlık itibarıyla % 5 veya daha fazla elastomerik iplik veya kauçuk iplik içeren örme veya kroşe mensucat (60.01 pozisyonundakiler hariç)
11.416 16.646 19.765
TOPLAM İHRACAT 1.657.718 1.989.587 2.291.963
Kaynak: ITC Trade Map
Türkiye’nin 2019 yılında Fas’a en fazla ihraç ettiği ürünler; otomobiller, demir veya alaşımsız çelikten yarı mamuller, kıvılcım ile ateşlemeli içten yanmalı motorlar, eşya taşımaya mahsus motorlu taşıtlar, demir veya alaşımsız çelikten profiller, petrol yağları, mücevherat, yolcu taşımaya mahsus motorlu taşıtlar, kauçuktan yeni dış lastikler, karayolu taşıtları için aksam ve parçalar ile buzdolapları, dondurucular olmuştur.
Türkiye’nin Fas’tan İthalatında Başlıca Ürünler
Tablo 10-Türkiye’nin Fas’tan İthalatında Başlıca Ürünler (Bin Dolar)
GTİP ÜRÜNLER 2017 2018 2019
3105 Azot, fosfor ve potasyumun ikisini veya üçünü içeren
mineral veya kimyasal gübreler 101.599 46.125 137.009
2301 Et, sakatat, deniz hayvanı vs. (yemeye uygun
olmayan) unu, pelleti, kıkırdakları (donyağı tortusu) 70.435 77.684 115.390 2510 Tabii kalsiyum fosfatlar, tabii alüminyum kalsiyum
fosfat ve fosfatlı tebeşir 65.639 73.246 64.646
8703 Otomobiller 389.388 208.077 62.353
7108 Altın (platin kaplamalı altın dahil) (işlenmemiş veya
yarı işlenmiş ya da pudra halinde) 47.285 21.891 45.979
6204
Kadınlar ve kız çocuk için takım elbise, takım, ceket, blazer, elbise, etek, pantolon etek, vb.(yüzme kıyafetleri hariç)
18.187 19.465 20.786
8544
İzole edilmiş teller, kablolar ve diğer elektrik iletkenler; tek tek kaplanmış liflerden oluşan fiber optik kablolar
5.894 5.199 18.262
0303 Balıklar (dondurulmuş) 15.755 14.141 12.670
7106 Gümüş (altın veya platin yaldızlı gümüş dahil)
(işlenmemiş veya yarı işlenmiş ya da pudra halinde) 36.121 26.264 9.690
8704 Eşya taşımaya mahsus motorlu taşıtlar 20.948 7.604 9.022
7602 Alüminyum döküntü ve hurdaları 32 89 7.008
6206 Kadınlar ve kız çocuklar için bluzlar, gömlekler ve
gömlek-bluzlar 7.149 7.181 6.842
4821 Kağıt veya kartondan her cins etiketler 6.435 7.360 6.459 1701 Kamış/pancar şekeri ve kimyaca saf sakkaroz (katı
halde) 6.209 3.830 6.237
6202
Kadın ve kız çocuk için manto, kaban, kolsuz ceket, pelerin, anoraklar (kayak ceketleri dahil), rüzgarlıklar vb. eşya
5.963 6.195 5.931
6203
Erkekler ve erkek çocuklar için takım elbiseler, takımlar, ceketler, blazerler, pantolonlar, askılı ve üst ön parçalı tulumlar, kısa pantolonlar ve şortlar (yüzme kıyafeti hariç)
6.010 5.544 5.419
Tablo 10-devamı
GTİP ÜRÜNLER 2017 2018 2019
6104
Kadınlar ve kız çocuklar için takım elbiseler, takımlar, ceketler, blazerler, elbiseler, etekler, pantolon etekler, pantolonlar, askılı ve üst ön parçası olan tulumlar, kısa pantolonlar ve şortlar (örme veya kroşe) (yüzme kıyafeti hariç)
3.671 4.816 5.166
6109 Tişörtler, fanilalar, atletler, kaşkorseler ve diğer iç
giyim eşyası (örme veya kroşe) 3.544 3.046 3.517
1212
Keçiboynuzu, deniz otları ve diğer algler, şeker pancarı ve şeker kamışı (taze, soğutulmuş, dondurulmuş veya kurutulmuş, öğütülmüş olsun olmasın)
2.926 1.234 3.036
6211 Spor, kayak ve yüzme kıyafetleri; diğer giyim eşyası 3.521 2.707 2.724
TOPLAM İTHALAT 924.062 715.715 590.448
Kaynak: ITC Trade Map
Türkiye’nin 2019 yılında Fas’tan en fazla ithal ettiği ürünler; mineral ve kimyasal gübreler, et, sakatat, deniz hayvanı unu, pelleti, kıkırdakları, doğal kalsiyum fosfatlar, otomobiller, altın, kadınlar ve kız çocuklar için takım, elbise, pantolon, etek, izole edilmiş teller, kablolar, dondurulmuş balıklar, gümüş, eşya taşımaya mahsus motorlu taşıtlar, alüminyum döküntü ve hurdaları, olmuştur.
