Avrupa'da yaş dostu ortamlar

(1)

NUM

ICIPAL SERVICES

SOCIA

L ENVIRONMENT

Avrupa'da yaş dostu ortamlar

Politika eylem alanları el kitabı

YAŞ DOSTU ORTAMLAR

D ış o rt am

la r

Ula şım ve hareketlilik

Konut

Sos yal katılım

So sy al iç er

e m

ve ayrımcılığın önlenmesi

Siv il k atı lım ve istihdam İletişim ve bilgilendirme

Top lulu

k v e

sağlık hizmetleri

(2)

Özet

Daha iyi yaş dostu ortamların oluşturulmasına dönük politikalar, giderek artan sayıda kentlerin ve toplulukların, yerel mercilerin ve bölgesel hükümetlerin katılım gösterdiği Avrupa’da ve dünyada güçlü bir hareket haline gelmiştir. Bu yayın, yerel politika yapıcılar ve planlamacılar için sekiz politika eylemi alanında kılavuz niteliğine sahiptir. Bu alanlar, hem fiziksel hem de sosyal ortamı ve ayrıca topluluk hizmetlerini de içermektedir. Avrupa’daki yerel hükümetlerce referans noktası olarak sıklıkla kullanılan yaş dostu kentler ve topluluklara yönelik sekiz alanlı bir DSÖ modelinin üzerine bina edilmiştir.

Bu kılavuz, Avrupa’da halihazırda mevcut olan yaş dostu girişimlerden öğrenilen dersleri temel almıştır. Dolayısıyla bu alanda şu an mevcut olan yerel ve bölgesel olarak geliştirilmiş araçların zenginliğinin ve son araştırmalardan elde edilen kanıtların üzerine inşa edilmiştir. Bu yayın yaş dostu ortamlar oluşturma eylemlerini, daha geniş bir kavram olan Avrupa’da yaşlanan nüfuslara yönelik sağlık politikaları ve sosyal politikalar bağlamı ile ilişkilendirmektedir. Odak noktalardan biri de söz konusu sekiz alanın birbiriyle bağlantılı ve karşılıklı sinerji içerisinde olması ve bu alanların sosyal içerme, fiziksel aktivitenin teşvik edilmesi ya da demanslı kişilerin desteklenmesi gibi ortak hedefler doğrultusunda nasıl beraber çalışabilecekleri konusudur.

Anahtar Kelimeler URBAN HEALTH AGEING

OLDER PEOPLE

INTERGENERATIONAL PROGRAMMES VOLUNTEERS

HEALTH POLICY EUROPE

Döküman Numarası:

WHO/EURO:2021-4152-43911-61847

© World Health Organization 2021

Bazı hakları gizlidir. Bu yayına, Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 3.0 IGO licence’tan (CC BY-NC-SA 3.0 IGO; https:// creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/3.0/igo) ulaşılabilir.

Bu lisansın koşulları doğrultusunda, çalışma, yayına uygun şekilde atıfta bulunulması koşuluyla, ticari amaç gütmeden kopyalanabilir, yeniden dağıtılabilir ve adapte edilebilir. Bu çalışma kullanılırken DSÖ’nün, herhangi bir spesifik kuruluş, ürün veya hizmeti onayladığı ima edilmemelidir. DSÖ logosunun kullanılması yasaktır. Çalışmanın adapte edilmesi durumunda çalışmanın, Creative Commons lisansı ile ya da eşdeğer bir lisanla lisanslanması gerekmektedir. Çalışmanın tercüme edilmesi durumunda, önerilen atıfta bulunma şekline ek olarak belirtilen sorumluluk reddi ibaresinin eklenmesi gerekmektedir: “Bu tercüme, Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından yapılmamıştır. DSÖ, tercümenin içeriğinden veya doğruluğundan sorumlu değildir. Orijinal İngilizce versiyon bağlayıcıdır ve özgün versiyondur: Age-friendly environments in Europe. A handbook of domains for policy action. Copenhagen: WHO Regional Office for Europe; 2017”.

Lisans kapsamında ortaya çıkan anlaşmazlıklara ilişkin her türlü arabuluculuk, Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü’nün arabuluculuk kurallarına göre yürütülmelidir. (http://www.wipo.int/amc/en/mediation/rules/).

Önerilen atıf şekli: Avrupa’da yaş dostu ortamlar: Politika eylem alanları el kitabı. Kopenhag: DSÖ Avrupa Bölge Ofisi; 2021. Lisans:

CC BY-NC-SA 3.0 IGO.

Yayın içinde kataloglama (CIP) verisi: CIP verisine şu adresten ulaşılabilir: http://apps.who.int/iris. Satışlar, haklar ve lisans: DSÖ yayınlarını satın almak için şu adresi ziyaret ediniz: http://apps.who.int/bookorders. Ticari amaçlı kullanım talepleri ve haklar ve lisans ile ilgili sorular için şu adresi ziyaret ediniz: http://www.who.int/about/licensing.

Üçüncü şahıslara ait materyaller: Tablolar, şekiller veya görseller gibi bu çalışmada yer alan ve üçüncü bir şahsa ait olan bir materyali yeniden kullanmak isterseniz, söz konusu materyalin yeniden kullanımı için izne gerek olup olmadığını belirlemek ve telif hakkı sahibinden izin almak sizin sorumluluğunuzdadır. Çalışmadaki herhangi bir üçüncü şahsa ait bileşenin ihlalinden kaynaklanan hak talepleri ile bağlantılı risklerden yalnızca kullanıcı sorumludur.

Genel sorumluluk retleri: Yayında kullanılan isimler ve materyaller, Dünya Sağlık Örgütü’nün herhangi bir ülkenin, bölgenin, şehrin veya alanın ya da ilgili makamların hukuki durumuna veya sınır ya da hudutların belirlenmesine dair fikrinin ifade edildiği şeklinde yorumlanamaz. Haritalar üzerinde nokta ve kesik çizgili ile gösterilen hatlar, üzerinde tam mutabakat sağlanamamış olan yaklaşık sınır hatlarını temsil eder.

Belli şirketlerden veya belli üreticilere ait ürünlerden bahsedilmesi, söz konusu şirketlerin ve ürünlerin Dünya Sağlık Örgütü tarafından onaylandığı veya benzer özelliklere sahip oldukları halde bu belgede bahsedilmeyen şirket ve ürünler yerine bahsi geçen şirket ve ürünlerin önerildiği anlamına gelmez. Hatalar ve eksiklikler dışında tescilli ürünlerin isimleri ilk harfleri büyük olacak şekilde verilmiştir.

Dünya Sağlık Örgütü, bu yayında geçen bilgilerin doğruluğunu teyit etmek için gerekli tüm önlemleri almıştır. Bununla birlikte, yayımlanan bu belge, doğrudan veya dolaylı olarak bir garanti vermez. Materyalin yorumlanması ve kullanımına ilişkin her türlü sorumluluk okuyucuya aittir. DSÖ hiçbir koşulda, materyalin kullanılmasından kaynaklanan tazminattan sorumlu tutulamaz.

(3)

Avrupa’da yaș dostu çevreler olușturmak

Politika yapıcılar ve planlamacılar için bir araç

(4)

ii

İçindekiler

Şekil, kutu ve tablo listesi...v

Önsöz ...vi

Teşekkür ...vii

Giriş ... 1

Sağlıklı yaşlanma: Avrupa için bir öncelik ... 2

Destekleyici ortamlar: Bir Avrupa hareketi ve küresel hareket ... 2

AYDO Projesinin amaç ve hedefleri ... 2

Hedef kitle ... 3

Metodoloji ... 3

Yaş dostu ortamlar sağlıklı yaşlanma potansiyelinin önünü nasıl açıyor? ... 4

Yerel yönetimler nasıl yaş dostu ortamlar oluşturur ... 6

Destekleyici fiziksel ortamlar ... 7

Katılımcı ve içermeci sosyal ortamlar ... 7

Belediye ve yerel yönetim hizmetlerinin rolü ... 8

Alanlar arasında bağlantı kuran kesişen konular ... 8

Fiziksel aktivitenin teşviki ... 8

Düşmelerin önlenmesi ... 9

Yaşlı istismarının önlenmesi ... 10

Avrupa’da demografik yaşlanma trendleri ... 11

Avrupa’da geniş coğrafi bölgelere göre yaşlanma örüntüleri ... 12

Alan 1: Dış ortamlar ... 15

Giriş ... 15

Politika müdahalelerine yönelik stratejik doğrultular ... 15

Engelleri olan kişiler tarafından erişilebilir ve kullanılabilir engelsiz kamusal mekanlar ve binalar ... 15

Toplum etkileşimi ve kişisel bağımsızlık desteği ... 17

Dış mekanda olmaya ve kalmaya yarayan yerler ... 18

Aidiyet, süreklilik ve kendilik duygularını destekleyen kentsel ortamlar... 20

Eylem alanı ve hedefe göre politika müdahale ve girişimleri ... 21

Kaynaklar ve araç setleri ... 24

Okuma önerileri ... 24

Alan 2: Ulaşım ve hareketlilik... 27

Giriş ... 27

Aktif hareketlilik ve yürüme imkanları için altyapı ... 28

Toplu taşımacılık ... 29

Hareketliliği artırmaya yönelik isteğe bağlı hizmetler ve diğer destekler ... 31

Alan 3: Konut ... 37

Giriş ... 37

(5)

iii

Konutların iyileştirilmesi yoluyla eşitsizlikle mücadele ... 39

Ev değerlendirmeleri, tamir, bakım ve adaptasyon desteği ... 39

Yeni inşa edilen evler için standart belirleme ve uygulama ... 41

Bağımsızlığı destekleyen daha fazla konut tercihi oluşturma ... 41

Alternatif yaşam modelleri: özel ve kullanıcı tarafından yönlendirilen girişimlerle işbirliği ... 43

