Kendi evlerinde yalnız yaşayan yaşlıların sağlık hizmetlerine erişimini artırmak ve izolasyon riskiyle yüz yüze olanları desteklemek amacıyla Türkiye’de Maltepe belediyesi, giyilebilir ya da eve yerleştirilebilir bir çağrı düğmesi olan kablosuz bir cihaz şeklinde bir tele destek sistemi uygulamaya koymuştur. Çağrı düğmesi, özel bir sağlayıcıyla ortak olarak işletilen bir çağrı merkeziyle bağlantılıdır. Düğmeye basılınca yaşlı kişi doğrudan konuşabileceği birine bağlanıyor. Bu acil durum çağrı sistem olarak kullanılabileceği gibi, birileriyle konuşmayı özleyen ya da sağlık konularında soruları olan yaşlılar tarafından hastalıkların önlenmesi ve sağlıklı yaşam konularında bilgi almak üzere de kullanılmakta ve yaşlılar, evde bakım, sağlık ve psikolojik danışmanlık hizmetlerine de yönlendirilebilmektedir.
Acil bir durum söz konusu olduğunda ya da destek için arayan kişinin yanıt vermemesi halinde alarm verilmekte ve çağrının yapıldığı konum kaydedilerek acil durum ve ambulans hizmetleri bu bölgeye sevk edilmektedir.
Bu hizmet, yaşlıların yaşam kalitesini artırma amacıyla 2013 yılında sonuçlandırılan Maltepe’deki toplum hizmetlerinin yeniden düzenlenmesi projesinin bir parçasıdır.
Bu tele destek hizmeti, yaşam kalitesini artırma, ailelere destek sunma ve sağlık hizmetlerine erişimi iyileştirmeyi amaçlayan ev temelli bakım müdahaleleri paketinin bir parçasıdır. Hizmetler 65 yaş üzeri kişilerin, diyetisyen tavsiyeleri ve psikolojik danışmanlık da dahil olmak üzere sağlıklı yaşamlar sürmelerine yönelik destekler içermekte ve gün boyu ücretsiz olarak verilmektedir.
Kaynak: Marmara Ambulans (2013).
105
düzeyi analizörleri yer almaktadır. En alt düzeyde bu veriler manüel olarak kaydedilir ve planlanan toplantılarda/başvurularda doktor ya da hemşire ile paylaşılır. Daha otomatikleştirilmiş süreçler, bu verilerin uzaktaki tele sağlık çağrı hizmetlerine telefon, metin mesajı ya da İnternet hizmetleri aracılığıyla transfer edilmesini desteklemektedir; burada bu veriler izlenip değerlerin hizmet alıcılarıyla sağlayıcıları arasında mutabık kalınmış eşik değerleri aşması halinde alarm verilmekte ve tepkiler başlatılmaktadır.
Bu cihazların doğal bir uzantısı, bu düzenli ev temelli veri toplama ve karşıya yükleme faaliyetleri etrafından daha zengin hizmetler sağlayarak bireylerin kendi sağlık ve iyilik hallerini kendilerinin yönetebilmelerine imkan verecek şekilde daha da güçlendirilmesidir. Bu öz yönetim geliştirmeleri, iPad’ler ve akıllı telefonlar gibi etkileşimli cihazlardaki uygulamaları içermektedir; bu uygulamalar ek nicel sağlık değerlendirmesi girdileri kaydedebilmekte, semptom, davranış ve koşul yönetimi bilgisini yerel olarak analiz edebilmekte ve bunlardaki trendleri görüntüleyebilmekte, motivasyon amaçlı mesajlar verebilmekte ve çoklu ortam eğitim, öğrenme ve eğitim materyallerini kanalize edebilmektedir.
