Nil TEK‹N
SGK Narl›dere Dinlenme ve Bak›mevi, Aile Hekimli¤i ‹ZM‹R Tlf: 0232 238 52 43 e-posta: niltekin33@yahoo.com Gelifl Tarihi: 02/02/2010 (Received) Kabul Tarihi: 25/02/2010 (Accepted) ‹letiflim (Correspondance)
1 SGK Narl›dere Dinlenme ve Bak›mevi, Aile Hekimli¤i ‹ZM‹R
2 Adnan Menderes Üniversitesi T›p Fakültesi, Aile Hekimli¤i AYDIN
3 SB Sincan Mehmet Nurhan Kaynak Sa¤l›k Oca¤›, Aile Nil TEK‹N1
Güzel D‹fiÇ‹G‹L2
Elif ALTUNBAfi3
CARE OF DEMENTIA PATIENTS–SOCIAL
PERSPECTIVE, ATTITUDE, AND SOURCES OF
KNOWLEDGE
DEMANS HASTALARININ BAKIMI,
TOPLUMSAL BAKIfi AÇISI, DAVRANIfi VE B‹LG‹
KAYNAKLARI
ÖZ
Girifl: Bu çal›flmada halk e¤itimine kat›lanlar›n demans hakk›nda bilgi, düflünce ve
davran›flla-r›n›n de¤erlendirilmesi amaçlanm›flt›r.
Gereç ve Yöntem: Alzheimer Derne¤i’nin düzenledi¤i halk e¤itimlerine kat›lan 118 kifliye
an-ket uygulanm›flt›r.
Bulgular: Çal›flmaya kat›lanlar›n 73’ü (%61.9) kad›n, 45’i (%38.1) erkekti. Yafl ortalamas›
57.87 ±15.44 (14-83) idi. Demans hakk›ndaki bilgileri büyük oranda yaz›l› medyadan (%49.2) ve doktorlardan (%33.9) edindiklerini belirtmifllerdi. E¤itime kat›lanlar›n 58’i (%49.2) yaln›zca bilgisi-ni artt›rmak için kat›l›rken, 48’i (%40.7) ise demansl› hastaya bak›m verdi¤i için kat›lm›flt›. Demans-l› hastan›z olsa nerede bak›m almas›n› istersiniz sorusunun yan›t›nda ise 54 kifli (%45.8) bak›me-vinde, 51 kifli ise (%43.2) evde bak›lmas›n› istedi¤ini belirtmiflti. 54 kat›l›mc› demans hastalar›n›n bak›mevinde bak›m almalar› gerekti¤i görüflündeyken 51 kat›l›mc› ise bak›m›n evde de verilebile-ce¤ini düflünüyordu.
Sonuç: Demans hastal›¤› hakk›nda yeterli bilgi sahibi olunmamas›na karfl›n bu hastal›¤›n
önemli oldu¤u görüflü toplumumuz içinde giderek artmaktad›r. Baflta bas›n olmak üzere tüm ile-tiflim yollar› demans hakk›nda bilgi ve fark›ndal›¤›n artt›r›lmas›na katk› vermelidir. Demans hasta-lar›na hem evde hem de bak›mevlerinde bak›m verilmesi görüflünün yayg›nl›¤› bak›m hizmetleri-nin her iki alanda da gelifltirilmesi gerekti¤ini göstermektedir.
Anahtar Sözcükler: Demans; Alzheimer Hastal›¤›; Yafll› Bak›m›; Bilgi; E¤itim.
ABSTRACT
Introduction: The purpose of this study was to assess perspective, attitude, and sources of
knowledge of participants who attended a public training program about dementia.
Materials and Method: A structured questionnaire was administered to 118 participants in
the meetings arranged by Alzheimers’ Association.
Results: There were 73 (61.9%) female participants and 45 (38.1%) male participants.