Taşınma desteği ... 44

Suçun önlenmesi de dahil olmak üzere güvenlik ve emniyet ... 44

Alan 4: Sosyal katılım ... 52

Giriş ... 52

Yaşlılar için erişilebilir sosyal katılım fırsatları ... 54

Topluluktaki sosyal değişim için destekleyici ortamlar ... 56

Yaşam boyu öğrenme ... 57

Alan 5: Sosyal içerme ve ayrımcılığın önlenmesi ... 65

Giriş ... 65

Saygı ve ayrımcılığın önlenmesi ... 67

Sosyal dışlanmayla mücadele... 68

Savunmasız koşullardaki bireyleri hedefleyen eylemler ... 70

Sosyal sermaye ve mahalle ahengi ... 72

Kuşaklar arası alanlar ve faaliyetler ... 73

Alan 6: Sivil katılım ve istihdam ... 79

Giriş ... 79

Siyasal yaşam ve karar alma süreçlerine katılım ... 80

Ekonomik yaşam ve istihdam ... 81

Kamusal yaşama katılım: birlikte oluşturma ve gönüllülük ... 82

Alan 7: İletişim ve bilgilendirme... 89

Giriş ... 89

Yaş dostu bilgi ... 90

Sağlıkla ve yaşlanmaya ilgili bilgiler için takas odası ... 91

Sağlık okuryazarlığının geliştirilmesi... 92

Dijital uçurumun giderilmesi ... 93

(6)

iv

Alan 8: Toplum ve sağlık hizmetleri ... 99

Giriş ... 99

Koordinasyon ve entegre bakım sağlanması için topluluk eylemi... 100

Sağlığın geliştirilmesi ve önleme hizmetleri dahil sağlık hizmetleri ... 101

Evde bakım ve gayri resmi bakımın desteklenmesi ... 102

Yatılı bakım tesisleri ... 102

Çevre yardımlı yaşam ve “iyi yaşlanma için BİT” hizmetleri ... 103

Acil durum planlaması ve afet hazırlığı ... 105

Sözlükçe ve kaynaklar ... 111

Sözlükçe ... 111

Kaynaklar ... 113

(7)

v

Şekil, kutu ve tablo listesi

Şekiller

Şekil 1. AYDO Projesi Çerçevesi ... 13

Şekil 2. Yaşlıların sağlık ve iyilik halini sağlayan yollar ... 17

Şekil 3. Sağlıklı yaşlanma için halk sağlığı çerçevesi: yaşam boyu halk sağlığı eylemine yönelik fırsatlar ... 18

Şekil 4. Yaşlılıkta düşmeler için risk faktörü modeli ... 21

Şekil 5. Avrupa’da geniş coğrafi bölgelere göre yaşlanma örüntüleri ... 24

Şekil 6. BİT/ÇYY uygulamaları için kavramsal model... 115

Kutular Kutu 1. Yaş dostu kentler ve topluluklar ... 15

Kutu 2. AB’de yaşlı istismarının önlenmesi ve yüksek kaliteli hizmetlerin sağlanması ... 22

Kutu 3. Oslo’nun ortak evrensel tasarım ilkeleri ... 29

Kutu 4. Vaka çalışması: dış mekanların yaşam için demans dostu mahalleler olarak şekilde tasarlanması... 30

Kutu 5. Toplu taşıma sektöründen bakış açısı ... 42

Kutu 6. Vaka çalışması: Cyclopousse, Lyon ... 43

Kutu 7. WELHOPS rehberlerinin Macaristan’ın Gyoer kentinde uygulanması ... 52

Kutu 8. Sağlığın yaşı yoktur - yatılı bakım evlerinde sağlığın geliştirilmesine kapsamlı bir ortam yaklaşımı ... 54

Kutu 9. No alla solit’Udine [Yalnızlığa hayır]: İtalya’nın Udine şehrinde gönüllü bir eylem ağı ... 67

Kutu 10. Slovenya Üçüncü Yaş Üniversitesi ... 69

Kutu 11. Mevcut Avrupa Komisyonu girişimlerinden edinilen deneyim ... 70

Kutu 12. Yaşamın ileri aşamalarında sosyal dışlanma biçimleri ... 78

Kutu 13. Kırsal alanlarda sağlıklı yaşlanma ve sosyal dışlanma ... 81

Kutu 14. Demans dostu topluluklar demans konusundaki kalıp yargılarla mücadele ediyor ... 83

Kutu 15. İtalya Milano’da yalnızlıkla mücadele ve en fazla risk altında olan kişilere ulaşma ... 85

Kutu 16. Yaşlıların istihdamda aktif kalma becerilerini desteklemede neler işe yarar ... 93

Kutu 17. Danimarka’nın Horsens kentinde gönüllülerin aktif şekilde toplanması ... 95

Kutu 18. Aktif olalım! Üç Baltık ülkesinde gönüllülük aracılığıyla yaşlıların sosyal içerilmesi ... 96

Kutu 19. Birleşik Krallık’ta yaşlılar için Silver Line (Gümüş Hat) yardım hattı ... 103

Kutu 20. Almanya’da IN FORM adındaki ulusal eylem planını uygulamaya yönelik yerel girişimler ... 104

Kutu 21. Finlandiya, Kuopio’da bağımsız yaşamayı teşvik etmeye yönelik erken destek hizmetleri ... 113

Kutu 22. Evde tele destek: Türkiye’de Maltepe belediyesinde hizmetlere erişimin geliştirilmesi ve sosyal izolasyonla mücadele ... 116

Kutu 23. Acil durumlarda yaşlılara yardım konusunda rehberlik ... 118

Tablolar Tablo 1. Yerel yaş dostu eylem planları ve değerlendirmelerden dış ortamlar için uygulama örnekleri ... 34

Tablo 2. Yerel yaş dostu eylem planları ve değerlendirmelerden ulaşım ve hareketlilik için uygulama örnekleri ... 44

Tablo 3. Yerel yaş dostu eylem planları ve değerlendirmelerden konutlar için uygulama örnekleri ... 57

Tablo 4. Yerel yaş dostu eylem planları ve değerlendirmelerden sosyal katılım için uygulama örnekleri ... 71

Tablo 5. Yerel yaş dostu eylem planları ve değerlendirmelerden sosyal içerme ve ayrımcılığın önlenmesi için uygulama örnekleri ... 86

Tablo 6. Yerel yaş dostu eylem planları ve değerlendirmelerden sivil katılım ve istihdam için uygulama örnekleri ... 96

Tablo 7. Yerel yaş dostu eylem planları ve değerlendirmelerden iletişim ve bilgilendirme için uygulama örnekleri ... 106

Tablo 8. Yerel yaş dostu eylem planları ve değerlendirmelerden toplum ve sağlık hizmetleri için uygulama örnekleri ... 118

(8)

vi

Önsöz

İnsanlar yaşlandıkça içinde yaşadıkları mahalle ve topluluklar daha da önemli hale gelmektedir. Yaş dostu ortamlar sağlıklı bir şekilde bağımsız bir yaşam sürebilmeleri, içinde bulundukları topluluklara dahil olmaları ve komşu, arkadaş, aile ferdi, meslektaş ve gönüllü gibi farklı rollerin içerisinde sosyal açıdan dışlanmadan aktif kalmaları yönünde insanları daha güçlü hale getirmektedir.

Avrupa’da birçok kent ve topluluğun öncülük yaparak yerel hükümetin farklı düzeylerindeki politikaların, DSÖ bölgeleri içerisinde en yüksek ortalama yaşa sahip olan DSÖ Avrupa Bölgesindeki yaşlanan nüfuslarımızın sağlığı ve iyilik hali konusunda nasıl fark yaratabildiğini göstermiştir.

DSÖ Avrupa Bölge Ofisinin fiziksel ve sosyal ortamların sağlıklı bir yaşam sürmek konusunda insanları nasıl destekleyebileceğine dair kanıt sunmak, Avrupa Sağlıklı Kentler Ağı üyeleriyle ve yakın zamanda da DSÖ Yaş Dostu Kentler ve Topluluklar Küresel Ağı ile yakın bir çalışma yürütmek suretiyle bu hareketi desteklemek konusunda uzun bir geçmişi vardır.

Yaş dostu politikalar, (“geride kimseyi bırakmadan”) her yaştaki bireylerin sağlıklı yaşamasını temin etmek, iyilik halini geliştirmek ve sürdürülebilir kentler ve topluluklar hedefleyerek çalışmak suretiyle birçok Sürdürülebilir Kalkınma Hedeflerine katkıda bulunmaktadır. Bu politika ilkeleri, DSÖ’nün Avrupa’da sağlık ve iyilik hali politika çerçevesi olan Sağlık 2020’nin de temel ilkelerini teşkil etmektedir. Stratejik açıdan bunlar DSÖ’nün yaşlanma ve sağlık konusundaki Avrupa ve küresel stratejileri ve eylem planlarının uygulanması için hayati önem taşımaktadır.

Bu kılavuzun Avrupa’da ve dünyada yaygın olarak kullanılan “Küresel yaş dostu kentler: bir rehber” isimli DSÖ yayını çerçevesi için bir güncelleme niteliğinde olması da memnuniyet vericidir. Bu kılavuzda söz konusu rehberin temel ilkeleri ve eylem alanları Avrupa bağlamına ve deneyimlerine uyarlanmıştır.

Bu kılavuz, Avrupa Komisyonu İstihdam, Sosyal İşler ve İçerme Genel Müdürlüğü ile DSÖ Avrupa Bölge Ofisinin ortaklaşa yürüttüğü bir proje neticesinde hazırlanmıştır. DSÖ’nün Aktif ve Sağlıklı Yaşlanma Avrupa İnovasyon Ortaklığındaki ortaklarıyla ve Avrupa Sağlıklı Kentler Ağı üyeleriyle işbirliğinden büyük oranda yararlanılmıştır.

DSÖ Bölge Ofisi olarak bizler bu kılavuzun yaş dostu sağlıklı kentler hareketine katılmak ya da Avrupa’daki yaşlıların sağlığını ve yaşam koşullarını iyileştirecek yeni inovatif uygulamalar geliştirmeye devam etmek yönünde politikacılara ve uygulamacılara ilham vermesini ve rehberlik sağlamasını ümit ediyoruz.

Zsuzsanna Jakab

DSÖ Avrupa Bölge Direktörü

(9)

vii

Bu kılavuzun geliştirilmesine çok sayıda harici uzman ve DSÖ çalışanı katkıda bulunmuştur; yazarlar sağladıkları destek ve rehberlik için kendilerine minnettardır.

Kılavuz, DSÖ Avrupa Sağlıklı Kentler Ağına üye kentlerdeki uzmanlara ve Sağlıklı Yaşlanma Görev Gücüne müteşekkirdir. Avrupa Sağlıklı Kentler Hareketinin 5.