Hareket, yürüyüş, uyku kalitesi ve aktivite düzeylerini izleyen ilave sensörler, piyasadaki cihaz ve hizmetlerin yelpazesini artırmaktadır. Bu ek hizmetlerin bazıları, sağlık ve klinik hizmet bakış açısından (uyku kalitesinin izlenmesi gibi) gelişmiş ise de artık yaygın sağlık izleme cihazlarının yelpazesi giderek artmaktadır (fit-bit bilek bantları, aktivite fizyolojisi izleme saatleri ve benzeri cihazlar gibi). Bunlar doğrudan kişisel tüketici odaklı sağlık ve zindelik piyasasını hedef almakta ve giderek artan şekilde yaşlılar açısından da bulunabilir hale gelmektedir.
Sağlık sistemiyle bağlantının güçlendirilmesi eksenin ileri kısımlarındaki uygulama ve hizmetler, teşhis bilgisi kalitesi, dakiklik ve çok disiplinli ekip katılımı açısından hasta merkezli izleme ve değerlendirme, danışma ve klinik karar almayı önemli düzeyde geliştiren BİT/ÇYY olarak karakterize edilebilir. Bu alandaki uygulamalar, izleme ve çağrı merkezleri aracılığıyla toplanan verileri temel almakla birlikte hizmet alanı, birden çok konumda yaygın halde olabilen klinik ekiple doğrudan çevrim içi olarak temas haline getirebilmektedir.
Yeşil eksen, BİT/ÇYY’nin kademeli olarak kişinin bireysel, sosyal ve çevresel bağlamına daha hassas olan ve bu bağlamın farkında olan uygulama ve hizmetler sağladığı bir süreklilik olarak karakterize edilir. Bu eksen BİT/ÇYY uygulamalarının mevcut ve gelecekteki kalite ve tutkusuna odaklanmıştır. BİT/ÇYY platformlarının bileşenlerindeki ve sistem mimarisindeki yenilik ve tasarım gelişmelerinin yanı sıra kuruluşların (hem bireysel hem de işbirliğine dayalı ekosistemlerde faal olarak) bu gelişmelerden etkin ve etik şekilde
yararlanabilme yeteneğiyle yakından ilişkilidir.
Bu eksenin, yüksek kuşakların, ön alıcı bakım hizmeti müdahalelerini desteklemek üzere daha büyük verileri içerdiği tele bakım sistemlerinin “üç kuşak” modeliyle bazı benzerlikleri vardır (Kubtischke ve Cullen, 2009).
Bu eksen boyunca yer alan BİT/ÇYY gelişmeleri, riski
“turuncu bölgede” (yaşlılar, bakıcılar ve sağlık ve sosyal bakım çalışanlarının ortak olarak riske aracılık edip riski aşabilecekleri yer) daha iyi yönetme becerileriyle karakterize edilir.
Bu eksenin başlangıç noktası, olaylara karşı son derece tepkisel olan ve önceden tanımlanan protokollere göre alarm ve acil durum tepkileri tetikleyen BİT/ÇYY sistemleridir. Birinci ve ikinci kuşak tele bakım sistemleri bu türdendir. Bunlar temel olarak yaşlılar ve bakıcıları arasındaki endişeyi azaltmak üzere tasarlanmıştır ve birinci basamak sağlık hizmetlerinin kullanımını düşürebilirler (Sağlık Bakanlığı, 2009; Beale vd., 2010).
Bu sürekliliğin daha da ilerisinde yaşlılardan ve onları çevreleyen sosyal ve fiziksel ortamlardan birçok formatta ek bilgi toplayıp bunları analiz eden sistemler vardır.
Bu veriler zaman içinde depolanarak sağlık durumu, davranış ve aktivite düzeylerindeki değişiklikleri analiz etmekte kullanılabilir. Zaman içindeki bilgilere bakılarak trendler görüntülenebilir ve değişimlere ilişkin içgörüler çıkarılabilir.