6. Dış Ticaret Politikası ve Uygulamaları6 Dış Ticaret Politikası
Fas devleti 1987 yılında Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması’nı (GATT) imzalamış olup 1 Ocak 1995 tarihinde Dünya Ticaret Örgütü’nün bir üyesi olmuştur. Ülkenin dış ticarete ilişkin 13-89 sayılı kanunu uyarınca kamu güvenliği, kamu ahlakı, insan sağlığı, hayvanların, bitkilerin veya çevrenin korunması amacına yönelik tedbirler, sanatsal tarihi ve arkeolojik değer taşıyan eşyanın korunması ve ülkenin mali durumunda ortaya çıkacak değişiklikler saklı tutulmak kaydıyla ve belli miktar kısıtlamalarına tabi tutulan ürünler dışında tüm ürünlerin Fas’a ithalatı serbesttir.
İthalat işlemi sırasında ithalatı serbest olan ürünler için “İthalat Taahhüt, İthalat İzni, Ön İthalat Beyanı” vb.
formlar ile ithalat taahhüdünde bulunulmalıdır. İthalat taahhüdünün, ithalatçı tarafından seçilen yetkili bir bankaya sunulması gerekmektedir. İthalat taahhüdü, gümrük işlemlerinin ve ödemelerin yapılması için gerekliliktir. Söz konusu uygulama Fas’tan yurt dışına para çıkışlarının kontrollü gerçekleşmesi ve bir izin sürecinin söz konusu olması sebebiyle gerçekleştirilmektedir. İthalat lisanslarının işlenmesi ve verilmesi
“PortNet” adı verilen sistem üzerinde online olarak gerçekleştirilmektedir.
19 Nisan 1994 tarihli ve 1308-94 sayılı Bakan kararı uyarınca, patlayıcı ve patlayıcı tozlar, ikinci el giysiler, ikinci el veya kullanılmış lastikler, halojenlenmiş yakıt bazı türevleri, halojenli türevleri kullanılan soğutma ekipmanları, motorlu taşıtların kullanılmış şasileri gibi belirli ürünler üzerinde ithalat kısıtlamaları bulunmaktadır ve bu ürünler ithalat lisansına tabi tutulmaktadır.
Diğer taraftan, 2000 yılında yürürlüğe giren Fas-AB Gümrük Birliği, tarım ürünlerine de genişletilecek şekilde endüstriyel serbest ticaret alanı kurulmasına imkan vermiştir. Bunun dışında Türkiye, BAE ve ABD ile imzaladığı ikili Serbest Ticaret Anlaşmaları, Arap Ülkeleri Serbest Ticaret Bölgesi Anlaşması, EFTA Devletleri ile Serbest Ticaret Anlaşmasının yanı sıra Agadir Anlaşması kapsamında Mısır, Ürdün ve Tunus ile tercihli gümrük vergisi oranlarının uygulandığı anlaşmaları bulunmaktadır.
6T.C. Ticaret Bakanlığı, https://ticaret.gov.tr/data/5ebd29a613b876cbbc36522a/Fas%20Pazar%20Bilgileri.pdf
Ülkemiz tarafından, Fas menşeli sanayi ürünleri için uygulanan gümrük vergileri ve eş etkili vergiler STA’nın yürürlüğe girdiği 2006 yılında kaldırılırken, Fas kademeli olarak söz konusu indirimleri gerçekleştirmiş ve 2016 yılı itibariyle iki taraf da sanayi ürünlerindeki vergileri bazı istisnalar dışında sıfırlamıştır. Mevcut durumda Fas tarafından ilave önlem uygulanan ürün grupları sıcak sac, soğuk sac, kaplamalı ahşap paneller, buzdolabı, çelik ve demir boruları, tekstil ve hazır giyim, inşaat demiri ve filmaşindir.