Aşamasında (2009-2013) değerlendirilmek için sunulan vaka çalışmaları, politika eylemlerini yaş dostu alanlara göre planlamak konusunda zengin bir kanıt kaynağı sağlamıştır. Yazarlar aynı zamanda stratejilerini, eylem planlarını ve ilerleme raporlarını DSÖ ile paylaşan ve bunları kamuya açık şekilde Küresel Ağın “Yaş dostu dünya” ePortalında erişilebilir hale getiren DSÖ Küresel Yaş Dostu Kentler ve Topluluklar Ağı üyelerine de teşekkürlerini iletmektedir.

Avrupa’da Yaş Dostu Ortamlar (AYDO) Projesi, Yaş Dostu Ortamlar için Tematik İnovasyon Ağı (YDO-TİA) isimli paralel yürütülen bir Avrupa Komisyonu Projesi ile yakın bir işbirliği içerisinde geliştirilmiştir. Bu kapsamda sağladıkları işbirliği ve koordinasyondan dolayı Christina Dziewanska-Stringer, Willeke van Staalduinen, Julia Wadoux ve Anne-Sophie Parent’a teşekkürlerimizi iletiyoruz.

AYDO projesi, bilimsel yönlendirme kurulunun aşağıdaki üyelerince desteklenmiştir: Rodd Bond, June Crown, Evelyne de Leeuw, Mireia Ferri Sanz, Harriet Finne- Soveri, Geoffrey Green, Paul McGarry, Bozidar Voljc, Asghar Zaidi ve Gianna Zamarro.

AYDO yürütme kurulu üyelerinden de çok değerli görüş ve destekler sağlanmıştır: Susanne Iwarsson, Clive Needle, Karoline Noworyta, Hugh O’Connor, Anne- Sophie Parent, Setsuko Saya ve Julia Wadoux.

Özel bir teşekkürü de aşağıdaki harici hakemler ve yorumcular hak etmektedir: Avrupa Alzheimer Federasyonu, Tine Buffel, Giovanni Lamura ve Kai Leichsenring.

Aşağıdaki DSÖ personeli proje toplantılarına ve tartışmalarına katılarak görüş ve tavsiyeleriyle bu yayına katkıda bulunmuşlardır: John Beard, Matthias Braubach, Joao Breda, Casimiro Dias, Jo Jewell, Tina Kiaer, Alana Officer, Francesca Racioppi, Christian Schweizer, Dinesh Sethi, Agis Tsouros, Lisa Warth, Yongjie Yon ve Isabel Yordi Aguirre.

Aşağıdaki uzmanlar münferit bölümlere katkı sağlamışlardır:

Giriş: Geoff Green;

Alan 1: dış ortamlar: Markus Grant;

Alan 2: ulaşım ve hareketlilik: Adrian Davis;

Alan 3: konut: Matthias Braubach;

Alan 4: sosyal katılım: Christine Broughan;

Alan 5: sosyal içerme ve ayrımcılığın önlenmesi:

Christopher Philipson ve Thomas Scharf;

Alan 8: toplum ve sağlık hizmetleri: Rodd Bond ve Kai Leichsenring.

Aynı zamanda bu kılavuzun geliştirilmesinde çok önemli görüşlerini ve deneyimlerini paylaşan AYDO pilot çalışmaları koordinatörlerine de teşekkür borçluyuz:

•

Anne Berit Rafoss (Oslo Kenti, Norveç);

•

Elma Greer (Sağlıklı Yaşlanma Ortaklığı, Belfast, Birleşik Krallık) ve Anne McCusker (Belfast Sağlıklı Kentler, Birleşik Krallık);

•

Furio Honsell ve Stefania Pascut (Udine Kenti, İtalya);

•

İkbal Polat, Kadıköy Akademi (Kadıköy Belediyesi, Türkiye);

•

Judith Kurth (Stoke-on-Trent Kent Konseyi, Birleşik Krallık);

•

Katarzyna Ziemann (Gdynia, Polonya);

•

Nikola Tilgale-Platace (Refah İdaresi, Riga Kent Konseyi, Letonya).

Natalie Turner, AYDO pilot çalışmalarının yönetimine destek olmuş, sonuçları özetlemiştir. Janneke T. de Wildt kilit önemdeki olguların derlenmesi konusunda destek sağlarken Caroline Bergeron demans dostu topluluklar hakkında bilgi sağlamıştır. Bu yayına dahil edilen vaka çalışmalarına katkıda bulunanlar da özel teşekkürü hak ediyorlar: Stefania Pascut, Furio Honsell ve Ursula Huebel.

Son olarak DSÖ Avrupa Bölge Ofisinin Bulaşıcı Olmayan Hastalıklar ve Yaşam Boyu Sağlığın Geliştirilmesi Bölümü Direktörü olan Gauden Galea’ya AYDO Projesi boyunca sağladığı teşvik ve destekten ötürü teşekkür ediyoruz.

Teşekkür

(10)

viii

DSÖ Bölge Ofisinden Josephine Jackisch ve Manfred Huber bu kılavuzun baş yazarlarıdır, kendilerine Casimiro Dias ve Yongjie Yon destek olmuştur.

Bu yayın için Avrupa Komisyonu İstihdam, Sosyal İşler ve İçerme Genel Müdürlüğü tarafından mali destek sağlanmıştır (katkı anlaşması no: VS/2013/0260).

Bu yayında emeği geçen değerli çeviri editörlerimize ayrıca teşekkürlerimizi sunarız.

- Prof. Dr. Toker Ergüder (DSÖ Türkiye Ofisi, Ankara, Türkiye)

- Doç. Dr. Tufan Nayir (DSÖ Türkiye Ofisi, Ankara, Türkiye)

(11)

x

Giriş

(12)

1

Giriş

Bu bölüm, Avrupa’da Yaş Dostu Ortamlar (AYDO) kılavuzuna bir giriş ve genel bakış niteliğinde olup Avrupa Komisyonunun İstihdam, Sosyal İşler ve İçerme Genel Müdürlüğü ile DSÖ Avrupa Bölge Ofisi arasındaki ortak bir proje ile oluşturulmuştur. Kılavuz, tüm dünyada kentlerde ve topluluklarda yerel hükümet girişimlerini yapılandırarak onlara esin kaynağı olmak amacıyla yaygın şekilde kullanılan daha önceki bir DSÖ yayını olan

“Küresel yaş dostu kentler: bir rehber”in (bundan sonra DSÖ küresel rehberi (DSÖ, 2007a) olarak anılacaktır) çerçevesini biraz daha genişletmektedir (DSÖ, 2015a).

Orijinal DSÖ küresel rehberi yaş dostu ortamlara yönelik sekiz alanı ve yaşlıların tanımladıkları yaş dostu ortamın kilit özelliklerini özetlemektedir.

AYDO projesi araştırmalardan elde edilen kanıtlar ile Avrupa’daki topluluk eyleminin deneysel bir analizini bir araya getirerek bu çerçeveyi tamamlamıştır. Bulgular, politika ve projelerin fiziksel erişilebilirliği, sosyal içermeyi ve kişi merkezli hizmetleri kapsamlı bir düzeyde içerdiğinde son derece destekleyici olduğunu ortaya koymaktadır.

“Avrupa Bölgesindeki nüfus, dünyada en yüksek oranda ortalama yaşa sahip olan nüfustur. Avrupa ülkelerinin çoğunda yaşayan insanlar dünyanın en yüksek yaşam beklentisine sahiptir… Ancak, uzun ömürlülük kazanımları eşitsizlik arz etmektedir ve Avrupa Bölgesindeki ülkeler arasındaki ve içerisindeki farklar giderek artmaktadır.”

DSÖ Avrupa Bölge Ofisi (2012a: 3) AYDO projesi DSÖ küresel rehberine, ayrıca bu kılavuza ek niteliğinde, yaş dostu eylem oluşturma ve sürdürmeye yönelik politika süreci ve yönetim döngüsü konusunda rehberlik sağlayan bir yayın daha eklemiştir (DSÖ Avrupa Bölge Ofisi, 2016a). Tamamlayıcı nitelikteki bir makale de yaş dostu politika inisiyatiflerini desteklemek için yerel hükümetlerin göstergeleri, izleme ve değerlendirmeyi nasıl kullandığını ortaya koymuştur (DSÖ Avrupa Bölge Ofisi, 2017a).

Yaş dostu ortamların amacı yaşlılıkta sağlığı en üst düzeye getirmek, içermeyi teşvik etmek ve iyilik halini sağlamak suretiyle aktif ve sağlıklı yaşlanmayı teşvik etmektir. Burada fiziksel ortamlar, sosyal ortamlar ve belediye hizmetleri, kabiliyetleri farklılık gösteren ileri yaştaki kişilerin ihtiyaçlarına göre adapte edilmektedir (ayrıca bkz. DSÖ, 2015b). Şekil. 1’de yaş dostu eylem konusundaki sekiz alan bu üç destekleyici yerel ortamı temsil eden kümelere göre gruplandırılmıştır.

Buradaki ana fikir, çevresel gerontolojinin türettiği bir kavram olan “kişi-çevre uyumu”dur (Iwarsson, 2005). Bu

kavram, bir kişinin iyi ve bağımsız bir şekilde yaşlanma becerisinin fiziksel ve zihinsel kapasitesi ile içinde bulunduğu çevrenin baskısı (ya da engelleri) arasındaki ilişkiye bağlı olduğuna işaret etmektedir. Söz gelimi, kendi evinde bağımsız bir şekilde yaşayan yaşlı bir kişi kronik sağlık sorunları ya da fiziksel engellilik nedeniyle merdiven çıkmakta giderek daha çok zorlanabilir.

Ancak taşınmak yerine merdiven asansör yaptırmak gibi evlerini adapte etmeyi ve çevresel engelleri azaltmayı düşünebilirler ya da engelleri kaldırmak için başka yollar bulabilirler. Bu kılavuzda ele alınan birçok yaklaşım kişi-çevre uyumu kavramını temel almaktadır;

evrensel tasarım, yürüme imkanları ya da yaşanabilir topluluklar bu yaklaşımlara örnektir ve hepsi de yaşlıların bulundukları yerde sağlıklı bir şekilde ve bağımsızlıklarını sürdürerek yaşlanabilmeleri için çevresel yüklerin azaltılmasını amaçlamaktadır.