Bu sistemlerinin hedefi, bu çözümlerin parçası olan ilave “bağlamsal veri” ve geri bildirimin, koşullara ilişkin farkındalık ve anlayışı geliştirmesidir. Bunlar, evde riskleri ön alıcı şekilde yöneterek ve sağlık sistemleri üzerindeki yükü azaltarak önleyici eylemleri teşvik edip güçlendirebilir. Bu tutkularla çözümlerin bazı erken ticari uygulamaları yapılmış olsa da bu sistem türleri konusunda önemli düzeyde devam eden araştırma ve yenilik faaliyetleri söz konusudur. Bununla birlikte bunların etkinliği ve sağlık ve iyilik hali üzerindeki etkisine ilişkin kanıtlar henüz yeterince gelişmiş değildir.
Acil durum planlaması ve afet hazırlığı
Yaşlılar afetler ve çatışmalarda en savunmasız gruplar arasındadır, ama yaşlıların özel ihtiyaçları ve rolleri çoğu zaman acil durum program ya da planlarında yeterince dikkate alınmamaktadır (Hutton, 2008; DSÖ, 2015b;
Dodman vd., 2012). Son yıllarda afet ve acil durumlarda yaşlılar hakkında farkındalık oluşturucu stratejiler öneren, onları etkileyen faktörleri analiz eden ve acil durumlardaki yaşlılar için savunmasızlık ve sağlık kaygılarını gidermeye yönelik politika ve uygulama örnekleri sağlayan bir dizi rehberlik belgesi ve vaka çalışmaları yayınlanmıştır (Kutu 23). Yaşlıları acil durumlarda koruma gereği, son yıllarda Avrupa’da görülen (doğal) afetler ve acil durumlar tarafından ortaya konmuştur; bu afet ve acil durumlar yerel düzeydeki mevcut acil durum planlamasındaki
106
boşluklara işaret etmektedir (Vandentorren vd., 2006;
Åstrøm, Forsberg ve Rockløv, 2011).
Avrupa’daki hükümetlerin genelde hazır acil durum ve afet planları vardır; bu planlarda bölgesel ve yerel düzeylerde acil durumlara ya da (doğal) afetlere yönelik ayrıntılı planlama bulunur. Bununla birlikte kentler ve topluluklar bu planları yerel bağlamlarına uyarlama ve yaşlıların maruz kalabilecekleri risklere özel önem verme biçimleri açısından farklılık göstermektedir. Bunun, bazı risklerin (söz gelimi aşırı yüksek ya da düşük sıcaklıklar gibi aşırı hava koşullarından kaynaklanan) genel nüfusa göre yaşlılar açısından çok daha yüksek sağlık riskleri oluşturduğunu dikkat alması gereklidir.
Acil durumların özel bir zorluğu da, aile ya da topluluk desteği olmadan yalnız yaşayan ve bu yüzden gerekli önlemler hakkında bilgilendirmek ya da kurtarma sağlamak üzere ulaşmanın çok zor olduğu savunmasız
yaşlılara nasıl ulaşılacağıyla ilgilidir. Bu bağlamda deprem, sel ve aşırı hava koşulları gibi doğal afetler odakta olmak üzere Avrupa’daki son acil durumlardan ve sıcaklık dalgaları ve soğuk hava için beklenmedik durum planlarının mevcut durumundan birçok ders çıkarılabilir (söz gelimi bkz. Kovats ve Ebi, 2006).
Acil durum hazırlığında göz önünde bulundurulması gereken son bir husus da acil durum zamanlarında yaşlıların kendilerinin oynayabileceği roller hakkındadır.
Burada da yaşlılar sadece savunmasız bir nüfus olarak değil, aynı zamanda bir acil durumda potansiyel olarak katkıda bulunanlar ve yardımcılar olarak da görülmelidir.
