Vapı tekniği
<
D a m ı n İ n ş a Ş e k l i H a k k ı n d a
Y a z a n : A n k a r a Y a p ı ve Usta okulu teknik Ş e f i Y ü k s e k Mimar F. Hillinger
Çeviren : A d n a n Kolatan
A n k a r a d a ve T ü r k i y e n i n sair şehirlerinde resmî binaların muhtelif d a m tamiratını k o n t r o l ettiğim s ı r a d a e d i n d i ğ i m tecrübeler, beni d a m şeklini bil-hassa T ü r k i y e d e k i hal ve şartlar b a k ı m ı n d a n b a h i s m e v z u u e t m e ğ e s e v k e y l e m e k t e d i r .
E k s e r i y e t l e ; v ü c u d a getirildiklerinden az bir za-m a n s o n r a g a y e t e h e za-m za-m i y e t l i taza-mir za-m a s r a f l a r ı n a se-b e p o l a n v e k e n d i l e r i n e karşı gösterilmiş olan itima-dı bu s u r e t l e sarsan d a m l a r , katranlı k a r t o n l a r ile ö r t ü l m ü ş olan d ü z d a m l a r d ı r . İşte b u n u n üzerinedir ki inşaat sahibi, başa g e l e n d e n alınan acı d e r s e sebebiyle m i m a r a karşı çok d e f a şöyle bir t a l e p t e b u l u n u -y o r : «Sakın d ü z d a m -y a p m a -y ı n ı z ! T a m i r m a s r a f l a r ı istemiyoruz. Bizim iklimimiz için kiremitle ö r t ü l m ü ş d a m d a n başkası m u v a f ı k değildir.» B u n d a n dolayı, b ö y l e bir itirazın haklı olup olmadığını ve, t a t b i k a t -ta s e m e r e v e r m e m i ş o l m a s ı n d a n dolayı, T ü r k i y e d e d ü z d a m y a p m a k t a n b ü s b ü t ü n v a z g e ç m e k i c a p edip e t m e d i ğ i n i esaslı surette a r a ş t ı r m a ğ a l ü z u m v a r d ı r . D ü z d a m T ü r k i y e n i n bir çok şehirlerinde a c a b a h a n -gi sbepteıı d o l a y ı iyi bir netice v e r m e m i ş t i r ? B u n a teknik b a k ı m d a n ve z a m a n ı n d a tesir e d e m i y e c e ğ i bir ç a r e v a r mıdır v e b u çare ne şekilde o l m a l ı d ı r ?
D a m ı n d ü z m ü y o k s a dik mi olması meselesi ö t e d e n b e r ! b ü t ü n m e m l e k e t l e r d e u m u m u n d ü ş ü n c e -sini meşgul etmiştir. F a k a t , d ü z d a m m ü c a d e l e s i n i n z a m a n ı m ı z d a e s a s itibariyle m i m a r î b a k ı m d a n cerey a n e t m e s i n e m u k a b i l eski z a m a n l a r d a bu m e s e l e d a ha ziyade, m a k s a d a m u v a f ı k olup o l m a d ı ğ ı n o k t a s ı n d a n inceleniyordu.' O n altıncı asırda m e ş h u r A l -m a n ressa-mı A l b r e c h t Dürer, e t r a f ı n d a yüksek ve dik d a m l a r b u l u n a n bir m a n a s t ı r kilisesinin çatısının ne şekilde yapılması m u v a f ı k olacağına dair fikri s o r u l d u ğ u z a m a n alçak ve d ü z d a m yapılmasını tav-siye etmiş ve şu sebepleri ileri sürmüştü :
1 — D a m ı n öyle yüksek y a p ı l m a s ı n a lüzum yoktur, ç ü n k ü üstüne zahire d ö k ü l e c e k değildir.
2 — A l ç a k d a m d a h a hafiftir ve rüzgârın taz-yikına d a u ğ r a m a z . 3 — Y a n g ı n a karşı p e k o k a d a r y e m l i k teşkil etmez. 4 — Ö r t ü l ü p aktarılması d a d a h a az tehlikelidir. 5 — A l ç a k d a m yüksek d a m d a n d a h a az tamir m a s r a f ı n a l ü z u m gösterir. .