Tüm alanlar birbirleriyle etkileşim içerisinde olmasına karşın bu kılavuzda her bir alan politika eylemi sentezi ortaya koyan farklı bir bölümde ele alınmaktadır.

Ayrıca her bir bölümde yerel hükümetlerin eylem planlarında politika eylemlerini ve müdahalelerini nasıl işlevselleştireceklerini gösteren uygulamaya dönük örnekler tablosu verilmiştir.

Bu kılavuzun son kısmındaki sözlükçe yakın zamanda hazırlanmış olan Dünya Yaşlanma ve Sağlık Raporunu (DSÖ, 2015b) temel alarak sağlıklı yaşlanmaya yönelik kilit terimleri bir araya getirmektedir.

Şekil 1. AYDO Projesi Çerçevesi

Dış ortamlar

Ulaşım ve hareketlilik

Konut

Sosyal katılım

Sosyal içerme

ve ayrımcılığın önlenmesi

Sivil katılım ve istihdam İletişim ve bilgilendirme

Topluluk ve sağlık hizmetleri

YAŞ DOSTU ORTAMLAR

(13)

2 Sağlıklı yaşlanma: Avrupa için bir öncelik

DSÖ ve Avrupa Komisyonu aktif ve sağlıklı yaşlanmayı içinde hem güçlükleri hem de fırsatları barından bir toplumsal trend olarak görmektedir. Avrupa Komisyonunun İnovasyon Birliği girişimi, Avrupa Birliğinin (AB) akıllı, sürdürülebilir ve kapsayıcı büyümesine yönelik Avrupa 2020 stratejisi hedeflerini gerçekleştirmek yolunda daha geniş amaçlarının bir parçası olarak aktif ve sağlıklı yaşlanmaya öncelik vermektedir. Aktif yaşlanma şartlarının iyileştirilmesi de Avrupa Komisyonunun Sosyal Yatırım Paketinin kilit hedefleri arasında yer almaktadır (Avrupa Komisyonu, 2014a).

Yaş dostu destekleyici ortamlar, DSÖ Avrupa Sağlıklı Yaşlanma Strateji ve Eylem Planındaki (2012–2020) politika müdahalesi açısından belirlenmiş dört stratejik alandan biridir (DSÖ Avrupa Bölge Ofisi, 2012a). Küresel düzeyde, destekleyici ortamlara yatırım için kanıt temelli hedefler DSÖ Dünya Yaşlanma ve Sağlık Raporunda (WHO, 2015b) ele alınmış olan, sonrasında da Küresel Yaşlanma ve Sağlık Stratejisi ve Eylem Planında (WHO, 2016a) stratejik öncelik alanı olarak doğrulanan kilit bir bileşendir. Hatta yaş dostu ortamlar, İnovasyon Birliği girişiminin bir parçası olan Aktif ve Sağlıklı Yaşlanma için Avrupa İnovasyon Ortaklığının (ASY için AİO) önceliğini teşkil etmektedir (ASY için AİO, 2015) ve Avrupa Komisyonu bu alanda uzun zamandır aktif ve destekleyici bir rol oynamıştır (Avrupa AGE Platformu, 2012a; Avrupa Komisyonu, Bölgeler Komitesi ve Avrupa AGE Platformu, 2011).

DSÖ’nün sağlık ve iyilik hali için kapsamlı Avrupa politikası çerçevesi Sağlık 2020, aktif ve sağlıklı yaşlanmayı teşvik etmek için sektörler arası politika eylemine duyulan gereksinimin altını çizmektedir.

Sağlık 2020’nin stratejik hedefleri arasında eşitsizliğin azaltılması ve daha iyi yönetişimin sağlanması da yer almaktadır (DSÖ Avrupa Bölge Ofisi, 2013a; AARP, 2015; HelpAge International, 2016). Kentler, topluluklar ve diğer yerel merciler, üye devletlerin Sağlık 2020 hedeflerine ulaşmalarına yardımcı olmakta ve yaşlanan nüfuslar için eşitlik düzeyinin daha yüksek olduğu sağlık ve iyilik hali kazanımlarının amaçlanmasında önemli bir rol oynamaktadır (DSÖ Avrupa Bölge Ofisi, 2012b).

Destekleyici ortamlar: Bir Avrupa hareketi ve küresel hareket

Sağlıklı yaşlanma konusundaki destekleyici ortamlar, yaşam boyunca ve ileri yaşlarda nüfusun sağlığının geliştirilmesi fırsatlarını en üst düzeye çıkarmaya katkıda bulunmaktadır. Bu ortamlar ileri yaştaki her vatandaşın engelli durumu olsun ya da olmasın, sağlığı iyi, orta ya da zayıf düzeyde olsun, yaşam kalitesini ve iyilik halini geliştirmektedir.

Son 10 yıl içerisinde birçok kent ve topluluk, yerel toplulukları daha yaş dostu hale getirme taahhütlerini dile getirmişlerdir; şu anda bir Avrupa hareketi ve uluslararası harekete dönüşmüş olan şeyi oluşturmuşlardır (Yaş Dostu İrlanda, 2013). DSÖ Yaş Dostu Kentler ve Topluluklar Küresel Ağı hızla büyümekte ve topluluklarını daha yaş dostu hale getirme taahhüdü verenleri bir araya getirmektedir. (Kutu 1; DSÖ, 2015a; 2015b). Dahası, DSÖ Avrupa Sağlıklı Kentler Ağındaki çok sayıda kent, yaş dostu ortam girişimlerine dahil olmuştur (Green, 2013; Jackisch vd., 2015a). Bunlardan bazıları sağlıklı yaşlanmayı desteklemek üzere yenilikçi yollar bulmak için Sağlıklı Yaşlanma Görev Gücünü oluşturmuşlardır.

Demansla yaşayan kişilerin hak ve gereksinimlerinin giderek daha fazla tanınması çok sayıda kent için kuvvetli bir etki oluşturmuştur (Uluslararası Alzheimer Federasyonu, 2016).

ASY için AİO kapsamındaki işbirliği, Avrupa’da yaş dostu ortamlar hareketine bir ivme kazandırmıştır ve kentler, topluluklar, bölgesel ağlar ve diğer girişimler arasında yeni işbirliği yöntemleri oluşturarak ve uygulama örneklerini paylaşarak kuvvetli bir etki yaratmıştır. Yaş Dostu Ortamlar için Tematik İnovasyon Ağı (YDO- TİA), Avrupa genelinde aktif ve sağlıklı yaşlanmayı destekleyen yaş dostu çevrelere yönelik yenilikçi çözümleri yaygınlaştırmak amacıyla AB genelinde yerel ve bölgesel mercileri ve diğer paydaşları harekete geçirmek suretiyle bu ivmeyi hızlandırmıştır. Bu yönelim şimdi Demografik Değişim Sözleşmesi ile daha da ileri taşınmaktadır (YDO-TİA, 2015a). Ayrıca, yaş dostu politikalar, yeni AB Kent Gündemi bağlamında yaşlılar için «Kent Hakkı”nın hayata geçirilmesine katkıda bulunmaktadır (Avrupa AGE Platformu, 2016).

Bu taahhüde destek olmak için yerel merciler yaşlıların gereksinimlerine nasıl daha iyi yanıt verebilecekleri konusunda ek rehberlik talep etmişlerdir (ASY için AİO, 2013). AYDO projesi bu talebe cevap vererek bu girişimlere doğrudan destek sağlamıştır.

AYDO Projesinin amaç ve hedefleri

AYDO projesinin amacı, kararlı ve hızlı bir şekilde eyleme geçerek yaşlıları destekleyen ve onların ihtiyaçlarını karşılayan ortamlar yaratmak yönünde politika yapıcılara ilham vermek olmuştur. Bu yönde üç temel hedefi vardır:

• yaş dostu ortamlarla ilgili temel eylem alanları konusunda ve kent, topluluk ve diğer bölgesel ve yerel mercilerin üstlendiği politika girişimleri hakkında bilgi ve farkındalığı artırmak;

• yerel ve bölgesel merciler için daha yaş dostu bir kent ya da topluluk olmak için gereken temel adımları ve süreçleri özetlemek;

(14)

3

• yaş dostu projelerin bilgi sistemlerinin ve izleme ve değerlendirme için gerekli göstergelerinin nasıl kurulacağına, bunların kamuoyuna nasıl duyurulacağına dair tavsiyelerde bulunmak.

AYDO projesi, -özellikle DSÖ Avrupa Sağlıklı Kentler Ağı, Küresel Yaş Dostu Kentler ve Topluluklar Ağı ve ASY için AİO (ASY için AİO, 2015) ve Avrupa Komisyonu tarafından finanse edilen diğer projeler altındaki ortaklar ile işbirliği içerisinde- yaş dostu ortamlar konusunda çok çeşitli faaliyetlerle kurulan sinerjilerden faydalanmıştır.

Hedef kitle

AYDO’nun hedef kitlesi öncelikli olarak sağlıklı yaşlanmayı destekleyen ortamlara yönelik politika geliştirme, savunuculuk ve uygulama konusunda çalışan yerel politikacılar, bölgesel merciler, hükümet dışı kuruluşlar ve kent ağlarıdır. Diğer paydaşlar arasında sağlıklı yaşlanma girişimleri konusunda çalışan vatandaşlar, akademisyenler, konseyler, yaşlı temsilcileri, ulusal ve bölgesel hükümetler, bölgesel ağlar ve ASY için AİO üzerine çalışanlar gibi özel sektör ve üçüncü sektör ortakları vardır.

Metodoloji

DSÖ yaş dostu kent kavramı, tüm dünyadan 33 ülkenin dahil edildiği bir proje aracılığıyla 2006 yılında oluşturulmuştur; bu proje kapsamında odak gruplardaki yaşlıların kent yaşamının sekiz alanında yaşadıkları avantajları ve engelleri anlatmaları istenmiştir. Böylece yaşlıların seslerini duyurma imkanı yaratılmıştır ve bu konu orijinal DSÖ küresel rehberinde yerini almıştır.