Eylem alanı ve hedefe göre politika müdahale ve girişimleri
Tablo 8’de bu bölümde önerilen müdahale ve hedef yönergelerinin yapısı izlenmekte ve mevcut yaş dostu strateji, eylem planı ve vaka çalışmalarından örnekler Kutu 23. Acil durumlarda yaşlılara yardım konusunda rehberlik
Acil durum hazırlığına yönelik planlamada yaşlılara özel ilgi gösterilmesinin önemi giderek daha belirgin hale gelmektedir. Bu yüzden acil durumlarda yaşlılar konusu, bir dizi rehber ve araştırma tarafından da ortaya konduğu üzere son 10 yıldır giderek daha fazla ilgi görmüştür (Hutton, 2008; DSÖ, 2008; Pan Amerikan Sağlık Örgütü, 2012;
DSÖ, 2013). DSÖ’nün dünya yaşlanma ve sağlık raporu, konuların ve eylem örneklerinin bir listesini sunmaktadır (DSÖ, 2015b: Tablo 6.1).
Ayrıca HelpAge International, kaynak kısıtlılığı yaşayan ortamlara odaklanan ve insani yardıma yönelik bir dizi rehber geliştirmiştir (HelpAge International, 2015). Bunlar, Avrupa’daki yaşlı gruplarının spesifik hassasiyetleriyle acil durum planları tasarlamaya yönelik bir kaynak olarak da işlev görebilir (ayrıca Kuruluşlar Arası Daimi Komite (KADK) Çalışma Grubunun yaşlıların insani eylemlere dahil edilmesi hakkındaki gözden geçirmelerine de bakınız) (KADK, 2015).
Eylem alanı Hedef Politika müdahalesi ve girişimi örnekleri Koordinasyon ve
entegre bakım sağlanması (alan 4: sosyal katılım, alan 6: sivil katılım ve istihdam ve alan 7:
iletişim ve bilgilendirme ile kesişiyor)
Sağlık, sosyal ve uzun dönemli bakıma ihtiyaç duyanlar için sorunsuz hizmet sunumuna erişimin kolaylaştırılması
• Doktorların yaşlılara yönelik fiziksel ve sosyal faaliyetlere sevkleri (hafif fitnes, yürüyüş grupları, tiyatro, vb.)
• Karmaşık ve çoklu ihtiyaçları olan hastalar için sağlık ve sosyal bakımın entegrasyonunu geliştirme görevi olan sağlık ve sosyal bakım uzmanları
• Bulunabilir farklı hizmetleri birbirine bağlayan yaşlılara ve sosyal çalışma görevlerine yönelik çoklu hizmet merkezleri
• Yerel bilgi ve koordinasyon merkezleri
• Farklı kuruluşlar arasındaki işbirliğini artırmak üzere bir yerel hizmet sağlayıcıları forumunun geliştirilmesi Sağlığın
geliştirilmesi ve önleme hizmetleri dahil sağlık hizmetleri (alan 4: sosyal katılım ile kesişiyor)
Önleme ve sağlığın geliştirilmesinin sağlık hizmetlerine dahil edilmesi
• Kronik hastalıkları ve izlem bakımını kontrol edip yönetmeye yönelik sağlık kontrolleri ve etkili müdahaleler
• Tütün bırakma tavsiyeleri ve danışmanlık
• Sağlık merkezleri ve topluluk merkezlerinde ruh sağlığının teşvik edilmesi ve hafıza eğitimi
• Grup ortamında ya da evde fiziksel aktivitenin teşvik edilmesi
• Sağlıklı diyetleri teşvik etmeye yönelik bilgi ve faaliyetler
• Tarama ve aşılama hizmetleri (söz gelimi
mahallelerde gezici tarama hizmeti kampanyaları)
Tablo 8. Yerel yaş dostu eylem planları ve değerlendirmelerden toplum ve sağlık hizmetleri için uygulama örnekleri
107
eklenmektedir. Bahsedilen müdahale ve girişimler, yerel bağlamlarda hali hazırda uygulanmış ya da yaş dostu bir eylem planında uygulanması tasarlanan projeler olabilir.