D ü r e r ' e alçak d a m ı tercih ettirmiş olan s e b e p l e r b u g ü n d a h i bazı inşaat için t a m surette yerindedir-, ler ve o z a m a n ı n en değerli sanatkârı t a r a f ı n d a n işin bu d e r e c e m a k s a d a u y g u n bir surette h ü k ü m l e n d i r i l -miş o l m a s ı n a bakınca, b u k a d a r m a k s a d a u y g u n bir görüşün z a m a n ı m ı z d a d a h i bir m ü h e n d i s için şeref
sayılacağı bellidir.- , Bu h â d i s e d e n ( 4 0 0 ) s e n e sonra, 1 9 2 6
senesinde, b u n a b e n z e r bir sorgu üzerine Dessau ş e h r i n d e -ki inşaat evinin m ü d ü r ü M i m a r P r o f e s ö r W a l t e r G r o p i u s d ü z d a m ı n f a y d a l a n h a k k ı n d a şu fikirde b u l u n m u ş t u r : ı
1 — Eğri d a m a l t ı n d a k i güç işe y a r a y a n ölü köşeler yerine sarih çizgili, mustatilî t a v a n araları, çatı katları y a p m a k .daha m u v a f ı k t ı r .
2 — Ç a t ı y a n g ı n l a r ı n a çok s e b e p olan a h ş a p d a m l a r d a n k a ç ı n m a l ı d ı r .
3 — Ç a t ı s a t ı h l a r ı n d a n i k a m e t h u s u s u n d a isti-f a d e etmelidir ( d a m b a h ç e l e r i )
4 — K ü b i k b i n a bünyesinin b o ş o l a n etrafına v e üstüne inşaat yapılması d a h a k o l a y d ı r .
5 — R ü z g â r ı n h ü c u m edeceği satıhlar m e v c u t o l m a d ı ğ ı n d a n t a m i r ihtiyacı d a h a azdır.
Bu iki m ü t a l â a y ı karşılaştırdığımız z a m a n hay-ret verici b i r m u t a b a k a t g ö r ü y o r u z v e b u meselenin ne k a d a r eski o l d u ğ u n u anlıyoruz. Gotik d e v r i n d e n z a m a n ı m ı z a k a d a r inşa sanatının bir çok m e n s u p l a r ı düz d a m ı n kusursuz olarak y a p ı l m a s ı n a uğraşmışlar ve eski z a m a n l a r d a k i teknik güçlüklere r a ğ m e n ek-seriya d ü z d a m l a r ı inşa d a h i etmişlerdir. N e t e k i m b ü y ü k A l m a n m i m a r ı Kari Schinkel düz d a m a karşı hususî bir sevgi g ö s t e r i y o r d u ve h e m e n b ü t ü n y a -pılarının üstü u f k î d i r .
Elverişli inşa m a l z e m e s i y o k l u ğ u n d a n t a m a m e n d ü z d a m y a p a m a d ı ğ ı z a m a n pek az meyilli, kürsü şek-linde d a m y a p a r d ı v e meyilli kısmı a r k a t a r a f a ko-| yardı. Bu suretle c a d d e d e n bakınca d a m g ö r ü n m e z -di ( N e u e W o c h e B e r l i n ) .
çünkü suların, teknik b a k ı m d a n düşünülmiyerek, yükseltilmiş olan kenar duvarlara k a d a r sevkedilme-sine ve ancak o n d a n sonra bir takını d o l a m b a ç l a r l a aşağı gönderilmesine lüzum hasıl olur
On dokuzuncu asırda yapılmış bir çok taraça d a m l a r vaıd'ır ve «ahşap ve çimen'o d a m » denilen şe-kil dahi o tarihlerde pek revaçta idi. Bu d a m l a r ya-pıştırılmış dört kat karton ile bunun üstünde bastı-ııcı ağırlık olarak 1 0 - 2 0 santimlik çakıl tabaka-sından ibarettir. Ekseriya çok uzun z a m a n dayanır-lar. Meselâ F r a n k f u r t belediyesinin inşaat dairesinin bildirdiğine göre damı bu sistemde yaprlmış ve üzerine 2 0 santim kalınlığında çakıldan bir mu-hafaza tabakası konulmuş olan bir ikamegtâhın 50 seneden fazla bir z a m a n tamirsiz olarak durduğu görülmüştür.