Öte yandan, tarım ürünleri konusunda taraflar, belirli sayıda tarım ürününde karşılıklı olarak tarife kotaları kapsamında gümrük vergisi indirimi ve/veya muafiyeti şeklinde taviz tanımışlardır.
Fas genelinde “Harmonize Gümrük Sistemi” uygulanmaktadır. Fas gümrük kodlarını uluslararası sisteme tam olarak entegre etmediği için ülkemizde uygulanmakta olan GTİP kod uygulaması ile Fas’ta uygulanan HS kodları birebir örtüşmeyebilmektedir. Bu sebeple ülkemiz firmalarının Fas’a gerçekleştirecekleri ihracat işleminde Fas gümrük idaresinden ithalatçısına gümrük vergi oranlarını tespit ettirmeleri veya Ticaret Müşavirliğimize danışmaları maliyet hesaplarını daha sağlıklı yapmalarına imkan tanıyacaktır.
Fas tarafından gümrükler de risk esaslı sistem uygulanmakta, ithalatın ilk defa gerçekleşmesi durumunda gümrüklerde ilave kontroller ve laboratuvar testleri söz konusu olabilmektedir. Bu durumla ilgili ithalatçı firmadan mutlaka istenen belgeler ile birlikte ilave kontroller konusunda bilgi almakta fayda vardır.
Fas gümrük sisteminde dahilde işleme geçici kabul rejimi (ATPA), gümrük altında dönüştürme rejimi, hariçte işleme rejimi, geçici kabul rejimi, geçici ihracat rejimi, serbest endüstriyel depo rejimi, transit rejimi, drawback rejimi uygulanan dış ticaret rejimleridir.
Gümrük Vergileri
Fas’ta ürün bazında değişmekle beraber genel anlamda anlaşma olmayan üçüncü ülkelere uygulanan gümrük vergisi oranları aşağıda listelenmektedir. Söz konusu vergi oranlarının istisnaları olabildiği gibi anlaşma imzalanan ülkelere uygulanan farklı oranlar söz konusudur.
- İthalat Vergisi: %30 - Özel Vergi: %0,25
- Katma Değer Vergisi: %20
- Plastik muhteviyat barındıran ürünlerden ekolojik vergi adı altında mal değeri (ad valorem) üzerinden: %1 - Ahşap barındıran ürünlerden alınan ve tüm dünyaya uygulanan orman vergisi: %12
- Diğer taraftan, iç tüketim vergisi adı altında limonatalar, gazlı veya gazsız sular, maden suları, sofra suları veya diğerleri, aromalı veya aromasız, biralar, şaraplar ve alkoller, enerji ürünleri ve bitümler, platin, altın veya gümüş eserler, üretilen tütün, elektronik sigara adı verilen elektronik cihazları ve benzeri cihazları şarj etmek için kullanılan sıvılardan vergi alınmaktadır.
7. Pazarın Özellikleri7
Fikri, Sınai Mülkiyet Hakları
Fas genelinde endüstriyel ve ticari haklar ile sınai mülkiyetin (ticari markalar, patentler, endüstriyel tasarımlar) korunmasından; ayrıca, kayıtlı şirket tüzel kişiler ve ulusal alanda ticari faaliyet gösteren gerçek kişilerle ilgili merkez ticaret sicilinin tutulmasından sorumlu kurum Fas Sanayi ve Ticaret Mülkiyet Ofisi’dir.
(Office Marocain de la Propriété Industrielle et Commerciale/www.ompic.org.ma) Sınai mülkiyet haklarının ulusal sicillerini, ticari markaları, patentleri, endüstriyel tasarımları, coğrafi endikasyonları ve menşe başvurularını yürütmektedir.
7 T.C. Ticaret Bakanlığı, https://ticaret.gov.tr/data/5ebd29a613b876cbbc36522a/Fas%20Pazar%20Bilgileri.pdf
Ülke genelinde ve uluslararası düzeyde markaların, patentlerin ve endüstriyel çizim ve tasarımların korunması için ticari marka sahibinin kendi markasını OMPIC’e kaydettirerek hem faaliyet gösterdiği ülkede hem de uluslararası düzeyde korunma sağlanması mümkündür. OMPIC, Uluslararası WIPO Bürosu tarafından yönetilen “Madrid Sistemi”ne uygun faaliyette bulunmaktadır.