Aynı zamanda yaş dostu kentin sekiz alanı içerisinde yaşlıların belirlemiş olduğu kritik niteliklerin listesi ortaya çıkmıştır (DSÖ, 2007a). Bu küresel girişim artık yaş dostu kentlere dair Avrupa’nın birçok ülkesinde ve dünyada aşağıdan yukarıya doğru dinamik bir hareket haline gelen bir ilham ve bir çerçeve sağlamıştır.

AYDO kılavuzu, odak noktasını sorunların saptanması ve taleplerden politika eylemi ve müdahalelerine doğru kaydırmak suretiyle DSÖ küresel rehberinin geliştirilmesinde kullanılan metodolojiyi daha da ileriye götürmektedir. AYDO projesi, yaşlılar ve diğer paydaşlardan yaş dostu özellikleri tekrar tanımlamalarını istemek yerine, yaşlıların dile getirdiği ve DSÖ küresel rehberinde belirtilen alanlara ve güçlük noktalarına yerel mercilerin nasıl yanıt verdiğine odaklanmıştır.

Bu kılavuzda hem eylem alanlarının her birine dair araştırmalardan elde edilmiş kanıtlar, hem de yaşlıların saptadığı temel eylem planlarına nasıl yanıt verildiği konusunda yerel eylem planlarından ve stratejilerinden çıkarılan deneyimler bir arada sunulmaktadır.

Bu ikinci kısım için AYDO projesi, DSÖ Yaş Dostu Kentler ve Topluluklar Küresel Ağı, DSÖ Avrupa Sağlıklı Kentler Ağı, diğer kent ve toplulukların web siteleri ve ASY için AİO projelerinden örnekler gibi çeşitli kaynakları kullanarak toplulukların ve yerel mercilerin benimsediği eylem planları, inisiyatifler ve yaklaşımları incelemiştir. Proje böylece “realist sentez” metodolojisini benimsemiştir (de Leeuw vd., 2015; Jackisch vd., 2015a). Bu yaklaşım, bilimsel ve gri literatür ile deneysel birincil ve ikincil bilgiler şeklinde farklı kaynaklardan edinilen kanıtların sentezini çıkarmaktadır.

Kutu 1. Yaş dostu kentler ve topluluklar

Yaş dostu kent ya da topluluk, yaşlanmak için iyi bir yer anlamını taşır. Yaş dostu kentler ve topluluklar sağlıklı ve aktif yaşlanmayı teşvik eder ve bu sayede yaşam boyu iyilik haline imkan tanır. Yaş dostu yerler, insanların mümkün olan en uzun süre boyunca bağımsızlıklarını devam ettirebildiği, ihtiyaç duyduklarında bakım ve koruma hizmetlerinden yararlandıkları ve özerkliklerine ve insanlık onurlarına saygı duyulan yerlerdir.

DSÖ Yaş Dostu Kentler ve Topluluklar Küresel Ağı 2010 yılından bu yana belediyeleri desteklemek amacıyla aşağıdakileri yapmaktadır:

• değişime ilham vermek ve neyin nasıl yapılabileceğini göstermek;

• bilgi ve birikim paylaşımını kolaylaştırmak için tüm dünyada kentleri ve toplulukları birbirine bağlamak;

• yenilikçi ve kanıta dayalı teknik rehberlik sağlayarak kentlere ve topluluklara destek olmak.

Bu ağ, 2015 yılına dek 28 ülkeden 250’den fazla kent ve topluluğu içine almıştır. Ağ üyeleri aşağıdakileri yerine getirme taahhüdü vermektedir:

• yaşlılarla ve sektörler arası diğer paydaşlarla ilişki kurmak;

• kentlerin ne kadar yaş dostu olduğunu değerlendirmek ve eyleme dönük öncelikleri saptamak;

• çeşitli alanlarda kanıta dayalı planlama ve politika yapma açısından değerlendirme bulgularını kullanmak;

• yapıları ve hizmetleri, gereksinim ve kabiliyetleri farklılık arz eden yaşlıların içerileceği ve erişebileceği şekilde adapte etmek.

Kaynak: DSÖ, 2015b: Kutu, 6.1 (Ayrıca bkz. DSÖ, 2015a).

(15)

4

Ampirik analizin temelini, mevcut yaş dostu stratejiler ve eylem planları ile DSÖ Avrupa Sağlıklı Kentler Ağına (ASKA) üye kentlerden 2009-2013 dönemine dair toplanan çok sayıda rapor oluşturmuştur. Bunlara ASKA 5. Aşama raporuna dair aşağıdaki kapsamlı raporlar dahildir:

Avrupa ülkelerinin stratejileri ve eylem planları ile birlikte çok sayıda Avrupa dışından ülkeye ait yenilikçi örnekler;

sağlıklı yaşlanma konusunda ASKA’ya üye 32 kentten alınan 33 adet yapılandırılmış vaka çalışması;

ASKA’nın yıllık iş dünyası toplantılarında (Avrupa dışından ülkeler de dahil olmak üzere) 35 kent ve 16 ülkeden sunulan 51 vaka çalışması;

ASKA’ya üye kentlerin yıllık raporları;

ASKA’nın Sağlıklı Yaşlanma Görev Gücü toplantılarında sunulan vaka çalışmaları;

ASY için AİO ve YDO-TİA projesi kapsamındaki girişimlerin sunduğu uygulama örnekleri (Avrupa Komisyonu ve Funka Nu, 2013).

Vaka çalışmaları ve eylem planları, nicel analiz için Nvivo© yazılımında sistematik olarak analiz edilerek kodlanmaktadır. Yaş dostu ortamlara dönük planlanan ya da raporlanan her bir müdahale ya da eylem, (i) fiziksel ortam, (ii) sosyal boyutlar, (iii) belediye hizmetleri etrafında kümelenmiş olan sekiz alandan biri ya da daha fazlası ile eşleştirilmiştir. Her bir eylem için amaçlanan kazanımlar, değişim mekanizmaları ve bağlam saptanmıştır, böylelikle her bir alan altındaki yaklaşım ve eylem kümeleri çıkarılmıştır. Elde edilen yapılar ve müdahale listeleri bu AYDO kılavuzunun temelini teşkil etmektedir ve her bir alana ait bölümün sonunda tablolar halinde özetlenmiştir.

Ampirik analize ek olarak, akademik literatürden elde edilen içgörüler ve kanıtlar, raporlardan elde edilen bilgileri ve toplulukların eylem planlarını tamamlamak ve yapılandırmak için kullanılmıştır. Harici uzmanlar, eylem planlarında saptanan eylemleri ve yolları desteklemek adına yayımlanmış ve gri literatüre dair “tarama taraması”

gerçekleştirmiştir. Çeşitli politika alanlarında bizleri yaşlıların iyilik haline ve sağlığına götüren yollar hakkında bilinenlere dair literatürün sayısı son 15 yıl içerisinde katlanarak artmıştır, fakat bu araştırma alanındaki ilerlemeler eşitsizlik arz etmektedir. Genel itibarıyla müdahalelerinin etkisini sistematik olarak değerlendiren çok az sayıda yaş dostu proje vardır; bu nedenle kanıtların çoğu ilgili alandaki daha genel çalışmalardan elde edilmiştir. Bazı mekanizmalar (söz gelimi, ortamların fiziksel aktiviteyi nasıl destekleyebileceğine dair mekanizmalar) konusunda çok daha fazla araştırma

mevcut iken diğer birçok eylem alanında sistematik değerlendirme eksiktir.

Yaş dostu ortamlar sağlıklı yaşlanma potansiyelinin önünü nasıl açıyor?

AYDO kılavuzu, yerel yönetişimin süreçleri ve yapıları ile başlayan, kentler ve topluluklardaki yaşlıların iyilik hali ile sona eren, mantık üzerine kurulu bir yolun kanıtlarına dayanmaktadır. Bu yoldaki sıralama Şekil 2’de özetlenmektedir.

Bu dinamik model orijinal DSÖ küresel rehberindeki (WHO, 2007a) içgörüleri, literatürden ve DSÖ’nün yakın zamanda yayımladığı Dünya Yaşlanma ve Sağlık Raporundan (DSÖ, 2015b) elde edilen kanıtlarla sentezlemektedir. DSÖ küresel rehberi, yaş dostu bir kent ya da topluluğun sekiz alan altında organize edilmiş olan özelliklerine ve niteliklerine odaklanmaktadır.

AYDO kılavuzu, bunun da ötesinde, sağlıklı yaşlanma potansiyelinin (e) önünün açılmasında ve nihai bir amaç olarak iyilik halinin geliştirilmesinde (f) bu destekleyici ortamların (c) oynadığı kritik rolü analiz etmektedir.

Yaşlıların iyilik hali ve yaşam kalitesi sağlıklı bir yaşlanmaya bağlıdır. Sağlık ve sağlıklı yaşlanma, hastalığın olmayışı değil, insanların en çok değer verdikleri şeyleri yapabilme kabiliyetleridir (Nordenfelt, 2001); buna DSÖ sağlıklı yaşlanma halk sağlığı çerçevesinde “işlevsel yetenek” denmektedir (bkz. Şekil 3). Bu işlevsel yetenek hem bireylerin fiziksel ve ruhsal sağlık düzeyine (içsel kapasitelerine) hem de kişinin içinde yaşadığı ve yaşlandığı ortamın sağladığı desteğe bağlıdır (DSÖ, 2015b).

Sağlıklı yaşlanmayı teşvik ederek işlevsel yeteneği kuvvetlendirmek için eylemlerin hastalığa odaklanmanın ötesine geçmesi gerekmektedir; bu da, yaşam seyrinde sağlığı teşvik eden ve ileri yaşlarda da işlevselliğin devam ettirilmesini destekleyen sistemlerin oluşturulması suretiyle gerçekleştirilebilir. DSÖ, sağlık hizmetlerine ve uzun süreli bakım hizmetlerine ek olarak yerel ortamları sağlıklı yaşlanmayı teşvik edecek eylem konusunda kilit giriş noktaları olarak görmektedir (Şekil 3; DSÖ, 2015b).

Optimal kapasitenin altındaki bireylerin yaşam seyri boyunca sağlıklı yaşamının ve işlevselliğinin geliştirilmesinde destekleyici ortamlar hayati bir rol oynamaktadır. Sağlıklı yaşlanma konusunda yaşam seyri yaklaşımından yaşam seyrinin farklı safhaları için çıkarılabilecek üç ilke vardır (DSÖ Avrupa Bölge Ofisi, 2015a).