Kaynaklar ve araç setleri
Genet N, Boerma W, Kroneman M, Hutchinson A, Saltman R, editörler (2012). Home care across Europe:
current structure and future challenges (Avrupa genelinde evde bakım: mevcut yapı ve gelecekteki zorluklar). Kopenhag: DSÖ Avrupa Bölge Ofisi (http://
www.euro.who.int/en/about-us/partners/observatory/
publications/studies/home-care-across-europe-current-structure-and-future-challenges, erişim tarihi: 9 Haziran 2016).
HelpAge International (2012). Protecting older people in emergencies: good practice guide (Acil durumlarda yaşlılara koruma: iyi uygulamalar kılavuzu). Londra:
HelpAge International (http://www.helpage.org/
resources/practical-guidelines/emergency-guidelines/, erişim tarihi: 2 Ekim 2015).
HelpAge International (2014). Disaster resilience in an ageing world: how to make policies and programmes inclusive of older people (Yaşlanan bir dünyada felaketlere karşı direnç ve esneklik: yaşlıları içeren politika ve programlar nasıl yapılır). Londra: HelpAge International.
HelpAge International (2015). Emergency guidelines (Acil durum rehber ilkeleri) [web sitesi]. Londra: HelpAge International (http://www.helpage.org/resources/
practical-guidelines/emergency-guidelines/, erişim tarihi: 2 Ekim 2015).
HelpAge International ve Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay Evde bakım ve
gayri resmi bakımın desteklenmesi (alan 4: sosyal katılım ve alan 6: sivil katılım ve istihdam ile kesişiyor)
Evde bakım hizmetlerinin sağlanması
• İnsanların mümkün olduğunca evde bağımsız kalabilmelerine sağlayacak hizmetleri sağlamakla görevli ev geliştirme kuruluşları
• Evde tıbbi ve sosyal yardımın bulunabilirlik ve erişilebilirliğinin geliştirilmesi
• Evde temizlik ve kişisel hijyen hizmetleri
• Yemek hizmetleri Bakım verenlerin ve
ailelerin desteklenmesi
• Bağımlı yaşlıları olan aileler için farklı mali yardım ve destek programları
• Evde aile yardımı: nafaka, kişisel hijyen yardımı alabilme ve ailedeki yaşlı için hane halkı yardımı
• Günlük bakım hizmetlerinin sağlanması
• Bakıcılara yönelik çevrim içi bilgi platformları
• Bakıcılar için de psikolojik destek hizmetleri
• Cenaze destek hizmetleri
• Acil durum hizmetleri
• Telefon yardımı hizmetleri
• Geçici teknik ekipman kredisi (yürüme destekleri, tekerlekli sandalyeler, vb.)
Yatılı bakım tesisleri
(alan 4: sosyal katılım ve alan 6: sivil katılım ve istihdam ile kesişiyor)
İhtiyacı olanlar için kaliteli uzun dönemli bakım hizmetleri sağlanması
• İhtiyacı olanlar için yaşlılar evinin bulunabilirlik ve fiyat uygunluğunun artırılması
• Hizmet kalitesinin izlenmesi ve geliştirilmesi
• Hastane çıkışı bakımın kesintisiz devam etmesinin sağlanması
• Yatılı bakım ortamlarında sağlığın geliştirilmesi ve önleme hizmetleri
ÇYY ve "iyi
yaşlanma için BİT" • Uzaktan güvenlik alarmları
• Evden hemşireye, doktora ya da hastaneye iletişim için teknolojik çözümler
• Faaliyetlerin uzaktan sensörleri
• Yeni hizmetler geliştirmek için sanal koğuş (söz gelimi evde hastane projesi)
Acil durum
planlaması ve afet hazırlığı
• Acil durumlarda savunmasız yaşlılara ulaşmaya yönelik protokol ve programların tasarlanması
• Aşırı hava olayları ve acil durumlar için acil durum planlarının yapılması
• Savunmasız ve kırılgan yaşlıların kayıt sistemi aracılığıyla izlenmesi
• Bulaşıcı hastalıklara etkili şekilde tepki verebilmek için yerel olarak düzenlemelerin yürürlükte olmasının sağlanması
108
Dernekleri Federasyonu (2011). Guidance on including older people in emergency shelter programmes (Yaşlıların acil durum barınma programlarına dahil edilmesi hakkında yol gösterme). Londra: HelpAge International (http://www.helpage.org/resources/
practical-guidelines/emergency-guidelines/, erişim tarihi: 2 Ekim 2015).