Herhangi yerel bir markanın ulusal ve uluslararası düzeyde korunmasının sağlanması için ilk önce marka ulusal düzeyde kayıt ettirilmeli devamında söz konusu kayıt gerçekleştikten sonra 6 ay içerisinde uluslararası marka olarak adı geçen kuruma kaydının gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Söz konusu marka kayıt işlemi sırasında ihtiyaç duyulan belgelere aşağıda yer verilmektedir:
- MI1 formu,
- Markanın siyah ve beyaz renkli iki modeli/nüshası (ulusal kayıttaki nüsha ile aynı olmalı), - Markanın renkli iki modeli/nüshası (ulusal kayıttaki nüsha ile aynı olmalı),
- Varsa vekâletname,
- Form MM1, MM2 veya MM3.
Bir patentin kayıt ettirilmesi için kurum tarafından sağlanan formlarla birlikte, buluşun bir açıklaması, alanı, teknik durumu, teknik problemin tarifi ve buluş tarafından sağlanan çözüm ve endüstriyel uygulamalar, aranan korumanın amacını ve sınırlarını tanımlayan açıklama, gerekirse buluşun anlaşılması için çizimler, buluşun teknik içeriğini özetleyen bir açıklamada ilgili kuruma verilmelidir.
Patent, ilk başvuruda ulusal bir haktır, sadece Fas’ta ya da koruma altına alınması istenen ülkelerde başvuru gerçekleştirilerek bu ülkelere özgü olmak üzere koruma sağlanabilir. Diğer taraftan patentin uluslararası düzeyde koruma altına alınabilmesi için bölgesel sistemlere bağlı ülkeler için bölge ofislerinde (OEB, ARIPO, OAPI, OEAB), Dünya Fikri Mülkiyet Örgütüne (WIPO) başvuru yaparak, Fas dahil olmak üzere Patent İşbirliği Anlaşmasına bağlı 145’den fazla ülkede koruma sağlanabilmesi mümkündür.
Endüstriyel çizim ve tasarımların korunması için adı geçen kurumdan temin edilen D1 formu, grafik veya fotoğraflı çizimlerin iki kopyası, kısa bir açıklama ve varsa vekâletname ile başvuru gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Endüstriyel çizim ve tasarımların uluslararası düzeyde korunabilmesi için patent başvurusuna benzer şekilde, bölgesel sistemlere bağlı ülkeler için bölge ofislerinde (OEB, ARIPO, OAPI, OEAB), Dünya Fikri Mülkiyet Örgütüne (WIPO) başvuru yaparak, Fas dahil olmak üzere Lahey Anlaşmasına bağlı ülkelerde koruma sağlanabilmesi mümkündür.
Dağıtım Kanalları
Fas halen geleneksel pazar yapısını sürdüren ülkelerden bir tanesidir. Kazablanka merkezli olarak örgütlenmiş olan sektörel bazda büyük distribütör ve ithalatçılar tarafından Fas’ın şehirleri içerisinde yer alan “Medina” denilen alanlara ürünler dağıtılarak nihai tüketiciye ve son dağıtıcıya ulaştırılmaktadır.
Burada çoğunlukla küçük esnaf olarak tabir edeceğimiz (bakkal) dağıtıcılar tarafından nihai tüketiciye ürünler ulaştırılırken tüm perakende sektörünün içerisinde bu şekilde gerçekleştirilen geleneksel ticaretin payı %85 gibi çok yüksek bir seviyededir. Fas’ın distribütörlük pazarının toplam değerinin yaklaşık 200 milyar dirhem (21 milyar ABD doları) olduğu düşünüldüğünde, geleneksel ticaretin payının önemi daha iyi anlaşılacaktır.
Modern dağıtım kanalları gelişmekle birlikte halen seviyesi %15 civarındadır. Söz konusu %15’lik pazar payı içinde modern dağıtım alanında bulunan Marjane-Acima %50 (Fas), Carrefour % 0 (Fransız), Ülkemiz firması BİM %10, Aswak Assalam %8 (Fas) pazar paylarına sahiptir.
Tüketici Tercihleri
Ülkemiz Fas’ın ithalatında 7. sırada yer almakta ve Fas’ın dış ticaretinden aldığı payı sürekli olarak artırmaktadır. İspanya ve Fransa komşu ülkeler olmalarının yanı sıra tarihsel olarak güçlü ilişkilere sahiptir.
Bu durum ithal ürünlere yönelik algı üzerinde de önemli bir etkiye sahip olmasına ve kalite algısı itibariyle üst sırada yer almasına rağmen Ülkemiz ürünleri bu ülkelerin ürünleri ile aynı kategoride hatta birçok sektörde daha üst seviyede değerlendirilmekte, fiyat avantajı ile de daha çok tercih edilir hale gelmektedir.
