SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
ÇOCUK GELĠġĠMĠ VE EV YÖNETĠMĠ EĞĠTĠMĠ ANABĠLĠM DALI BESLENME EĞĠTĠMĠ BĠLĠM DALI
KONYA MERKEZ AMATÖR LĠGDE MÜCADELE
EDEN 10-13 YAġ FUTBOLCULARIN BESLENME BĠLGĠ
VE ALIġKANLIKLARININ BELĠRLENMESĠ
AYNUR AKBAġ
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
DanıĢman
Prof. Dr. Didem ÖNAY DERĠN
T. C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Öğ
renci
ni
n
Adı Soyadı Aynur AKBAŞ
Numarası 144238022006
Ana Bilim / Bilim
Dalı Çocuk Gelişimi ve Ev Yönetimi Eğitimi / Beslenme Eğitimi Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tez Danışmanı Prof. Dr. Didem Önay DERİN
Tezin Adı
Konya Merkez Amatör Ligde Mücadele Eden 10-13
YaĢ Futbolcuların Beslenme Bilgi ve AlıĢkanlıklarının Belirlenmesi
ÖZET
Bu çalıĢma, 2018-2019 futbol sezonunda Konya amatör liginde mücadele eden 10-13 yaĢ futbolcuların beslenme bilgi ve alıĢkanlıklarının belirlenmesi amacıyla yapılmıĢtır. ÇalıĢmaya Atiker Konyaspor GeliĢim Akademisi, Meram Kara Kartallar, Anadolu Selçuk Spor, Kadıköy Fenerbahçe ve 1907 Ultra Aslanlar (Galatasaray), spor kulüplerinden toplamda 300 lisanslı sporcu katılmıĢtır. ÇalıĢmamızda sporcuların beslenme durumlarını belirlemek için 74 sorudan oluĢan anket formu kullanılmıĢtır. ÇalıĢma verileri SPSS 21 paket programında analiz edilmiĢtir. AraĢtırma sonucunda çalıĢmaya katılımın en fazla Atiker Konyaspor Kulübünden olduğu görülmüĢtür. Futbolcuların boy ortalamalarının 149.19±10.56 cm, ağırlık ortalamalarının 39.52±8.60 kg, Beden Kütle Ġndeksi (BKĠ) ortalamalarının 17.51±1.99 (kg/m2), arka kol deri kıvrım kalınlığı (TrisepsDKK) ortalamalarının 8.94±3.07 mm, ön kol deri kıvrım kalınlığı (BisepsDKK) ortalamalarının ise 6.17±2.28 mm olduğu tespit edilmiĢtir. ÇalıĢmaya katılan futbolcuların haftada %54.3‟nün 4 gün, %34‟nün 2 gün, %10.3‟nün 3 gün antrenman yaptığı, %49‟unun günde 3 öğün, %30‟unun 2 öğün, %15.7‟sinin 4 öğün yemek yediği, %33.7‟sinin öğün atladığı, öğün atlayan sporcuların %55.3‟ünün öğle yemeğini, %41.3‟ünün de kahvaltı öğününü atladığı tespit edilmiĢtir. ÇalıĢma sonucunda genel olarak futbolcuların beslenme bilgi düzeylerinin yeterli seviyede olmadığı tespit edilmiĢtir. Sonuç olarak çalıĢmamıza katılan futbolcuları yetiĢtiren antrenör, aile ve diğer kulüp çalıĢanlarının özellikle de bu yaĢtaki sporcuların beslenme konusundaki eksiklerini tamamlayarak geleceğe sağlıklı ve baĢarılı futbolcular yetiĢtirmek adına daha fazla özen göstermeleri önerilmektedir.