Bugiiıı düz d a m artık teknik b a k ı m d a n t a m a m e n aydınlanmış bir mahiyet aldığı için birçok m o d e r n mimarlar bilhassa güzellik sebepleriyle düz d a m ya-pılması için 'mücadele etmektedirler. Z a m a n ı m ı z d a düz d a m şeklinin çok yayılmış olması işte başlıca b u n d a n ileri geliyor. Netekim bir A l m a n meslek mecmuasının sorması üzerine Hollandalı mimar ( O u d ) 1926 senesinde şöyle yazmıştı: «Düz d a m şeklinin teknik ilerleyişinden hasıl olduğu fikri b a n a doğru görünmiyor. Bence bu şeklin birinci sebebi m a k s a d a uygunluğu, ikinci sebebi — b e l k i d e birinci s e b e b i — ise t a m a m e n güzellik düşüncesidir.»
Bir A l m a n meslek mecmuasının 1926 senesinde teknik sahada çok yükselmiş bir çok memleketle-rin en ileri gelen mimarları arasında yaptığı bir ankette, düz d a m d a n uzun seneler zarfında elde edi-len tecrübelere istinaden, bu d a m şeklinin teknik b a k ı m d a mükemmelliği ve takdire lâyıklığı umumi-yetle kabul edilmiştir. F r a n k f u r t belediyesinin inşaat dairesi t a r a f ı n d a n Amerika ve A v r u p a mimarları arasında yapılan ve hemen her çeşit d a m şekillerini inceliyen bir anket dahi aynı neticeyi vermiştir. Bu anket neticesinde ucuz yapıların umumiyetle d a y a -nıklı sayılamıyacakları ve fakat altları iyi yapılmış metin düz damların, ister kartonla, ister soğuk asfalt levhalarla örtülmüş olsunlar, 25 30 selne d a y a n -dıkları tespit edilmiştir.
Her halde şurası muhakkaktır ki, gerek A v r u p a -da gerekse A m e r i k a d a m o d e r n sanayiin inkişafın-danberi düz d a m l a r yüksek d a m l a r ı büyük şehirle-rin ikametgâh binalarından, mağaza ve yazıhane bi-nalarından ve sanayi bibi-nalarından m ü t e m a d i y e n koğ-m a k t a bulunkoğ-muştur. Bugün ukoğ-mukoğ-miyetle, dakoğ-mların örtülmesinde, eskiden bilinmiyen bir çok şeyler ta-lep ediliyor; şöyle ki :
İkametgâh inşaatında: T a r a ç a d a m halinde ola-cak, hava' ve güneş banyosu ve çamşır kurutmağa mahsus yeri bulunacaktır.
Mağaza ve fabrika b i n a l a r ı n d a : Dinlenme ve spor yeri halinde olacaktır.
Otel binasında: T a r a ç a d a m halinde olacaktır. H a s t a h a n e binasında: Hastaların uzanıp istira-hat edecekleri bir taraça halinde olacaktır ve saire.
Plânın binanın tahsis -edilecek maksada mutla-ka uygu ı olması da bugün eskiye nazaran d a h a faz-la istenmektedir ve bu yüzden, bilhassa sanayi bi-nalarında, d a h a çapraşık bina bünyeleri tertip edil-mesi zarurî oluyor. Halbuki kiremitli bir d a m , çirkin görünmeksizin ancak basit bir bina bünyesinde tat-bik edilebilir . Bu sebeptendir ki sanayi binalarında dik d a m düz d a m tarafından çabuk koğulmuştur. Düz damların teknik b a k ı m d a n tekâmülü dolayısile sanayi â l e m i n d e ve büyük şehirlerin binalarında bu şekildeki d a m l a r ı n az z a m a n sonra hâkim bir vazi-yet alacakları beklenir. Buna mukabil kırlık yerler-d e ve iskân inşaatınyerler-da mahallî mimariye uygun bir şekilde olarak kiremitli d a m kullanılacak v e itibar görecektir.