K4Health (2015). Glossary (Sözlükçe). The mHealth planning guide: key considerations for integrating mobile technology into health programs (mSağlık planlama kılavuzu: mobil teknolojinin sağlık programlarına entegre edilmesine yönelik temel mülahazalar) içinde [web sitesi]. (http://www.k4health.org/toolkits/mhealth-planning-guide/glossary, erişim tarihi: 5 Haziran 2015).
Matthies F, Bickler G, Marin NC, Hales S, editörler (2008). Heat-health action plans (Sıcaklıkta sağlık eylem planları). Kopenhag: DSÖ Avrupa Bölge Ofisi (http://www.euro.who.int/en/publications/abstracts/
heathealth-action-plans, erişim tarihi: 9 Ekim 2017).
Schulmann K, Ilinca S, Leichsenring, K (2017).
Community care for people with dementia: a handbook for policymakers (Demanslı kişiler için topluluk bakımı:
politika yapıcılar için el kitabı). Viyana: Avrupa Sosyal Yardım Politika ve Araştırmaları Merkezi.
Tarricone R, Tsouros AD, editörler (2008). The solid facts: home care in Europe (Katı gerçekler: Avrupa’da evde bakım). Kopenhag: DSÖ Avrupa Bölge Ofisi (http://www.euro.who.int/en/publications/abstracts/
home-care-in-europe.-the-solid-facts, erişim tarihi: 9 Haziran 2016).
Toleikyte D, Oostdam N, van Kats-Dernee N, Todorovic N, Vracevic M (2013). Community-based care and support: a toolkit for NGOs, local authorities and service providers in the care for the elderly (Topluluk bazlı bakım ve destek: yaşlıların bakımında STK’lar, yerel merciler ve hizmet sağlayıcılar için araç seti). Belgrad: Sırbistan Kızılhaçı.
DSÖ (2015). The MAPS toolkit: mHealth assessment and planning for scale (MAPS araç seti: ölçek için mSağlık değerlendirme ve planlaması). Cenevre: Dünya Sağlık Örgütü. (http://www.who.int/reproductivehealth/
publications/mhealth/maps/en/, erişim tarihi: 13 Ekim 2015).
DSÖ Avrupa Bölge Ofisi (2011). Public health advice on preventing health effects of heat (Sıcaklığın sağlık etkilerinin önlenmesi hakkında halk sağlığı tavsiyesi).
New and updated information for different audiences (Farklı hedef kitleler için yeni ve güncellenmiş bilgiler).
Kopenhag: DSÖ Avrupa Bölge Ofisi (http://www.euro.
who.int/en/health-topics/environment-and-health/
Climate-change/publications/2011/public-health- advice-on-preventing-health-effects-of-heat.-new-and-updated-information-for-different-audiences, erişim tarihi: 9 Ekim 2017).
Dünya Meteoroloji Örgütü ve DSÖ (2015). Heatwaves and health: guidance on warning-system development (Sıcak hava dalgaları ve sağlık: uyarı sistemi geliştirilmesi hakkında rehberlik). Cenevre: Dünya Meteoroloji Örgütü (http://www.who.int/globalchange/publications/
heatwaves-health-guidance/en/, erişim tarihi: 9 Ekim 2017).
Okuma önerileri
Avrupa AGE Platformu (2012). Age- and dementia-friendly environments as investment for a sustainable EU (Sürdürülebilir bir AB’ye yönelik bir yatırım olarak yaş ve demans dostu ortamlar) [basın açıklaması]. Brüksel:
Avrupa AGE Platformu (http://www.age-platform.eu/
age-a-the-media/age-communication-to-the-media- press-releases/1552-age-and-dementia-friendly-environments-as-investment-for-a-sustainable-eu, erişim tarihi: 12 Ekim 2015).