T. C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Öğ
renci
ni
n
Adı Soyadı Aynur AKBAŞ Numarası 144238022006 Ana Bilim / Bilim
Dalı Çocuk Gelişimi ve Ev Yönetimi Eğitimi / Beslenme Eğitimi Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tez Danışmanı Prof. Dr. Didem Önay DERİN
Tezin İngilizce Adı
Determination Of Nutrition Habits And Knowledge Of Footbal Players Between10-13 Ages Who Are Playing Ameteur League Ġn Konya
SUMMARY
The aim of this study was to determine the nutritional knowledge and habits of 10-13 year old football players in Konya amateur league in 2018-2019 football season. Atiker Konyaspor Development Academy, Meram Kara Eagles, Anadolu Selcuk Sports, Kadikoy Fenerbahce and 1907 Ultra Lions (Galatasaray), a total of 300 licensed athletes participated in the study. In our study, a questionnaire consisting of 74 questions was used to determine the nutritional status of athletes. The study data were analyzed in SPSS 21 package program. As a result of the research, it was seen that participation to the study was mostly from Atiker Konyaspor Club. The average height of the players 149.19 ± 10.56 cm, weight average of 39.52 ± 8.60 kg, Body Mass Index (BMI) averages of 17.51 ± 1.99 (kg / m2), the rear arm skin fold thickness (TrisepsDKK) average of 8.94 ± 3.07 mm thick forearm skin fold (BicepsDKK) average was found to be 6.17 ± 2.28 mm. 54.3% of the players participated in the study 4 days a week, 34% 2 days, 10.3% 3 days training, 49% 3 meals a day, 30% 2 meals, 15.7% 4 meals It was determined that 33.7% skipped meals, 55.3% of athletes skipped meals and 41.3% skipped breakfast meals. As a result of the study, it was found that nutritional knowledge levels of football players in general were not sufficient. As a result, it is suggested that the trainers, family and other club employees who train the players participating in our study should pay more attention to the future in order to train healthy and successful football players by completing their nutritional deficiencies.
TEġEKKÜR
Bu çalıĢmanın gerçekleĢmesindeki emeklerinden dolayı tez danıĢmanım sayın Doç. Dr. Didem ÖNAY DERĠN‟e, bu çalıĢmaya gönüllü olarak katılan kulüp, futbolcu ve antrenörlerine, çalıĢmamda bana yol gösteren değerli hocalarım Dr. Öğr. Üyesi Ebru BAYRAK ve Dr. Öğr. Üyesi Hatice YALÇIN‟a, iststistik çalıĢmalarımda gece gündüz demeden yardımlarını esirgemeyen Fatih ġAHĠN hocama, bu süreçte bana destek olan arkadaĢlarıma, manevi desteklerini esirgemeyen aileme, özellikle de beni büyük bir sabır ve anlayıĢla beklemek zorunda kalan çocuklarım Emre BarıĢ ve Zeynep AKBAġ‟a sonsuz teĢekkürlerimi sunarım…
ĠÇĠNDEKĠLER
BĠLĠMSEL ETĠK SAYFASI ... i
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ KABUL FORMU ... ii
TEġEKKÜR ... iv
ĠÇĠNDEKĠLER ...v
TABLOLAR LĠSTESi ... xii
SĠMGELER / KISALTMALAR LĠSTESĠ ... xviii
BÖLÜM I 1.GĠRĠġ ...1 1. 1. Problem ... 3 1.2. Amaç ... 3 1.3. AraĢtırmanın Hipotezleri ... 3 1.4. Varsayımlar (Sayıltılar) ... 5 1.5. Sınırlılıklar ... 6 1.6.Tanımlar ... 6 BÖLÜM II 2.GENEL BĠLGĠLER 2.1. Spor ... 8 2.2.1 Futbol ... 8
2.2.2. Futbol Sporunun Özellikleri ... 9
2.3. BESLENME ... 9
2.3.1. Yeterli ve Dengeli Beslenme ... 10
2.3.2. Sporcu Beslenmesi ve Önemi ... 10
2.3.3. Sporcu Beslenmesinde Amaç ... 11
2.4. 10-13 YAġ GRUBU SPORCULARIN GELĠġĠMSEL ÖZELLĠKLERĠ .... 11
2.4.2.Adölesanlarda Sosyal ve Duygusal GeliĢim... 13