Ülkemiz ile Fas arasındaki tarihsel dostluk ve dini bütünlük ile birlikte değerlendirildiğinde Faslı tüketicinin gözünde Türk malı, kaliteli ürünle eşdeğer görülmekte tüketici tercihleri açısından özellikle orta ve orta üst gelir grubu tarafından ilk tercih edilen ürünler olarak yerini almaktadır.
Kültürel olarak Fas halkı Türk insanını kendine yakın hissetmektedir. Ülkede Türk dizileri yoğun biçimde takip edilmektedir. Bu durum genel ülke imajımıza katkı sağlarken ülkemiz menşeli ürünlere olan sempatiyi de artırmaktadır.
Ülkemizin öne çıktığı sektörlerde rakip olarak Avrupa ülkeleri ve bunların içerisinde İspanya ve Fransa öne çıkarken Almanya, İtalya ve Portekiz’de diğer rakiplerimiz olarak gösterilebilir. Bunun dışında Çin ve ABD Avrupa dışında rakip ülkelerimiz konumundadır.
Bu ülkelerle rekabette otomotiv ve yedek parçaları, tekstil, hazır giyim ve ev tekstili, makine ve aksamları, plastik ürünler, buzdolabı, soğutucular, elektrikli alet ve cihazlar, temizlik ve hijyen, kağıt ve kağıt ürünleri, mobilya ve ahşap ürünleri, medikal ve kozmetik, inşaat ve yapı malzemeleri sektöründe karşılaştırmalı üstünlüğümüzün olabileceği düşünülmektedir.
Bunun yanında, Fas halkının Müslüman olması ve helal ürün tüketme hassasiyeti, Ülkemiz ürünlerine bir diğer avantajı da sağlamaktadır. Ülkemiz mallarına ilişkin özellikle Faslı tüketici nezdinde oluşan olumlu algının bozulmadan devam ettirilerek pazar payımızın artırılmasına adına yapılacak çalışmalar önem arz etmektedir.
Satış Teknikleri ve Satışı Etkileyen Faktörler
Fas pazarına girişte ikili görüşmeler ve fuar katılımları öne çıkarken, Faslı tüketiciler kültürel olarak yüz yüze görüşmeyi önemsemekte ve mutlaka ticaretin bir aşamasında tesis ziyareti gerçekleştirmek istemekteler.
Diğer taraftan, birçok sektörde tam rekabetin olmadığı ve monopol veya oligopol yapıların bulunduğu Fas’ın ekonomik yapılanmasında güçlü bir partnerin Pazar ilk girişte avantaj sağlayacağı kesin olmakla birlikte ilerleyen zaman içerisinde söz konusu ortaklıkların problemli hale geldiği gözlemlenmiştir. Bu sebeple ticaret belirli bir doyuma ulaştıktan sonra firmalarımızın yerelleşmesi ve kendi şubeleri veya şirketleri aracılığıyla yola devam etmelerinin gerekebileceğini akılda tutmalarında fayda vardır.
Fas’ın büyükşehirleri dışında da az gelişmiş bölgelerde de ciddi pazar payı söz konusu olduğundan dağıtım ağı kuvvetli olan ticari ortaklıklar daha başarılı olmaktadır. Reklam tanıtım faaliyetleri kesinlikle etki ederken tedarik zincirinde aksamaların önüne geçilmesini sağlayacak önlemler de önem arz etmektedir.
Makine ve bağlantılı sektörlerde olduğu gibi satış sonrası destek gerektiren ticari işlemlerle ilgili tecrübe ve bilgi eksikliği göz önüne alınarak, sözleşme dışına çıkılsa dahi Faslı alıcıya gerekli hizmetin verilmesi diğer önemli bir konuyu oluşturmaktadır. Özellikle kurulum, montaj gerektiren makinelerle ilgili süreden bağımsız gerekli desteğin sağlanması bir sonraki satışları doğrudan etkilemektedir.
Kamu İhaleleri
Fas genelinde kamu ihale ve alımlarının asgari 21 gün önceden gazetelerde duyurulması zorunludur. Ayrıca kamu kurumlarının ihalelerinin tek bir kaynaktan duyurulması amacıyla internet üzerindeki kamu ihale
portalı (https://www.marchespublics.gov.ma) şeffaflığın sağlanmasında, önemli bir araç olarak hayata geçirilmiştir. Bu adresten tüm ihale duyurularına ulaşılabildiği gibi ihale usulleri hakkında da bilgi almak mümkündür.