İçsel kapasiteyi maksimize edin: mümkün olduğunca erken başlayın.

Zirveyi koruyun: kronik hastalıkları önlemek, rehabilite etmek ve etkin yönetmek için asla geç değildir.

(16)

5

Kaybı minimize edin ve işlevsel yeteneği maksimize edin: destekleyici ortamlar oluşturun ve sürdürün;

entegre bakım sistemleri geliştirin.

Sağlıklı yaşlanmayı destekleyen ortamlar, mümkün olduğunca erken başlanan eylem ile birlikte içsel kapasiteyi maksimize eder. Yürümeye müsait yollar, söz gelimi, kişinin aktif kalmasını ve egzersiz yapmasını teşvik eder, bu da fiziksel aktiviteyi ve sağlığı geliştirir.

İyi bir sosyal ortam ruh sağlığını ve sosyal katılımı teşvik eder. Bu ise kapasite kaybını minimize ederek işlevsel yeteneği maksimize eder. Bu stratejilerin birçoğu, kapasitesi ve sağlık düzeyi nispeten yüksek ya da stabil olan kişileri hedeflemektedir. Sağlıklı yaşam, sağlık ve kapasitenin azaldığı yaşam aşamalarında da, mümkün olduğunca işlevsel yeteneğin iyi düzeyde tutulması ve bağımsız yaşamanın sağlanması açısından önemlidir.

Ayrıca destekleyici ortamlar, içsel kapasitede yaşa bağlı olan düşüşlerin, işlevsellikte benzer düşüşlere dönüşmemesini de sağlar. İçsel kapasitenin azalmasıyla bu yolun önemi de artar. Yaşlılar, ortamdaki engeller az olduğunda ve kapasite kaybı durumunda destek sağlandığında katılımda bulunmaya ve kapasitelerini

sonuna kadar kullanmaya devam edebilirler. Yaşam boyu yaklaşımı aynı zamanda kritik geçişlerde (çalışma hayatından emekliliğe geçiş gibi) ve içsel kapasitenin ani şekilde azalması halinde (söz gelimi, bir düşme sonrasında) eylem desteği sağlayarak katılım, rehabilitasyon ve kaybedilen kapasitenin desteklenmesine yönelik fırsatlar sunar.

Hem destekleyici ortamların iyileştirilmesi hem de sağlık ve uzun dönemli bakım hizmetlerinin daha etkin şekilde koordine edilmesine yönelik daha iyi entegre olmuş hizmet ve bakım sistemlerinin temini için sektörler arası eylemler artırılabilir. Bu, işlevsellik konusunda ciddi kısıtlamaları olan bireylerin bile aile, mahalle ve toplulukta katılım ve daha aktif rol fırsatlarına sahip olmasını sağlayacaktır (DSÖ, 2015b).

Yaşlıların sağlık ve iyilik halinin geliştirilmesi ve topluma aktif katılım fırsatlarının artırılması için yapılması gereken, en büyük risk altında olan yaşlılara ulaşmaktır. Buna özellikle kendi başlarına yaşayanlar ya da sosyal dışlanma ve yalnızlık riski altında olanlar dahildir.

Dolayısıyla, her zaman eşitliğe odaklanmak gereklidir.

b. Stratejik eylemler

(17)

6 Yerel yönetimler nasıl yaş dostu ortamlar oluşturur

Aşağıdan yukarıya yaş dostu ortamlar hareketi, destekleyici ortamlar hakkında eyleme geçmenin öneminin ve sağlıklı yaşlanmanın potansiyelinin uzun zamandır farkındadır. Yaş dostu topluluklar, yapı ve hizmetlerini farklı kapasiteleri olan yaşlıların gereksinimlerine adapte etmek suretiyle yerel düzeyde sağlıklı ve aktif yaşlanmayı teşvik etmektedir.

AYDO kılavuzunun merkezinde yerel mercilerin müdahale yaklaşım ve fırsatları yer almaktadır. Şekil 1’de üç genel yol gösterici kategoride sekiz yaş dostu alanı gruplanmaktadır. AYDO kılavuzu, her alan için eylem alanları, kentlerin ve yerel mercilerin takip ettikleri ana stratejik doğrultu ve hedefler ve politika müdahalesi ve girişim örnekleri belirlemektedir. Literatürden gelen bu örnek ve kanıtlar, yaşlı üyeleriyle engeller ve fırsatlar konusunda bir diyalog başlatmış olan topluluklara yardımcı olarak onların müdahale stratejilerini ele almalarına, potansiyel politika, program ya da proje müdahalelerinin etkinlik ve etkilerini değerlendirip tahminde bulunmalarına ve mevcut deneyimlerden

yararlanmalarına imkan verir.

Destekleyici fiziksel ortamlar

İlk üç alan, yaş dostu ortamların fiziksel bileşenlerine odaklanmaktadır:

alan 1: dış ortamlar;

alan 2: ulaşım ve hareketlilik;

alan 3: konut;

Bu üç alan kapsamındaki politika müdahale ve girişimlerinin, fiziksel ve yapısal engellerin azaltılması, engellilik eşiğinin düşürülmesi ve yaşlılarının fiziksel ve zihinsel yetenek ve işlevsel durumuna bakılmaksızın tam katılımının sağlanmasında kritik rolü vardır. Fiziksel boyutta, kısıtlamaları olan insanların ihtiyaçlarına yönelik farkındalığı artırmak ve kamusal alanlar, caddeler, toplu taşıma araçları ve konutlar da dahil olmak üzere fiziksel ortamın tüm alanlarında erişilebilirlik ve güvenliği sağlamak son derece önemlidir.

Şekil 3. Sağlıklı yaşlanma için halk sağlığı çerçevesi: yaşam boyu halk sağlığı eylemine yönelik fırsatlar

Kaynak: DSÖ (2015b).

İşlevsel yetenek

Kronik durumları önleyin ya da erken tanı ve kontrol sağlayın

Kapasite artıran davranışları teşvik edin

Kapasite düşüşlerini

tersine çevirin ya da azaltın İlerlemiş kronik durumları yönetin

Kapasite artıran davranışları destekleyin

Onurlu bir son ömür sağlayın

Katılımın önündeki engelleri kaldırın, kapasite kaybını telafi edin Sağlık hizmetleri:

Uzun dönemli bakım:

Ortamlar:

İçsel kapasite

(18)

7

Destekleyici fiziksel ortamlar, engellilik eşiğini düşürmeyi ve azalan işlevsel yetenekleriyle başa çıkmanın yeni yollarını bulma konusunda yaşlılara yardımcı olmayı amaçlar. Ayrıca fiziksel ortamlar, sağlıklı davranış ve toplumsal etkileşimi teşvik ederek yaşam boyunca sağlık, direnç ve esnekliğin artırılması açısından son derece önem arz etmektedir.

Yaşlılıkta ve sağlığın kötüleşmesinin ilk aşamalarında sağlıksızlık ve engelliliğin yaşanıp yaşanmayacağı büyük oranda kişinin içinde yaşadığı fiziksel ortama bağlıdır;

bu durum, kişilerin kendileri açısından önemli şeyleri yapmalarına imkan verebileceği gibi bunları yapmaya devam etmelerini de engelleyebilir (DSÖ, 2015b). Fiziksel ortamında bazı özelliklerinin; sağlık, iyilik hali ve katılımı destekleyebileceği artık iyice ortaya konmuştur (Annear vd., 2014). Araştırmalar ve yaş dostu değerlendirmeler, yaşlıların ev ve mahalle gibi yerlerde yaşama ve dolaşma ve ilgi duydukları şeyleri yapma fırsatlarını kısıtlayan bir dizi çevresel engelleri de tespit etmiştir (Gilroy, 2008;

Kerr, Rosenberg ve Frank, 2012).

Söz gelimi görme ve hareket etme kabiliyeti hafif derecede azalmış bir yaşlı, eğer fiziksel ortam ondan aşırı derece yüksek taleplerde bulunmazsa kendini sağlıklı hissedebilir ve bağımsız bir yaşam sürebilir.

Bu da, görme bozukluğu nedeniyle araba kullanmayı güvensiz bulsa bile bu yaşlının yürüme mesafesindeki bir mağaza ya da kafeye gidebileceği ya da kullanılması kolay, uygun fiyatlı, tabelalarla desteklenmiş ve yerel alana iyi şekilde bağlanmış olması halinde toplu taşıma araçlarını kullanarak arkadaşlarını ve akrabalarını ziyaret edebileceği ve etkinliklere katılabileceği anlamına gelmektedir.

Yaş dostu fiziksel ortamlar, insanların yaşam seyri boyunca sağlıklı ve aktif bir şekilde yaşamasına yönelik fırsatları en üst düzeye çıkarmakta ve farklı ihtiyaç ve yetenekleri içermektedir. Giderek artan sayıdaki çalışmada ve topluluk değerlendirmelerinde yaş dostu ortamların temel bileşenleri hakkında fikir birliği ortaya çıkmıştır. Bunlar “toplumsal entegrasyona artıran ve otomobil kullanımını azaltan arazi kullanımı ve topluluk tasarımı, geniş kapsamlı erişilebilir ve uygun fiyatlı konut seçenekleri, çok çeşitli ulaşım ve hareketlilik desteklerini”

içermektedir (Lehning vd., 2010: 418). Yaşlanmaya yönelik daha iyi fiziksel ortamların uygulamaya konması açısından sağlıklı ve aktif yaşlanma için mekan ve yerin önemli olması, kent ve ulaşım planlamacılarının ve imar uzmanlarının kilit önemdeki aktörler olduğu ve yaş konusunda daha fazla farkındalık geliştirmeleri gerektiği anlamına gelmektedir (Gilroy, 2008).

Katılımcı ve içermeci sosyal ortamlar

İkinci alan kümesi, yaş dostu ortamların toplumsal boyutlarını kapsamaktadır:

alan 4: sosyal katılım;

alan 5: sosyal içerme ve ayrımcılığın önlenmesi;

alan 6: sivil katılım ve istihdam.