2.4.3.Adölesan Dönemi Beslenmenin Önemi ... 13
2.4.4.Adölesan Sporcularda Beslenme ... 14
2.5. SPORCULARDA TEMEL BESLENME ĠLKELERĠ ... 15
2.5.1 Enerji ... 15
2.5.2 Karbonhidratlar... 17
2.5.3. Proteinler ... 19
2.5.4. Yağlar ... 21
2.5.5. Vitaminler ... 22
2.5.5.1. Yağda Eriyen Vitaminler ... 22
Yağda eriyen vitaminler, A,D,E ve K vitaminleridir. ... 22
2.5.5.1. 1. A vitamini: ... 22
2.5.5.1. 2. D vitamini: ... 23
2.5.5.1.3. E Vitamini ... 24
2.5.5.1.4. K vitamini: ... 24
2.5.5.2. Suda Eriyen Vitaminler... 25
2.5.5.2.1. B1 Vitamini (Tiamin) ... 25
2.5.5.2.2. B2 Vitamini - (Riboflavin) ... 25
2.5.5.2.3. B3 (Niasin) Vitamini ... 26
2.5.5.2.4. B6 vitamini (Pridoksin): ... 26
2.5.5.2.5. B12 Vitamini (Kobalamin): ... 27
2.5.5.2.6. Folik asit (Folat): ... 28
2.5.5.2.7. Vitamin C (Askorbik Asit) ... 28
2.5.6. Mineraller ... 29
2.5.6.1. Sodyum: ... 29
2.5.6.3. Demir: ... 30 2.5.6. 4. Kalsiyum: ... 31 2.5.6.5. Fosfor: ... 32 2.5.6.6. Magnezyum: ... 32 2.5.6.7. Ġyot: ... 33 2.5.6.8. Bakır: ... 33 2.5.6.9. Çinko: ... 33 2.5.7. Antioksidanlar ... 34 2.5.7. 1. Likopen ... 35 2.5.7. 2. Karoteneoidler ... 35 2.5.7.3. Flavonoidler ... 36 2.5.7.4. Poliçenler ... 36 2.5.9. SU ... 36 2.5.10. POSA ... 38
2.5. 11. SPORCULARDA BESĠN DESTEĞĠ KULLANIMI ... 39
2.6. MÜSABAKA ÖNCESĠ, SIRASI VE SONRASI BESLENME ... 44
2.6.1. Müsabaka Öncesi Beslenme ... 44
2.6.2. Müsabaka Sırası Beslenme ... 45
2.6.3. Müsabaka Sonrası Beslenme ... 46
2.7. KONU ĠLE ĠLGĠLĠ ARAġTIRMALAR ... 47
BÖLÜM III YÖNTEM 3.1.AraĢtırmanın Modeli, Yeri ve Zamanı ... 58
3.2. AraĢtırmanın Evreni ve Örneklemi ... 58
3.3. AraĢtırma Verilerin Toplanması ... 58
3.3.2. Skinfold (Deri Kıvrım Kalınlığı )Ölçümleri... 60
3.3.2.1. Triseps DKK ... 60
3.3.2.2. Biseps DKK ... 60
3.4. Verilerin Değerlendirilmesi ... 61
3.4.1. Besin Tüketim Sıklığının Değerlendirmesi ... 61
3.4.2. Beslenme Bilgi Sorularının Değerlendirilmesi ... 62
3.3. AraĢtırma Verilerinin Analizi ... 62
BÖLÜM IV BULGULAR VE TARTIġMA 4.1. KĠġĠSEL BĠLGĠLERE AĠT BULGULAR ... 63
4.1.1 AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların YaĢlara Göre Dağılımı ... 63
4.1.3. Futbolcuların YaĢlarına Göre BKĠ Dağılımları ... 64
4.1.4. Futbolcuların Aile Gelir Düzeyleri, Aile Birey Sayısı, Günlük Uyku Saatleri, Günlük TV-Bilgisayar vb. Ġzleme Saatleinin Ortalama Dağılımları ... 65
4.1.5. AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Takımlara Göre Dağılımı ... 66
4.1.6. AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Ailedeki Birey sayısına Göre Dağılımları ... 67
4.1.7. AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Anne Eğitim Durumu Dağılımları .... 67
4.1.8. AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Haftalık Antrenman Günlerine Göre Dağılımları ... 68
4.1.9 AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Günlük Antrenman Saatlerine Göre Dağılımları ... 68
4.1.10. AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Günlük Uyku Saatlerine Göre Dağılımları ... 69
4.1.11. AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Günlük Ortalama TV-Bilgisayar vb. Ġzleme Saatlerine Göre Dağılımları ... 70
4.1.12. AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Yeterli Beslenme Bilgisine Sahip
Olma Durumları... 70
4.1.13. Futbolcuların, Antrenörünüz Beslenmeniz Konosunda Sizi Kontrol Etti mi? Sorusuna Verdikleri Cevap Dağılımları ... 71