Mean age was 57.87 ± 15.44 years (range: 14-83). Main knowledge resources for dementia were books, magazines (49.15%) and doctors (33.9%). Of the participants, 58 (49.15%) report-ed that they attendreport-ed the meeting to improve their knowlreport-edge, and 48 (40.67%) statreport-ed they attended because they had a dementia patient to take care of. Of the participants, 54 stated that dementia patients should be taken care of at nursing homes whereas 51 reported that they could be taken care of at home.
Conclusion: Although knowledge about dementia is not sufficient, perception about its
importance is increasing in our population. All sources of media should be used actively in rais-ing public awareness about dementia. Common perspective about care of dementia patients both at home and nursing homes indicate that special attention should be given to improve both home and institutional care services.
Key Words: Dementia; Alzheimer Disease; Elderly Care; Knowledge; Education.
G‹R‹fi
D
ünya ile birlikte Türkiye nüfusu da giderek yafllanmakta,yaflam süresinin uzamas›na ba¤l› olarak kronik hastal›kla-r›n görülme s›kl›¤› artmaktad›r (1,2). Demans yafll›da biliflsel fonksiyon kayb› ile seyreden hastal›klar aras›nda en s›k görü-lenidir. 80 yafl ve üzerindeki kiflilerde demans prevelans› iler-leyen yaflla birlikte %20’lerden bafllay›p %60’lara ulaflmakta-d›r (3,4). Demans bir sendrom olarak de¤erlendirilirken, böl-ge ve ›rklara göre oranlar› de¤iflse de en çok görülen tipi Alz-heimer Hastal›¤›’d›r. AlzAlz-heimer Hastal›¤›’n›n ilerleyen süre-cinde tedavi yetersiz kalmakta, sosyal ve günlük ifllevler yeri-ne getirilememektedir. Bu durum hastan›n yan› s›ra bak›m verenler için de birçok sorunu ve yükü beraberinde getirmek-tedir. Ancak pek çok kronik hastal›kta oldu¤u gibi demans hastalar›nda da güncel tedavilerin uygulanmas›, yak›n hasta izlemi ve bak›m› yaflam süresi ve kalitesini olumlu olarak et-kilemektedir (3-8).Alzheimer Hastal›¤›’n›n yafllanmayla kesin iliflkisi bilin-mekle birlikte kiflinin e¤itim düzeyi, sosyo-ekonomik seviye-si, genel sa¤l›k ve sa¤laml›k durumu gibi etkenlerle iliflkisine yönelik tart›flmalar mevcuttur. Her durumda yafllanan ülke-mizde giderek artan oranda görülen Alzheimer hastalar›na ba-k›m verenler genellikle eflleri, çocuklar› veya di¤er aile üyele-ridir. Hastal›¤›n kronik ve ilerleyici sürecinde bak›m veren kifliler büyük sorumluk yüklenirler ve birçok zorlukla karfl›la-fl›rlar (9-11). ‹zlemde hastada davran›fl de¤iflikliklerinin yol açt›¤› sorunlar ile tam bellek yitimi görülür. Bu durum baz› sosyal sonuçlar ortaya ç›karabilir, parasal yük getirebilir, kifli-sel ve evlilikle ilgili strese de neden olabilir. Ayr›ca Alzheimer hastas›n›n bak›m yeri ve bak›m program›n›n düzenlenmesi gibi gereksinimler ortaya ç›kar (12).
Birçok ülkede oldu¤u gibi ülkemizde de Alzheimer Has-tal›¤›’n›n toplumda bilgi ve fark›ndal›¤›n›n artt›r›lmas› ama-c›yla halk e¤itimleri, sosyal ve bilimsel etkinlikler düzenleyen çeflitli kurulufllar bulunmaktad›r. Bu çal›flmada Alzheimer Derne¤i ‹zmir ve Mersin fiubeleri’nin düzenledi¤i halk e¤i-timlerine kat›lanlar›n demans ve Alzheimer Hastal›¤› hakk›n-da bilgi, tutum ve hakk›n-davran›fllar›n›n de¤erlendirilmesi amaçlan-m›flt›r.