Yaş dostu ortamların sosyal boyutları, fiziksel ortamın alanlarıyla sıkı sıkıya içe içe geçmiş olabilir. Dolayısıyla yaş dostu programların genelde her iki boyutu ortak olarak ele alması gerekir; bu, AYDO kılavuzuna sonuç veren çalışmalarda ortaya çıkan ortak temalardan biridir (Menec vd., 2011; Buffel, Phillipson ve Scharf, 2012;

Liddle vd., 2014).

Yaş dostu ortamların sosyal boyutları, insanları aktif ve sağlıklı hayat sürmeye teşvik etme ve sağlıklı ve aktif yaşlanmanın önündeki engelleri (bankların ya da uygun kaldırımların olmaması gibi bazen fiziksel ortamın unsurlarından daha az görünür olan engeller) azaltma açısından önemlidir. Sosyal ortam, ileri yaşlarda sağlığın önemli bir belirleyicisi haline gelmektedir: bu ortamın güçlendirilmesi yaşlıların aktif ve sağlıklı yaşlanmasının önündeki engellerin kaldırılmasına yardımcı olabilir ve nüfusun sağlık ve iyilik halinin büyük oranda geliştirilmesine katkıda bulunabilir. Söz gelimi sosyal destek ve ağlar, sağlığı optimalden daha kötü olan kişilerin halen anlamlı şekilde katkılarda bulunmasını sağlayarak ve kendileri açısından önemli şeyleri yapmalarına yardımcı olarak kötüleşen sağlığın yaşam kalitesi ve iyilik hali üzerindeki etkilerine karşı tampon görevi görebilir (DSÖ, 2015b).

Bunun aksine sosyal engeller ve dışlama, yaşlıların istekleri haricinde izole edilmelerine ve yalnızlık çekmelerine yol açabilir; bunlar yaşlıların yaşam kalitesi üzerinde önemli bir etkiye sahiptir ve sağlıklı ve aktif yaşlanma konusundaki eşitsizliklere katkıda bulunurlar. Yaşamın ilerleyen dönemlerindeki sosyal ilişkilerin ve tam katılımın önündeki engellerin yapısının daha iyi anlaşılması ve bunun yanı sıra kanıtlara dayalı müdahalelerin geliştirilip değerlendirilmesi, yaşlıların gelecekteki sosyal katılım ve sosyal ilişkilerinin yükseltilmesi açısından can alıcı önemdedir.

Sosyal katılımı teşvik edici stratejik müdahalelerinden yola çıkan AYDO kılavuzu aynı zamanda yaş dostu ortamlarda eşitliğin sağlanmasına yönelik olarak sosyal dışlanma ve ayrımcılığın etkilerini de gözden geçirmekte, topluluğa ve siyasal ve ekonomik hayata gönüllü katılım fırsatlarını ve bu katılımın faydalarını da irdelemektedir. Yaşlı sağlığının sosyal belirleyicilerinin ele alınması, farklı sektörleri kapsayan politikaları ve devletin tüm kademelerinde uyumlu eylemleri gerektirmektedir.

Sağlığın Sosyal Belirleyicileri Komisyonu bu bağlamda yerel mercilerin anahtar konumundaki aktörler olduğunu teyit etmiştir (DSÖ Avrupa Bölge Ofisi, 2013b).

(19)

8 Belediye ve yerel yönetim hizmetlerinin rolü

Son grup, belediye ve yerel yönetim hizmetlerinin yaş dostu, destekleyici ortamlara nasıl katkıda bulabileceği sorusuna yanıt veren iki alanı bir araya getirmektedir:

alan 7: iletişim ve bilgilendirme;

alan 8: toplum ve sağlık hizmetleri.

Belediye ve yerel yönetim hizmetleri, sektörler arasında iletişim ve koordinasyonun sağlanmasında kritik önemdedir. Ayrıca yerel merciler tarafından yaşlılara sağlayan sağlık, bakım ve toplum hizmetleri, sağlıklı yaşlanmanın teşvik edilmesi ve onurlu bir yaşamın mümkün kılınması açısından gereklidir. Toplumun tüm farklı sektörleri ve aktörlerinin sağladığı hizmetlerin son derece iyi şekilde entegre edilerek yaşlılardan beklentilerin gereksiz şekilde yüksek tutulmaması gerekir.

Alanlar arasında bağlantı kuran kesişen konular

Takip eden alt kısımlarda yaş dostu ortamların alanları arasındaki kesişen özellikler ve bağlantılar ele alınmaktadır. Bu konular, aktif ve sağlıklı yaşlanma için koruyucu faktörler olarak tanımlanan ve insanları fiziksel olarak aktif kalma konusunda destekleyen ve düşmeleri ve yaşlılara yönelik kötü muameleyi önleyen, yaş dostu toplum tasarımı ve eyleminin önemli ara sonuçlarına değinmektedir.

Günümüzde spesifik zorluklar ve her bir konuya ilişkin müdahaleler açısından neyin işe yaradığı konusundaki kanıtlar artmaktadır. Öte yandan, yaşlılara yönelik kötü muamelenin önlenmesinde nelerin işe yaradığından ziyade fiziksel aktivitenin teşviki ve düşmelerin önlenmesinde topluluk eylemi hakkında çok daha fazla bilgi bulunmaktadır. Her üç konu da uygulanmalarını destekleyen çeşitli kaynak ve araçlara sahiptir. Bu konuların tümü, DSÖ Avrupa Sağlıklı Yaşlanma Strateji ve Eylem Planında (2012-2020) öncelikli müdahaleler olarak spesifik politika kabulü almıştır (DSÖ Avrupa Bölge Ofisi, 2012a) ve ASY için AİO’da ve DSÖ Küresel Yaşlanma ve Sağlık Stratejisi ve Eylem Planında da öncelikler arasında yer almaktadır (DSÖ, 2016a).

Fiziksel aktivitenin teşviki

Bir toplumun fiziksel ve sosyal ortamı, yaşlıların fiziksel aktivitelerinin artırılmasını birçok açıdan destekleyebilir (Van Holle vd., 2012; Olanrewaju vd., 2016). Fiziksel aktivite düzeyi, tüm yaşlı gruplarının sağlıklı yaşlanması açısından kilit önemdeki bir faktör ve güçlü bir ön göstergedir (DSÖ Avrupa Bölge Ofisi, 1996; Avrupa Birliği Konseyi, 2013). Bununla birlikte fiziksel olarak aktif kalmak, özellikle yaşlılar arasındaki en yaşlılar ve işlevsel

düşüş ve kırılganlık riski altında olanlar açısından can alıcı önemdedir (Cavill, Kahlmeier ve Racioppi, 2006).

Yetişkin nüfusta fiziksel hareketsizlik oranı çok yüksektir ve bu durum, en büyük ölüm risk faktörlerden biridir.

Fiziksel hareketsizlik; yüksek tansiyon, tütün kullanımı ve yüksek kan şekerinden sonra dördüncü en yüksek risk faktörü olarak yer almaktadır. Yaşamın seyri boyunca fiziksel aktivite eksikliği, morbidite ve kardiyovasküler hastalıklar, tip 2 diyabet, depresyon ve bazı kanser türleri de dahil olmak üzere birçok bulaşıcı olmayan hastalık (BOH) ile bağlantılıdır (DSÖ, 2010; 2017b).

Fiziksel aktivitenin artırılması, yaşlı yetişkinlerde sağlıklı yaşam süresinin uzamasına sonuç verirken morbiditenin kamu harcamalarındaki yükünü azaltabilir (McPhee vd., 2016). Araştırmalar, yaşlı yetişkinlerde fiziksel aktivitenin yaşam kalitesinde genel bir iyileşme, kalp, solunum ve kas sisteminin zinde olması, kemik ve işlevsel sağlık ve BOH, depresyon, bilişsel bozulma (Chodzko-Zajko ve Schwingel, 2009) ve düşme (Cavill, Kahlmeier ve Racioppi, 2006) risklerinde azalma gibi faydalarla ilişkili olduğunu ortaya koymuştur. Fiziksel aktivite müdahaleleri, yaşlı yetişkinlerde kırılganlığın önlenmesi ya da azaltılmasında önemli bir rol oynar (Puts vd., 2017).

Fiziksel hareketsizliğin kötü sağlık durumu açısından oluşturduğu risklere ilişkin kanıtlara rağmen yaşlı yetişkinler, genç yetişkinlere göre daha az fiziksel aktiviteyle meşgul olmaktadır (Hallal vd., 2012). Bu fark yaşla birlikte artış göstermekte, fiziksel aktivitenin teşvik edilmesini sağlıklı yaşlanma açısından önemli bir politika müdahalesi haline getirmektedir. 2013 Avrobarometre anketinden elde edilen veriler, hareketsizlik düzeylerinin 55 yaş ve üzeri kadın ve erkekler arasında özellikle yüksek olduğunu göstermektedir (Avrupa Komisyonu, 2014b). Yaşlı yetişkinlere yönelik fiziksel aktiviteler;

eğlence ve boş zaman etkinlikleri (bahçe işleri ve doğa yürüyüşü gibi), günlük hareketlilik durumları (söz gelimi yürüyüş ve bisiklete binme), ev işleri, oyunlar, sporlar ya da günlük, aile ve topluluk aktiviteleri bağlamında düzenlenen egzersizleri içerir (DSÖ, 2016b).