4.1.14. AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların, Antrenörlerin Verdiği Sporcu Beslenme Bilgilerini Uygulama Durumları... 72
4.1.15. Ailelerin Beslenme Konusunda Futbol Oyuncularını Kontrol Etme ve Destekleme Durumları... 72
4.1.16. AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların, Ailelerinin Sporcu Beslenme Bilgisine Sahip Olma Durumları ... 73
4.1.17. Futbolcuların Sağlıklı ve Sporcuya Uygun Beslenme Durumları ... 73
4.2. BESLENME ALIġKANLIĞI ĠLE ĠLGĠLĠ SORULAR ... 74
4.2.1. AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Günlük Öğün Sayısı Dağılımları ... 74
4.2. 2. AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Öğün Atlama Durumları ... 75
4.2. 3. AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Hangi Öğünü Atladığı Dağılımları .. 76
4.2.4. AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Öğün Atlama Sebebi Dağılımları ... 77
4.2.5. AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Yemek Saatlerinin Düzenli Olup-Olmama Durumları ... 77
4.2.6. AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Yemek Saatlerinin Düzenli Olmama Nedeni Dağılımları ... 78
4.2.7. AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Ara Öğün Tüketme Durumları ... 78
4.2.8. Ara Öğün Tüketen Futbolcuların Besin Tercih Dağılımları ... 79
4.2.9. AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Yemek Yeme Hızı Durumları ... 79
4.2.10. AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Antrenman Öncesi ve Sonrası Beslenmelerine Dikkat Etme Durumları ... 80
4.2.11. AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Müsabaka Öncesi Son Yemeği Yeme Saati Dağılımları ... 81
4.2.12. AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Müsabaka/Antrenman Öncesi Besin Tercih Dağılımları ... 81 4.2.13. AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Müsabaka/Antrenman Sonrası Besin Tercih Dağılımları ... 83 4.2.14. AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Müsabaka/Antrenman Öncesi Sıvı Alım Miktarı Dağılımları ... 84 4.2.15. AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Müsabaka/Antrenman Süresince Sıvı Alımına Dikkat Etme Durumları ... 85 4.2.14. AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Müsabaka/Antrenman Sonrası
Susuzluk Hissetme Durumları ... 85 4.2.17. AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Müsabaka Sırası ve Devre Arasında Tükettikleri Ġçecek Dağılımları ... 86 4.2.18. AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Enerji Ġçeceği Tüketim Durumları . 87 4.2.19. AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Vitamin-Mineral vb. Kullanım
Durumları ... 88 4.2.20. AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Kullandıkları Vitamin-Mineral vb. Ġsimlerinin Dağılımları ... 89 4.2.21. AraĢtırmaya Katılan Futbolculardan Vitamin-Mineral vb. Kullananların Tüketim Sıklıkları ... 90 4.2.22. Futbolcuların Vitamin-Mineral vb. Kullanmanız Kim Tarafından
Önerildi? Sorusuna Verdikleri Cevap Dağılımları ... 90 4.2.23. AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Hastalık Durumları ... 92 4.2.24. AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Yemeklerinin Kim Tarafından
Planlandığının Dağılımları ... 92 4.2.25. AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Yemeklerini Yedikleri Yerlerin Dağılımları ... 93 4.2.26. AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Besin Tüketim Sıklığı Dağılımları . 93