İzah ettiğimiz tekâmüller ve tecrübeler kâfi de-recede gösteriyor ki, istesek bile, binanın organiz-mini b o z m a d a n düz d a m y a p m a k t a n vazgeçmemi-ze imkân yoktur ve bu şekildeki damların inşaatının icrası birinci sınıf mimarların elde ettikleri tecrübe-lere nazaran teknik b a k ı m d a n halledilmiş bir mese-le o l d u ğ u n a g ö re bunarı inşa etmekte bir engel de
mevcut değildir.
Buna karşı, düz damların T ü r k i y e d e kat'iyyen iyi bir netice vermedikleri mutlak surette haklı ola-rak ileri sürülüyor. A c a b a b u r a d a elde edilen fena tecrübelerin sebebi nedir? H e r halde başlıca aebep, bu damın tatbikında memleketin iklim
hususiyetle-rinin kâif derecede gözetilmemiş olmasıdır.
Tiyki-yenin birçok yerlerinde gece ile gündüz sıcaklıkları arasındaki farkın ekseri A v r u p a memleketlerinde ol-d u ğ u n ol-d a n çok ol-d a h a fazla bulunol-duğu m a l û m bir ha-kikattir. Bu noktaya bilhassa düz d a m inşaatında
fazla bir dikkat göstermek lâzımdır; kâfi sa-yıda dılatasyon faslı müşterekleri tertip et-mek ve bunları biçimlendirip işleet-mek düz d a m ya-pısının dayanıklılığı b a k ı m ı n d a n müessir bir ehem-miyeti haizdir. B u r a d a düz damalrın fena neyice vermiş olmasının başka bir sebebi d e bunların üstüne koruyucu hiç bir şey sürülmeksizin
doğ-r u d a n d o ğ doğ-r u y a kuvvetli güneş ışıkladoğ-rına madoğ-ruz bıdoğ-ra- bıra-kılması ve bu yüzden kartondaki katranın uçup git-mesine, dolayısile de geriye değersiz bir paçavra kâğıdın kalmasına m e y d a n a verilmesidir. G ü n d ü z ü n kuvvetli sıcağı ile gecenin ehemmiyetli serinliğinden d o ğ a n bir işleyişe yani böyle bir genişleme v e büzül-m e faaliyetine bu derece kötüleşbüzül-miş bir karton ar-tık d a y a n a m a z ve az z a m a n sonra yırtılır, neticede ise geniş mikyasta tamir işlerine lüzum hasıl olur.
ya-pisinin ekseriya pek ucuz cinsinden seçildiğini d e b u n a ilâve etmek lâızımdır. D a m örtüsünün masraf-ları binanın sair kısımmasraf-larının masrafmasraf-ları ile kat'iy-yen mütenasip değildir. Mermer ve b r o n z gibi kıy-metli m a l z e m e kullanılarak yapılan resmî bir bina-nın üstüAe oturtulan tacın ucuz ve çok d e f a sadece bir kat kumlanmış, katranlı k a r t o n d a n ibaret olması ne k a d a r büyük bir tezad teşkil .eder. Temsil edici mahiyetteki bir binanın üstüne dayanıklı, metin bir d a m yakışır ve bunun masrafı binanın diğer kısımlarının masrafı ile mütenasip olmalıdır. Eski z a m a n -ların kıymetli sanat âbidelerinde böyle bir tezadı kat'iyyen bulamayız. Bilâkis, o eserler için zamanın en dayanıklı, en pahalı d a m örtülerini kullanmışlar ve bunları eserin m u h a f a z a s ı için ancak kifayetli gör-müşlerdir.