GEREÇ VE YÖNTEM
A
lzheimer Derne¤i taraf›ndan 2008 y›l›nda ‹zmir ve Mer-sin (‹çel) il merkezlerinde halk e¤itimi etkinlikleri düzen-lenmifltir. El ilanlar› ve afifllerle duyurusu yap›lan bu e¤itim toplant›lar› s›ras›nda çal›flmaya kat›lmay› kabul eden 118ki-fliye demansa bak›fl aç›lar›n›, düflünce ve bilgi kaynaklar›n› be-lirlemeye yönelik anket uygulanm›flt›r. On dört sorudan olu-flan anket formunda kat›l›mc›lar›n kimlik bilgileri, demans hastas› ile temaslar›, bilgi kaynaklar›, davran›fl ve düflünceleri sorgulanm›flt›r. Anketlerin sonuçlar› SPSS (Statistical Packa-ge for the Social Sciences) 11.5 program› kullan›larak de¤er-lendirilmifltir. Kategorik de¤iflkenler Ki kare testi ile karfl›lafl-t›r›lm›fl, p<0.05 anlaml› olarak kabul edilmifltir.
BULGULAR
K
at›l›mc›lar›n 73’ü kad›n (%61.9), 45’i (%38.1) erkekti.Yafl ortalamas› 57.87 ± 15.44 (14-83) idi. Mesleksel da-¤›l›m incelendi¤inde 56 kifli (%47.5) emekli, 31 kifli (%26.3) ev han›m›, 8 kifli (%6.8) sa¤l›k çal›flan› idi. E¤itim seviyeleri de¤erlendirildi¤inde kat›l›mc›lar›n 77’si (%65.3) lise ve yük-sekokul mezunu olarak bulundu. Kat›l›mc›lar›n demografik verileri Tablo 1’de gösterilmifltir.Anket sorular›n› yan›tlayanlar›n 72’sinin (%61.0) demans hastas› olan yak›n› mevcuttu, 54 kifli (%45.8) ise demansl› hastaya bak›m vermiflti. Bak›m verenlerin 37’si (%68.5) ka-d›n, 17’si (%31.5) erkekti. Bak›m verenlerden kad›n say›s› ile erkek say›s› aras›nda istatistiksel olarak anlaml› bir fark yok-tu. Demans konusunda bilgi sahibi olanlar›n 58’i (%49.2) ki-tap, dergi ve gazetelerden bilgi al›rken, 40’› (%33.9) doktor-dan, 35’i (%29.7) ise televizyondan bilgi alm›flt›. Demans ko-nusunda bilgi kaynaklar›n›n tümü Grafik 1’de gösterilmifltir.
Kat›l›mc›lar›n yaln›zca 22’si (%18.6) demans konusunda yeterince bilgi sahibi oldu¤unu düflünüyordu. Halk e¤itimi toplant›lar›na 58’i (%49.2) bilgisini artt›rmak için kat›lm›fl, 48’i (%40.7) de demansl› hastas› oldu¤u için kat›ld›¤›n› be-lirtmiflti. Benzer bir toplant›ya 31’i (%26.5) daha önce kat›l-m›fl idi. Kat›l›mc›lar›n tümü bu tür toplant›lar›n yararl› ola-ca¤›n› düflünmekteydi. Demansl› hastalara kimler bak›m ver-meli sorusuna 88 kifli (%74.6) hemflireler ve e¤itimli yafll› ba-k›c›lar olarak yan›t verirken, 33 kifli (%28.0) aile bireyleri olarak yan›t vermiflti. Demansl› hastan›z olsa nerede bak›m al-mas›n› istersiniz sorusuna ise 54’ü (%45.8) bak›mevinde, 51’i (%43.2) ise evde bak›lmas›n› istedi¤ini belirtmiflti. Demans-l› hastalar›n evde bak›lmas›n› isteyenlerin say›s› ile bak›me-vinde bak›lmas›n› isteyenlerin say›s› aras›nda istatistiksel ola-rak anlaml› bir fark bulunamad› (p <0.05).