Fiziksel ve sosyal ortamlar birçok açıdan fiziksel aktivite ve sağlıklı yaşlanmayı teşvik eder. Ekonomik faydalar, DSÖ sağlık ekonomik değerlendirme aracında (SEDA) ayrıntılı olarak gösterilmiştir (DSÖ Avrupa Bölge Ofisi, 2014). 2016-2025 DSÖ Avrupa Bölgesi için fiziksel aktivite stratejisi, yaşlılarda fiziksel aktivitenin artırılmasına yönelik üç hedef belirlemiştir: sağlık çalışanları tarafından verilen fiziksel aktivite tavsiyelerinin kalitesinin iyileştirilmesi, altyapı ve uygun ortamın sağlanması ve yaşlıların sosyal fiziksel aktivitelere dahil edilmesi (DSÖ Avrupa Bölge Ofisi, 2015b). Fiziksel aktivite, bir dizi yaş dostu politika alanı kapsamındaki birçok müdahaleyle bağlantılıdır:

(20)

9

• alan 1: dış ortamlar ve alan 2: ulaşım ve hareketlilik:

yaşlılar için yürüme imkanlarını iyileştirecek şekilde engelsiz kamusal mekan ve binaların oluşturulması;

dinlenme noktalarına sahip erişilebilir yürüme yollarının oluşturulması, yol güvenliğinin artırılması, güvenli bisiklet sürmenin desteklenmesi ve toplu taşıma araçlarında erişilebilirlik standartlarının geliştirilmesi de dahil olmak üzere aktif hareketlilik ve yürüme imkanlarına yönelik altyapının güçlendirilmesi;

kamusal mekan ve parklara egzersiz ekipman ve alanlarının kurulmasının yanı sıra bankların ve ışıklandırmanın tesis edilerek parkların daha erişilebilir ve güvenli yapılması;

• alan 3: konut ve alan 4: sosyal katılım:

yaşlıların evlerinden sınırlı bir yürüme mesafesinde ya da toplu taşıma araçlarıyla erişilebilir ana tesislere sahip “20-dakikalık mahalleler”in oluşturulması gibi yeni inşa edilen evler için standartların belirlenmesi ve uygulanması;

yaşlılara yönelik günlük ve saha gezileri gibi yaşlılar açısından erişilebilir çeşitli fiziksel aktivite ve sosyal katılım fırsatların sağlanması;

sosyal etkileşim için destekleyici ortamların ve buluşma yerlerin oluşturulması ve bir yandan fiziksel aktivitenin teşvik edilmesini sosyal ve bilişsel aktiviteyle birleştirirken diğer yandan toplumda sosyal temas için olanakların sağlanması;

• alan 5: sosyal içerme ve ayrımcılığın önlenmesi ve alan 6: sivil katılım ve istihdam:

dışlanmış ve izole edilmiş bireylere erişme ve gönüllülük esasına dayalı çalışmalar aracılığıyla yaşlıların sosyal içerilmesini teşvik etme gibi savunmasız koşullardaki bireyler için hedeflenmiş eylemlerin oluşturulması;

sağlık ve iyilik halinin teşvik edilmesi için topluluk bazlı girişimler sağlamak suretiyle komşular arasındaki etkileşimin desteklenmesi.

Düşmelerin önlenmesi

Düşmeler tüm dünyada kaza sonucu ya da kasıtsız yaralanmaların ikinci sıradaki nedenidir (DSÖ, 2012a;

2007b). Yaşlılar açısından düşmenin çoğunlukla ciddi sonuçları olmaktadır; düşme sonucu oluşan yaralanmalar, hastalık yükünün büyük bir bölümünden sorumludur. Birçok durumda düşme kaynaklı yaralar, kırılganlığın başlangıcını oluşturmaktadır (Chodzko- Zajko ve Schwingel, 2009). Dolayısıyla düşmelerin

Çevresel risk faktörleri Kötü bina tasarımı Kaygan zemin ve merdivenler

Gevşek halılar Yetersiz aydınlatma Çatlak ya da engebeli kaldırımlar

Sosyoekonomik risk faktörleri Düşük gelir ve eğitim seviyeleri

Yetersiz konut Sosyal etkileşim eksikliği Sağlık ve sosyal hizmetlere sınırlı erişim

Topluluk kaynaklarının eksikliği Davranışsal risk faktörleri

Çoklu ilaç kullanımı Aşırı alkol alımı Egzersiz eksikliği Uygun olmayan ayakkabı

Biyolojik risk faktörleri Yaş, cinsiyet ve ırk

Kronik hastalıklar (söz gelimi Parkinson hastalığı,

artrit, osteoporoz) Fiziksel, bilişsel ve duygusal

kapasitede düşüş

Düşmeler ve düşmeyle

bağlantılı yaralanmalar

Kaynak: DSÖ (2007b).

Şekil 4. Yaşlılıkta düşmeler için risk faktörü modeli

(21)

10

önlenmesi, DSÖ Avrupa Sağlıklı Yaşlanma Strateji ve Eylem Planındaki (2012-2020) öncelikli bir müdahaledir (DSÖ Avrupa Bölge Ofisi, 2012a).

Düşme riski ve prevalansı daha yüksek yaş gruplarında keskin bir artış gösterdiği için düşmeler birçok yaşlıyı etkileyen yaygın bir sorundur (Campbell vd., 1990;

Rubenstein, 2006). Bu yaralanmalar özellikle de düşmelerin hastaneye yatış ve rehabilitasyon gerektiren uyluk kemiği kırıklarına neden olması halinde yüksek maliyetlidir (Peel, Bartlett ve McClure, 2007). Ayrıca kurumlarda yaşayanlarda düşme riskleri çok daha yüksektir. Düşmeler; biyolojik, davranışsal, çevresel ve sosyoekonomik faktörlere ilişkin risk faktörlerinin karmaşık etkileşiminin sonucu ortaya çıkmaktadır (bkz.

Şekil 4). Yaş dostu bir ortam, bir yandan düşmelere karşı koruyucu bir faktör olarak zindeliği artırmak amacıyla fiziksel aktiviteyi teşvik ederken diğer yandan düşmelere yol açabilecek potansiyel engelleri kaldırmak suretiyle bu soruna karşı bütüncül bir yaklaşım ortaya koymaktadır.

Her bir AYDO alanı dahilindeki birçok ilgili politika müdahalesi şunları içermektedir:

Düşmelerin önlenmesi aktif yaşlanmanın önemli bir bileşenidir ve araştırmalar birçok düşmenin önlenebilir olduğunu göstermiştir (Goodwin vd., 2014; Gillespie vd., 2012). Bir dizi araştırmada önleyici tedbirlerin maliyet etkinliğine sahip olduğu ve hatta maliyet tasarrufu sağladığı ortaya konmuştur (Todd ve Skelton, 2004).

alan 3: konut ve alan 2: ulaşım ve hareketlilik:

evde tehlike değerlendirmeleri ve düşme risklerinin profesyonel olarak desteklenen değerlendirmeleri de dahil olmak üzere ev değerlendirmeleri ve değişikliklerinin desteklenmesi;

yaşlıların konut sorunlarını çözmeye yönelik olarak hibeler hakkında bilgilendirme ve danışmanlık hizmetleri ve destek için başvuru konusunda yardım sağlanması da dahil olmak üzere yaşlıların yerinde yaşlanmaya yönelik planlama yapmasına yardımcı olma ve bu konuda bilgi sağlama;

işlevsel kısıtlamaların nasıl üstesinden gelinebileceği konusunda eğitim sunmak ve çözümler önermek üzere uzmanlardan ziyaret hizmetleri sağlama;

güzergah boyunca dinlenme noktaları, su noktaları ve ilgi alanların sahip erişilebilir yürüme yollarının yanı sıra iyi ışıklandırılmış yaya yollarının inşası da dahil olmak üzere aktif hareketlilik ve yürüme imkanlarına yönelik altyapının oluşturulması;

alan 1: dış ortamlar ve alan 4: sosyal katılım:

kamusal alanlar, yollar, binalar ve toplu taşıma araçlarına engelsiz erişim oluşturmak üzere kamusal mekanların ve altyapının iyileştirilmesi;

fiziksel aktivitenin teşvik edilmesini sosyal ve bilişsel aktivite ile birleştirme gibi çok düzeyli müdahalelerin kullanılması.

Yaşlı istismarının önlenmesi

Yaşlı istismarı sık görülen bir sorundur. “Güven beklentisinin olduğu bir ilişki içerisinde meydana gelen ve yaşlılara zarar ya da sıkıntı veren tek ve tekrarlanan eylem ya da uygun eylemin olmaması” olarak tanımlanır (DSÖ, 2002a). Şiddet gibi yaşlı istismarı da evde, toplulukta ya da kurumlarda psikolojik, cinsel ve finansal taciz ya da ihmal şeklinde ortaya çıkabilir.

Yaralanma, hastalık ve umutsuzluğa neden olabilir ve mağdurlar, aile üyeleri ve topluluğun geneli açısından ciddi sonuçlar doğurabilir. Yaşlılara kötü muamelenin önlenmesine yönelik topluluk eylemleri, insanların kötü muameleye maruz kalabileceği tüm durumları dikkate almalıdır. (Evlerinde aile üyeleri ve bakıcılar tarafından ya da kurumlarda çalışan profesyoneller veya ziyaretçiler ya da ziyaretçiler tarafından.)

Ancak yaşlı istismarı kaçınılmaz değildir ve önlenmesi mümkündür (DSÖ, 2014c). DSÖ Küresel Yaşlanma ve Sağlık Stratejisi ve Eylem Planı (DSÖ, 2016a) ve Avrupa Sağlıklı Yaşlanma Strateji ve Eylem Planı (2012-2020) (DSÖ Avrupa Bölge Ofisi, 2012a) yaşlı istismarının önlenmesi için çok sektörlü işbirliği ve destekleyici ortamlara yönelik acil eylem çağrısında bulunmaktadır.

Kutu 2. AB’de yaşlı istismarının önlenmesi ve yüksek kaliteli hizmetlerin sağlanması

AB’de yüksek kaliteli hizmetlerin sağlanması yoluyla yaşlı istismarının önlenmesi, Avrupa Komisyonu açısından öncelikli bir eylemdir. Uzun süreli bakım ve yardıma ihtiyacı olan yaşlıların hak ve sorumlulukları hakkındaki Avrupa Şartı; yaş, hastalık ya da engellilik yüzünden başkalarının destek ve bakımına bağımlı olan kişilerin temel ilke ve haklarını belirlemek üzere geliştirilmiştir.

Ekteki rehber, bu belirtilen Avrupa Şartına ilişkin deneyim ve girişim örnekleri sunmaktadır. Uzun süreli bakım hizmetleri için Avrupa Kalite Çerçevesi, yaşlı istismarının önlenmesine ve bu konudaki mücadeleye katkıda bulunmaktadır. Bu çerçeve;

11 kalite ilkesi ve 7 eylem alanı, politika yapıcılara yönelik tavsiyeler ve bunların nasıl uygulanacağına ilişkin bir metodoloji ile bakım ve yardım ihtiyacında olan yaşlılar için yaşam kalitesinin iyileştirilmesini amaçlamaktadır.

Kaynak: Avrupa AGE Platformu (2012b; 2012c).