Bugün düz d a m l a r ı n kısa bir z a m a n sonra tamire m u h t a ç hale gelmelerinin bir sebebi de b a y r a k çek-mek veya bacayı temizleçek-mek için ekseriya karton örtünün üzerinde yürünmesi ve k u n d u r a d a k i çivile-rin çatının derisini zedelemesidir. Böyle d a m l a r d a örselenen yerler pek güçlükle görülüp bulunabildi-ği ve zararlar binanın içinde bu yerlere n a z a r a n tah-min edilen yerlerden t a m a m e n başka yerlerde ken-dini gösterdiği İçin bu cihet bilhassa ehemmiyetli-dir.
Düz bir damın katranlı karton veya ruberoid ile muvaffakiyetli surette örtülmesi isteniyorsa bu tak-dirde her şeyden evvel damın meylinin doğru olma-sına dikkat etmek lâzımdır, bu meylin 1 , 1 / 2 dere-ceden az olmaması ( b i r metreye üç santim mil) ve
30 d e r e c e d e n fazla olmaması (bir metreye 5,8 san-tim mil) icab eder. B u n d a n başka d a m ı n dış sathı-nın d o ğ r u d a n d o ğ r u y a gelen güneş ışıklarına karşı mutlaka kifayetli surette m u h a f a z a edilmesi şarttır. Yukarıda bahsedilen F r a n k f u r t şehrindeki ahşap çi-m e n t o d a çi-m ( 5 0 ) sene taçi-mirsiz durçi-muştur. Hiç şüp-he yok ki T ü r k i y e d e d e olsa o k a d a r yaşardı, çün-kü güneş tesirine karşı ( 2 0 ) santim kalınlığında bir çakıl tabakasile m u t l a k surette m u h a f a z a edilmişti ve aynı z a m a n d a üzerinde yürümekten doğabilecek zararlara d a imkân yoktu. Fakat şimdi son senelerin teknik tekâmülü sebebiyle bu tarzda m u h a f a z a altı-na alınmış damların modası geçmiştir, çünkü böyle kalın bir k u m ve çakıl tabakası binaya fazla yükle-nir ve b u n d a n başka, y a ğ m u r sularını çekerek ağır-lığını nisbetsiz derecede arttırır. Neticede böyle bir damı taşıyan bina kısımlarının d a h a kuvvetli yapıl-ması icap eder, dolayısile inşaat iktisadî mülâhaza-lara aykırı düşer. Bugün damın sathını bir alüminyüm maddesi iie sıvarlar. Bu m a d d e güneş ışıklarını ak-settirip geri atar ve böylece onların zararlı tesirleri-ne engel olur.
En tanınmış düz d a m örtüsü çeşitlerini — m a d e -nî d a m l a ı hariç olmak ü z e r e — dört grupa ayırmak m ü m k ü n d ü r :
1 — Muhtelif katranlı karton mamulâtı; 2 - 3 kat olarak konur. Bir m u h a f a z a sıvası yapılır arasına jut veya tel konur.
2 — Katransız örtü nevileri
3 — D a m macunları. Bunlar sulu veya koyu mayi halinde sürülür .
4 — Asfalt damlar. Bunlar, üzerinde yürüne-bilecek surette dahi tertip olunabilir. Başka bu yazı-lan neviler arasında müşterek tarzlar dahi vardır. Metre mikâbı 0 , 3 3 3 ilâ 0,625 kilo olup katran içirilmiş ve kumlanmış olarak m ü t e a d d i t tabakalar halinde katranlı taş kömür tutkalı ile yapıştırılan bü-tün h a m kartonlar birinci gruptaki katranlı karton
damlar meyanındadır. Bu çeşit damları resmî
bina-larda kullanmağa kat'iyyen müsaade edilmemelidir, çünkü katranlı taş k ö m ü r tutkalı güneş altında çok çabuk uçar.