4.3. Futbolcuların YaĢ, Aile Eğitim Durumu ve Kulüp Bazında KarĢılaĢtırma
Tabloları ... 99
4.4. Kulüp DeğiĢkeni... 111
4.5. Eğitim Durumu KarĢılaĢtırmaları ... 121
BÖLÜM V SONUÇ VE ÖNERĠLER ...141
5.1. Futbolcuların KiĢisel Özellikleriyle Ġlgili Sonuçlar ... 141
5.2. Futbolcuların Beslenme AlıĢkanlıklarıyla Ġlgili Sonuçlar ... 142
5.3. Futbolcuların Beslenme Bilgilerine Ait Sonuçlar ... 145
ÖNERĠLER ...146
KAYNAKÇA ...147
TABLOLAR LĠSTESi
Tablo- 1: Futbolcuların YaĢa Göre Dağılımları ... 63
Tablo- 2: Futbolcuların YaĢ ve Antropometrik Ölçüm Ortalamaları ... 64
Tablo- 3: Futbolcuların YaĢlarına Göre BKĠ Dağılımları ... 65
Tablo- 4: Futbolcuların Aile Gelir Düzeyleri, Aile Birey Sayısı, Günlük Uyku, TV-Bilgisayar vb. Ġzleme Ortalamaları ... 66
Tablo- 5: AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Takımlara Göre Dağılımı ... 66
Tablo- 6: Futbolcuların Aile Birey Sayıları ... 67
Tablo- 7: Futbolcuların Anne ve Baba Eğitim Durumları ... 67
Tablo- 8: Futbolcuların Haftalık Antrenman Günlerinin Dağılımları ... 68
Tablo- 9: Futbolcuların Günlük Antrenman Saatlerinin Dağılımları ... 68
Tablo- 10: Tablo-10: Futbolcuların Günlük Uyku Saatlerine Göre Dağılımları ... 69
Tablo- 11:Futbolcuların Günlük TV Ġzleme Saatlerinin Dağılımları ... 70
Tablo- 12: Futbolcuların Kendilerine Göre Yeterli Beslenme Bilgisine Sahip Olma Durumları ... 71
Tablo- 13: Antrenörlerin Futbolcuların Beslenmelerini Kontrol Etme Durumları ... 71
Tablo- 14: Futbolcuların, Antrenörlerin Verdiği Sporcu Beslenme Bilgilerini Uygulama Durumları ... 72
Tablo- 15: Futbolcuların Aileleriz Beslenme Konusunda Sizi Kontrol Edip Destekleme Destekliyor mu? Sorusuna Verdikleri Cevap Dağılımları ... 73
Tablo- 16: Futbolcuların, Aileniz Sporcu Beslenme Bilgisine Sahip mi? Sorusuna Verdikleri Cevap Dağılımları ... 73
Tablo- 17: AraĢtırmaya Katılan Futbolcuların Sağlıklı ve Sporcuya Uygun Besleniyor musunuz? Sorusuna Verdikleri Cevap Dağılımları ... 74
Tablo- 18: Futbolcuların Günlük Öğün Sayısı Dağılımları ... 75
Tablo- 19: Futbolcuların Öğün Atlama Durumları ... 75
Tablo- 20: Futbolcuların Atladıkları Öğün Dağılımları ... 76
Tablo- 21: Futbolcuların Öğün Atlama Sebebi Dağılımları ... 77
Tablo- 22: Futbolcuların Yemek Saatlerinin Düzenli Olup-Olmama Durumları ... 77
Tablo- 23: Futbolcuların Yemek Saatlerinin Düzenli Olmama Nedeni Dağılımları 78 Tablo- 24: Futbolcuların Ara Öğün Tüketme Durumları ... 78
Tablo- 25: Ara Öğün Tüketen Futbolcuların Besin Tercihleri ... 79
Tablo- 26: Futbolcuların Yemek Yeme Hızları ... 80
Tablo- 27: Futbolcuların Antrenman Öncesi ve Sonrası Beslenmelerine Dikkat Etme Durumları ... 80
Tablo- 28: Futbolcuların Müsabaka Öncesi Son Yemeği Yeme Saatleri ... 81
Tablo- 29: Futbolcuların Müsabaka Öncesi Besin Tercih Dağılımları ... 82
Tablo- 30: Futbolcuların Müsabaka Sonrası Besin Tercih Dağılımları ... 83
Tablo- 31: Futbolcuların Müsabaka/Antrenman Öncesi Sıvı Alım Miktarları ... 84
Tablo- 32: Oyuncularının Antrenman Süresince Sıvı Alımına Dikkat Etme Durumları ... 85
Tablo- 33: Futbolcuların Müsabaka Sonrası Susuzluk Hissetme Durumları ... 86
Tablo- 34: Futbolcuların Müsabaka Sırası ve Devre Arasında Tükettikleri Ġçecekler ... 87
Tablo- 35: Futbolcuların Enerji Ġçeceği Tüketim Durumları ... 88
Tablo- 36: Futbolcuların Vitamin- Mineral vb. Kullanım Durumları ... 88
Tablo- 37: Futbolcuların Kullandıkları Vitamin- Mineral Ġsimlerinin Dağılımları .. 89