TARTIfiMA
D
emans hastalar›na bak›m verilmesi, bak›m verenler içinzorlu¤un ve yükün giderek art›¤› bir görevdir. Genel ola-rak ülkemizde ve dünyada demans hastalar›na bak›m verenlerdaha çok aile bireyleridir. Aile bireyleri aras›nda da k›z çocuk-lar›, efller veya di¤er kad›n akrabalar›n bu yükü almalar›n›n do¤al oldu¤u düflünülmektedir. Bu nedenle özellikle k›z ço-cuklar› ve efllerine bakan kad›nlar tüm dünyada demans has-talar›na bak›m yükünün büyük k›sm›n› üstlenmektedir (13-18). Ülkemizde yap›lan bir çal›flmada bak›m verenlerin %80’e yak›n›n› kad›nlar›n oluflturdu¤u, yar›ya yak›n›n›n k›zlar tara-f›ndan bak›ld›¤› belirlenmifltir (13). Çal›flmam›za kat›lan ka-d›n say›s›n›n yüksekli¤i bu geleneksel durumun sürdürülme-si ile iliflkilendirilebilir.
Çal›flmam›zda, yafl gruplar›na göre halk e¤itimine kat›lan-lar de¤erlendirildi¤inde onlu yaflkat›lan-lardan seksenli yaflkat›lan-lara uza-nan genifl bir yafl aral›¤› oldu¤u görülmektedir. Bu durum gençlerin de konuya duyarl›l›¤›n› düflündürdü¤ü için sevindi-ricidir. Elli yafl ve üstü kiflilerin ço¤unlu¤u oluflturmas› ise beklenen bir sonuçtur. Genel olarak ileri yafltaki kat›l›mc›la-r›n fazlal›¤› hastal›kla ilgili meraklar› veya yak›nlakat›l›mc›la-r›n›n ba-k›m gereksinimleri ile iliflkili olabilece¤i düflünülebilir. Mes-leksel da¤›l›mda kat›l›mc›lar›n yar›dan fazlas›n›n emekli ol-mas› yafl ortalaol-mas›n›n ellili yafllar›n sonuna ulaflol-mas›n›n do-¤al bir sonucu olarak kabul edilebilir.
Ülkemizde halk›n demans ve Alzheimer Hastal›¤› konu-sunda yeterince bilgi sahibi olmad›¤› düflünülmektedir. Ça-l›flmam›zda demans konusunda yeterli bilgi sahibi oldu¤unu düflünenlerin oran›ndaki azl›k da bu bilgi gereksinimini gös-termektedir. Kat›l›mc›lar›n yar›ya yak›n› bilgisini artt›rmak için e¤itim toplant›s›na kat›l›rken yak›nlar› demans hastas›
Grafik 1— Kat›l›mc›lar›n demans konusunda bilgi kaynaklar›.
Hemflire Okul Di¤er Aile ‹nternet Arkada, Komflu Televizyon Doktor Yaz›l› Bas›n
Tablo 1— Kat›l›mc›lar›n Baz› Demografik Verileri (n=118)
n % Cinsiyet Kad›n 73 61.9 Erkek 45 38.1 Yafl Gruplar› <15 1 0.8 15-49 30 25.4 50-64 38 32.2 65-74 27 22.9 ≥75 16 13.6 Bilinmeyen 6 5.1 Ö¤renim Durumu
Okur Yazar De¤il 3 2.5
Okur Yazar 2 1.7 Ortaokul 16 13.6 Lise 37 31.4 Yüksekokul 40 5.1 Bilinmeyen 6 5.1 Meslek Emekli 56 47.5 Ev Han›m› 31 26.3 Sa¤l›k Çal›flan› 8 6.8 Memur 5 4.2 Serbest Çal›flan 5 4.2 Di¤erleri 11 9.3 Bilinmeyen 2 1.7 Toplam 118 100.0
olanlar›n toplant›ya kat›lma oran›n›n daha fazla olmas› bekle-nen bir sonuçtur. Genel olarak ülkemizde demans hastalar›n›n demografik, sosyal ve bak›m flartlar›yla ilgili çal›flmalar mev-cuttur (13,18). Ancak toplumun genel bak›fl aç›s›n›, bilgi dü-zeyini ve davran›flsal e¤ilimlerini irdeleyen ayr›nt›l› bir çal›fl-maya rastlanmam›flt›r. Toplumsal dikkatin ve bilincin artt›-r›lmas›na yönelik sosyal etkinlikler ve halk e¤itimleri Alzhei-mer dernekleri gibi sivil toplum kurulufllar› ile sürdürülmeye çal›fl›lmaktad›r. Hekimlerin yan› s›ra halk›n da konuya olan ilgisinin artt›r›lmas›nda bu çal›flman›n sonuçlar› yol gösterici olabilir.