Avrupa Komisyonu (2015). The 2015 ageing report:
economic and budgetary projections for the 28 EU Member States (2015 yaşlanma raporu: 28 AB Üye Devleti için ekonomi ve bütçe projeksiyonları) (2013–
2060) . Brüksel, Avrupa Komisyonu (http://ec.europa.
eu/economy_finance/publications/european_
economy/2015/ee3_en.htm, erişim tarihi: 9 Haziran 2016).
Finkelstein J, Knight A, Marinopoulos S, Gibbons MC, Berger Z, Aboumatar H vd. (2012). Enabling patient-centered care through health information technology (Sağlık bilgi teknolojisi aracılığıyla hasta merkezli bakımın mümkün kılınması). Rockville MD:
Sağlık Hizmeti Araştırmaları ve Kalite Kuruluşu (Kanıt Raporu/Teknoloji Değerlendirmesi no. 206; https://
www.effectivehealthcare.ahrq.gov/search-for-guides-reviews-and-reports/?pageaction=displayproduct&pro ductID=1157, erişim tarihi: 9 Haziran 2016).
Goodwin N, Dixon A, Anderson G, Wodchis W (2014).
Providing integrated care for older people with complex needs: lessons from seven international case studies (Karmaşık ihtiyaçları olan yaşlılar için entegre bakımın sağlanması: yedi uluslararası vaka çalışmasından dersler). Londra: The King’s Fund (http://www.
kingsfund.org.uk/publications/providing-integrated-care-older-people-complex-needs, erişim tarihi: 9 Haziran 2016).
INNOVAGE (2015). How the database of exemplars was compiled (Örneklerin veri tabanı nasıl derlendi) [web sitesi]. Sheffield: INNOVAGE (http://www.innovage.
group.shef.ac.uk/about-the-exemplars.html, erişim
109
tarihi: 12 Ekim 2015).
Kesselring A, Smith S, Dobner S, Schrammel M (2014).
Social innovation for active and healthy ageing: a case study collection (Aktif ve sağlıklı yaşlanma için sosyal inovasyon: vaka çalışması koleksiyonu). Brüksel: Kral Baudouin Vakfı (https://www.kbs-frb.be/en/Activities/
Publications/2014/312599, erişim tarihi: 9 Haziran 2016).
Rechel B, Doyle Y, Grundy E, McKee M (2009). How can health systems respond to population ageing? (Sağlık sistemleri nüfusun yaşlanmasına nasıl yanıt verebilir?) Kopenhag: DSÖ Avrupa Bölge Ofisi (http://www.euro.
who.int/en/health-topics/Life-stages/healthy-ageing/
publications/2009/how-can-health-systems-respond-to-population-ageing, erişim tarihi: 9 Haziran 2016).
Scheil-Adlung X (2015). Long-term care protection for older persons: a review of coverage deficits in 46 countries (Yaşlıların uzun dönemli bakımı: 46 ülkede kapsama oranı eksikliklerinin gözden geçirilmesi).
Cenevre: Uluslararası Çalışma Örgütü (ESS Çalışma Belgesi no. 50; http://www.ilo.org/secsoc/information-resources/publications-and-tools/Workingpapers/
WCMS_407620/lang--en/index.htm, erişim tarihi: 9 Haziran 2016).
Scheil-Adlung X, Bonan J (2012). Can the European elderly afford the financial burden of health and long-term care? (Avrupalı yaşlılar sağlık ve uzun dönemli bakımın mali yükünü kaldırabilir mi?) Assessing impacts and policy implications (Etkilerin ve politika sonuçlarının değerlendirilmesi). Cenevre: Uluslararası Çalışma Örgütü (ESS Çalışma Belgesi no. 31; http://www.ilo.