İkinci gruptaki katransız damların ise çok d a h a iyi olduğu görülmüştür. Bunlar katran içirilmiş d a m l a r a nazaran çok d a h a ziyade dayanıyorlar. Al-m a n y a d a çok iyi neticeler verAl-miş olan Stropezoid d a m bu grupa dahildir. Bu, katransız, uzun z a m a n dayanır bir d a m örtü m a d d e s i n d e n ibaret olup için-de teliçin-den bir nesiç vardır ve güneş ışıklarını aksetti-rip geri atması için bir alüminyüm tabakasını havi-dir. Bitumen içirilmiş ve k u m l a n m ı ş veya başka bir
örtü tabakası ile teçhiz edilmiş olan d a m örtüsü kar-tonu nevileri d e bu gruptan sayılmaktadır. 'Örtü tabakası olarak ekseriya renkli sıvalar seçilir. Bu sahada en maruf olan m a m u l â t Wernerit ile Rube-roid ismindeki kartonlardır.
Üçüncü gruptaki macunlu damlar m e y a n ı n d a A l m a n y a d a imal edilmekte olan Durumfix ile A m e rika m u a m e l â t ı n d a n olan Arco ve T r o p i c a l m a r k a -ları bilhassa zikredilmeğe lâyıktırlar; çünkü ( 3 0 ) seneden fazla bir z a m a n d a n b e r i muvaffakiyetle kul-lanılmaktadırlar.. Nasıl tatbik edileceği meselesine gelince, bu m a d d e n i n sıcak olarak ve d o ğ r u d a n d o ğ ruya beton üzerine konması lâzımdır ve bu m e y a n -da 4 - 5 santim kalınlığın-da bir macun tabakası elde edilebilmesi için takriben 6 - 7 kiloya lüzum vardır. Damın üstünde yürünebilmesini temin için de bu tabaka üzerine çini veya levhalar konulabilir.
Üzerinde yürünülemiyecek damlar macunlandı-takdirde, bina oturuncaya kadar, ilk z a m a n l a r d a da'mın çatlaklar yapıp yapmadığını yoklamak lâzım-dır. Çatlaklar hasıl olursa bunlar üzerine t e k r a r macun sürmek kâfidir. Bu gibi haller için, malzeme-yi teslim eden firmaîar umumiyetle 15 - 20 senelik garanti k a b u l ederler. Bu d a m l a r asfaltla örtülmüş d a m l a r a nazaran çok d a h a ucuzdurlar ve her y e r d e iyi neticeler vermişlerdir.
Bunlar ya d ö k m e asfalttandırlar yahut ta as-falt levhalardan yapılıp lehim lâmbasile lehim-lenirler. Asfalt levhalar kullanıldığı takdirde şakulî d u v a r ile olan iltisaklar, m a d e n î saç levhalar kul-l a n m a ğ a kul-lüzum okul-lmaksızın, dayanıkkul-lı ve çabuk olarak, sadece bir lehim lâmbası yardımı ile, bizzat asfalt levhalardan yapılabilir. Asfalt damın tatbi-katı hususunda en sağlam tarz budur. İltisaklar ve bo-ğaz noktaları da dahil olmak üzere iki santim yu-muşak asfalt k o n u p bunun üzerine sert asfalt vaze-dilir ve d ö v ü l ü r yahut levhalar halinde kojnulıvr. Üst asfalt tabakasında hasıl olabilecek çatlaklar, alttaki yumuşak asflat tabakası dolayısile kendiliklerinden kapanırlar. Bütün duvar iltisakları, hiç m a
-den kullanılmaksızın, bizzat d a m örtüsü malzeme-siyle temin edilir.
Bu işler için fabrikalar bittabi m ü t e m a d i y e n ye-ni malzeme tertip ve piyasaya ihraç etmektedirler. Bunların bu işe elverişli olup olmadıklarını, en iyisi, bir (Devlet malzeme m u a y e n e enstitüsü) marifetile kontrol etmek lâzımdır. Netekim muhtelif memle-ketlerde zaten böyle yapılmaktadır. A n k a r a d a k i ye-ni yüksek tekye-nik rr.:ktebi kadrosu dahilinde ve münasip bir esas dairesinde böyle bir enstitü vücu-da getirmek m ü m k ü n bulunsa gerektir. Bu enstitü, düz damların memleket icabatına sade tatbikattaki faydaları b a k ı m ı n d a n değil, aynı z a m a n d a iktisadî b a k ı m d a n da t a m a m e n uygun ve elverişli olduğunu ilmî surette isbat edecektir.