Kat›l›mc›lar aras›nda genel olarak bilginin yaz›l› kaynak-lardan veya doktordan al›nmas› tercih edilmektedir. Çal›flma verileri de¤erlendirildi¤inde yaz›l› medyan›n bilgi ve fark›n-dal›¤›n artt›r›lmas›nda oldukça etkin oldu¤u görülmektedir. Bu nedenle özellikle yaz›l› medyada doktorlar taraf›ndan ya-z›lacak sa¤l›kl› ve do¤ru bilgilerin yay›nlanmas› önerilebilir. Çal›flma verilerinde kat›l›mc›lar›n hangi alanlardaki lerden bilgi almak istedikleri belirlenememifltir. Aile hekim-leri genel olarak kolay ulafl›labilir ve uzun süreli hasta izlemi-ni yapabilecek konumda yer al›rlar. Bu özellikleri göz önüne al›narak halk›n bilgilendirilmesinde ve bak›m verenlerin des-teklenmesinde daha etkin rol almalar› önerilebilir (8). Kat›-l›mc›lar›n yaklafl›k dörtte biri daha önce benzer bir e¤itim toplant›s›na kat›ld›¤›n› belirtmektedir. Buna karfl›n, tüm ka-t›l›mc›lar›n bu tür e¤itim toplant›lar›n› gerekli bulmas› etki-leyici bir sonuçtur. Demans konusunda bilgi ve fark›ndal›k aç›s›ndan bu tür halk e¤itim toplant›lar›n›n oldukça gerekli ve yararl› olaca¤› anlafl›lmaktad›r.
Kat›l›mc›lar›n ancak üçte birinden az› demans hastalar›na aile bireyleri taraf›ndan bak›m verilmesi gerekti¤ini düflün-mektedir. Genel olarak aile bireylerinin bak›m› üstlendi¤i düflünülürse bu durumun ço¤u zaman kendi istekleri dahilin-de olmad›¤› anlafl›lmaktad›r. Buna karfl›n dahilin-demans hastalar›na bak›m vermesi gerekenlerin %75’e varan oranda hemflireler veya e¤itimli yafll› bak›c›lar olmas› istenmektedir. Hemflire-nin öncelikli profesyonel sorumluk alan› sa¤l›k sorunlar› ge-liflme olas›l›¤› olan kiflilerin ve toplulu¤un belirlenmesi, so-runlar›n geliflme olas›l›¤›n›n azalt›lmas›d›r (13). Hemflirelik hizmetleri bak›m›n profesyonel üstlenilmesinin yan› s›ra, ba-k›m veren aile bireylerinin fiziksel ve ruhsal sa¤l›¤›n›n sürdü-rülmesi, bak›m verenlerin yükünün belirlenmesi, hem bak›m veren hem de bak›m alanlar›n gereksinimlerini karfl›lamaya yönelik önlemler al›nmas› konular›n› da içermektedir (13,16,17).