Buna ilave olarak, proje sahibi olan kamu kurumları da ihale ilanlarını kendi internet sitelerinde duyurmaktadırlar. Söz konusu internet sitesine şartnamelerin ve diğer teknik detayların yüklenmesi, uzaktan tüm detaylara erişimi mümkün kılmakta ve kolay bir şekilde tüm ihalelerinin takip edilebilmesine ve teklif hazırlanmasına olanak vermektedir.
8. Önemli Sektörler8 Tarım
2008 yılında Fas Tarım, Balıkçılık, Kırsal Kalkınma, Su ve Ormanlar Bakanlığının başlattığı Yeşil Fas Planı sayesinde, tarım sektörünün GSYH’sı 2008-2018 döneminde %5,3 ortalama yıllık artışla 125 milyar dirhem seviyesine ulaşmış olup ulusal GSYH’nın %14,8 ini oluşturmaktadır. Tarım sektörü aktif iş gücünün %40’ına (en az 4 milyon istihdam) ve kırsal alandaki iş gücünün de %80 ine istihdam sağlamaktadır. Fas’ın ihracatının %15-20’si tarım sektörü tarafından gerçekleştirilmektedir.
Tüm tarım alanlarının sadece %15’i sulanabilir durumda olup, yağışlara bağımlıdır. Bu sebeple üretimde ve sektörel büyümede dalgalanmalar yaşanabilmektedir. Fas tarım sektörü 3 başlık altında düşünülebilir:
1) Modern, özel sektör, sulanabilir, kapitalize edilmiş, ihracat odaklı (meyve ve sebzeler),
2) Büyük kapasiteli barajlarla tarım yapılan süt, şeker, tohum ve lokal marketler için sebze ve meyve,
3) Yağmura bağlı üretim yapılan Kuzey ve Batıda daha uygun koşullu hububat, zeytin, kırmızı et, süt, bakliyat ve daha az uygun koşullarda Güney ve Doğuda çoğunlukla hububat ve yoğun olmayan küçükbaş hayvancılık.
Tarımın önemli bir kısmı özellikle gübre, zirai ilaçlar ve makineleşme açısından geleneksel olarak gerçekleştirilirken, tarım sektörü ölçek ekonomilerinden yararlanmakta zorlanmakta, tarım sektörünün modernizasyonu için ise gerekli sermaye birikimi sağlanamamaktadır. Yabancı yatırımlar hükümet tarafından özendirilirken (istihdam, yeni teknoloji transferi ve dünya ekonomisine eklemlenme için) yabancı yatırımcılar için temel alanlar zeytin, üzüm, turunç, süt ve tropikal meyveler olarak özetlenebilir.
İhraç edilen ürünler ise temelde, taze meyve, turunçgiller, zeytin, domates ve sebzelerden oluşmakta ve temelde Avrupa ülkelerine (%60) ihracat yapılmaktadır.
Sanayi
Fas sanayi sektörü GSYH’nın %29,1’ini temsil etmektedir. Sektör 1,2 milyon kişiye istihdam yaratırken, sanayi sektörleri içerisinde ise gıda, tekstil, konfeksiyon, kimya, mekanikmetalürji, elektrik-elektronik sektörlerinin öne çıktığı görülmektedir. Öte yandan, Fas Yüksek Planlama Komisyonu (HCP) tarafından açıklanan sanayi sektörünün gelişimine ilişkin güncel rakamlara ise özet şekilde aşağıda yer verilmektedir.
Söz konusu sektörler içerisinde kimya sanayisi en çok gelişen sektör olarak öne çıkarken tüm sektörlerde 2017 yılına göre büyüme gözlenmektedir.
Hizmetler
Fas’ın hizmet sektörü başta turizm olmak üzere Ülkenin en çok istihdam yaratan sektörü olup, ulusal katma değerin %57’ sini yaratmaktadır. Ticaret, gayrimenkul ve emlakçılık, kamu idarelerinin hizmetleri, eğitim ve sağlık faaliyetleri tüm sektörün faaliyetlerinin %71’ini temsil etmekle birlikte ulusal katma değerin %40’ını
8T.C. Ticaret Bakanlığı, https://ticaret.gov.tr/data/5ebd29a613b876cbbc36522a/Fas%20Pazar%20Bilgileri.pdf