Demans hastas›n›n evde veya bak›mevlerinde bak›lmas› gerekti¤ini düflünenlerin oranlar› hemen hemen birbirine eflittir. Demans hastas›n›n yaln›zca evde bak›m›n›n
sürdürül-mesi istenmeyip, bu konuda kurumlardan da yard›m beklen-mektedir. Ülkemizde sa¤l›kl› yafll›lara hizmet veren birçok kurum bulunmaktad›r. Ancak geriatrik bak›m gereksinimi olan, öz bak›m› yetersiz yafll› hastalar›n bak›labilece¤i devlete ba¤l› veya özel statüde olan kurumlar büyük flehirlerde ve s›-n›rl› say›dad›r (18,19). Bu anlamda hastalar›n evde ya da ku-rumda daha çok profesyonel bak›m hizmetleri almas›n›n is-tendi¤i anlafl›lmaktad›r. Çal›flman›n ülkemizin büyükflehir özeli¤i tafl›yan iki modern sahil kentinde, e¤itim düzeyi yük-sek bir grupla yap›lmas› nedeniyle geleneksel bak›fl aç›s›n› yans›tmayaca¤› düflünülebilir. Türkiye ‹statistik Kuru-mu’nun 2006 y›l›nda ülke genelindeki genç eriflkinler aras›n-da düzenledi¤i araflt›rmaaras›n-da yaflland›klar›naras›n-da kurumsal bak›m almak isteyenlerin s›kl›¤›n›n %10’a yaklaflt›¤› görülmektedir (20). Bu s›kl›k iyi de¤erlendirilmeli, bak›m gereksinimi art-t›kça bu oran›n daha da artabilece¤i göz önüne al›nmal›d›r.
Sonuç olarak toplumun, özellikle yafll›ya bak›m veren ki-flilerin demans hastal›¤› hakk›nda yeterince bilgilendirilmesi önemlidir. Aile hekimlerinin en ulafl›labilir ve uzun süreli hasta izlemini yapabilecek konumda olmalar› nedeniyle hal-k›n bilgilendirilmesinde daha etkin rol almalar›, bu konuda geriatri, nöroloji, psikiyatri gibi ilgili alan uzmanlar›yla iflbir-li¤ini gelifltirmeleri gerekmektedir. Alzheimer Dernekleri gi-bi sivil toplum kurulufllar›n›n e¤itim programlar›n›n destek-lenmesi ve yayg›nlaflt›r›lmas› sa¤lanmal›d›r. Ayr›ca bak›m yükünü tafl›yan aile bireylerinin, etkin ve uygulanabilir ba-k›m programlar› oluflturularak desteklenmesi hastal›¤›n yöne-timde baflar› flans›n› artt›r›r. Çal›flmam›z›n sonuçlar›ndan, ön-celikle profesyonel bak›m verenlerin etkin rol ald›¤›, evde ba-k›m hizmetlerine gereksinim duyuldu¤u anlafl›lmaktad›r. Ayn› oranda kurumsal bak›m gereksiniminin bildirilmesi bu bak›m alanlar›n›n da gelifltirilmesi ve kolay ulafl›labilir hale getirilmesinin gereklili¤ini düflündürmektedir. Kurumsal ba-k›m hizmetleri yaln›zca sürekli kurumda kalan kiflilere yöne-lik olmamal›d›r. Evde bak›m alan kiflileri de kapsayan, özba-k›m yetersizliklerinde, akut hastal›k, operasyon veya hastane yat›fl› sonras›, bak›c› yükünün azalt›lmas› gerekti¤i dönemler-de k›sa veya uzun süreli bak›m al›p eve dönebilecekleri hiz-met sunumlar› planlanmal›d›r. Bu nedenle bak›mevlerinin ça¤dafl geriatrik bak›m olanaklar› sunan, evde bak›ma destek verebilen kurumlar olmas›n›n da sa¤lanmas› gerekmektedir. Teflekkür
Alzheimer Derne¤i ‹zmir fiubesi’nden Baflkan Uzm. Dr. Ay-sel Gürsoy’a, Prof. Dr. Görsev Yener’e ve Mersin fiubesi’nden Prof. Dr. Aynur Özge’ye halk e¤itimi etkinliklerinde bu ça-l›flman›n yap›labilmesi için verdikleri destekten dolay› teflek-kürlerimizi sunar›z.
KAYNAKLAR
1. Akgün S, Bakar C, Budako¤lu II. Trends of elderly population in the world and Turkey: problems and recomodations. Tur-kish Journal of Geriatrics 2004;7(2):105-10.
2. Kutsal GY. Yafllanan dünya, yafllanan toplum, yafllanan insan. Hacettepe Toplum Hekimli¤i Bülteni 2003;24:1-6.
3. Bowie P, Takriti Y. Epidemiology of dementia. In: Curran S, Wattis JP (Eds). Practical Management of Dementia: a multi-professional approach. Radcliffe Medical Press Ltd, Oxon, 2004, pp 9-24.
4. Geldmacher D. Alzheimer Demans›n›n Güncel Tan› ve Teda-visi. Çeviren Bakar M, Erkol G. And Dan›flmanl›k E¤itim Or-ganizasyon, ‹stanbul, 2004, pp 5-18.
5. Cummings JL(Ed). Alzheimer Hastal›¤› ve ‹liflkili Demansla-r›n Nöropsikiyatrik Özellikleri. Çeviren Erkol G (Ed). Sigma Publishing, ‹stanbul, 2007, pp 55-110.
6. Woodford H. Dementia. In: Woodford H (Ed). Essential Ge-riatrics. Radcliffe Publishing Ltd, Oxon, 2007; pp 3-39.
7. Yaffe K, Fox P, Newcomer R, et al. Patient and caregiver cha-racteristics and nursing home placement in patients with de-mentia. JAMA 2002; 287:2090-7.
8. Diflçigil G, Tekin N. Aile Hekimleri ‹çin Geriatri El Kitab›. Adnan Menderes Üniversitesi Yay›nlar›, Ayd›n, 2007;pp:35-44.
9. Küçükgüçlü Ö. Alzheimer hastal›¤› ve hemflirelik bak›m›. De-mans Dergisi 2003;3:86-92.
10. Ignatavacius DD,Workman ML (Eds). Medical Surgikal Nur-sing. WB Saunders Company, Philadelphia, 1995, pp 1153-67.
11. Ozuna J. Nursing care of clients with degenerative neurologic disorders. In: JM Black, JE Matassari (Eds). Medical Surgical Nursing. WB Saunders Company, Philadelphia 1997, pp 863-72.
12. Y›lmaz A, Turan E. Alzheimer hastalar›na bak›m verenlerde tükenmifllik, tükenmiflli¤e neden olan faktörler ve bafl etme yollar›. Türkiye Klinikleri J Med Sci 2007;27:445-54.
13. Küçükgüçlü Ö, Esen A, Yener G. Bak›mverenlerin yükü en-vanterinin Türk toplumu için geçerlik ve güvenirli¤ini ince-lenmesi. Journal of Neurological Sciences 2009;26:(1):18; 60-73.
14. Almberg B, Jansson W, Grafström M. Differences between and with genders in caregiving strain: a comparison between caregivers of demented and non-caregivers of non- demented elderly people. Journal of Advanced Nursing 1998;28(4):849-58.
15. Altun ‹, Ersoy N. Perspective on old age in Turkey. Eubios Jo-urnal of Asian and International Bioethics 1998;8:143-5.
16. Chou K, LaMontagne LL, Hepworth JT. Burden experienced by caregivers of relatives with dementia in Taiwan. Nursing Research 1999;48(4):206-14.
17. Collins CE, Given BA, Given CW. Interventions with family caregivers of persons with Alzheimer’s Disease. Nursing Cli-nics of North America 1994;29(1):195-207.
18. ‹fleri P, Yavuz CI, Hamzao¤lu O. Soc›odemograph›c f›ndings and care giver facilities of patients admitted to Kocaeli Un›ver-sity, medical school, dementia outpatient. Turkish Journal of Geriatrics 2006;9(2):81-4.
19. Tekin N, Diflçigil G. A Novel model of comprehensive geriat-ric care center in Turkey. Middle East Journal of Age and Aging[Internet]. 2007 Feb 4 Available from: http://www.me-jaa.com/me-jaa9-Feb2007/turkey.htm. [cited 2009 Nov 18].
20. Turkish Family Structure. Turkish Statistical Institute [Inter-net]. 2006 Available from http://www.aile.gov.tr/dos-ya/?Id=123. [cited 2009 Nov 18].