Tablo- 38: Futbolcuların Vitamin Mineral vb. Kullanım Sıklıkları ... 90
Tablo- 39: Futbolcuların Vitamin-Mineral vb. Kullanmanız Kim Tarafından Önerildi? Sorusuna Verdikleri Cevap Dağılımları ... 91
Tablo- 40: Futbolcuların Hastalık Durumları ... 92
Tablo- 41: Futbolcuların Yemeklerini Planlayan KiĢiler ... 92
Tablo- 42: Futbolcuların Yemek Yedikleri Yerler ... 93
Tablo- 43: Futbolcuların Besin Tüketim Sıklıkları ... 94
Tablo- 44: Futbolcuların Beslenme Bilgi BaĢarı Puan Dağılımları ... 96
Tablo- 45: Futbolcuların Beslenme Bilgi Sorularına Verdikleri Doğru ve YanlıĢ Cevap Dağılımları ... 97
Tablo- 46: Futbolcuların YaĢ ve Boylarının KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 99
Tablo- 47: Futbolcuların YaĢ ve Kilolarının KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 100
Tablo- 48: Futbolcuların YaĢlarına Göre BKĠ, Triseps ve Biseps Ortalamalarının KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 100
Tablo- 49: Futbolcuların YaĢları Ġle Antrenman Günlerinin KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 101
Tablo- 50: Futbolcuların YaĢları Ġle Antrenörlerin Futbolcu Beslenmelerini Kontrol Etme Durumlarının KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 101 Tablo- 51: Futbolcuların YaĢları Ġle Antrenörlerinin Verdiği Sporcu Beslenme
Bilgilerini Uygulama Durumlarının KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 102 Tablo- 52: Futbolcuların YaĢları Ġle Sağlıklı ve Sporcuya Uygun Beslenme
Durumlarının KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 102 Tablo- 53: Futbolcuların YaĢları Ġle Günlük Öğün Saatlerinin KarĢılaĢtırma
Dağılımları ... 103 Tablo- 54: Futbolcuların YaĢları Ġle Öğün Atlama Durumlarının KarĢılaĢtırma
Dağılımları ... 103 Tablo- 55: Futbolcuların YaĢları Ġle Atladıkları Öğünlerin KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 104 Tablo- 56: Futbolcuların YaĢları Ġle Yemek Saatlerinin Düzenli Olup-Olmama Durumlarının KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 104 Tablo- 57: Futbolcuların YaĢları Ġle Yemek Yeme Hızlarının KarĢılaĢtırma
Dağılımları ... 105 Tablo- 58: Futbolcuların YaĢları Ġle Antrenman Öncesi ve Sonrası Beslenmelerine Dikkat Etme Durumlarının KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 105 Tablo- 59: Futbolcuların YaĢları Ġle Müsabaka Öncesi Besin Tercihlerinin
KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 106 Tablo- 60: Futbolcuların YaĢları Ġle Müsabaka Sonrası Besin Tercihlerinin
KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 107 Tablo- 61: Futbolcuların YaĢları Ġle Enerji Ġçeceği Tüketme Durumlarının
KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 107 Tablo- 62: Futbolcuların YaĢları Ġle Vitamin-Mineral vb. Kullanma Durumlarının KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 108 Tablo- 63: Futbolcuların YaĢları Ġle Beslenme Bilgisi KarĢılaĢtırma Dağılımları .. 108 Tablo- 64: Futbolcuların YaĢlarına Göre Besin Tüketim Sıklıkları ... 109 Tablo- 65: Farklı Takımlardaki Futbolcuların Bki, Triseps ve Biseps Değerlerinin KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 111
Tablo- 66: Farklı Takımlardaki Futbolcuların, Antrenörünüzün Sporcu Beslenmesi Konusunda Verdiği Bilgileri Uyguluyor Musunuz? Sorusuna Verdikleri Cevap Dağılımları ... 112 Tablo- 67: Farklı Takımlardaki Futbolcuların, Aileniz Beslenmeniz Konusunda Sizi Kontrol Edip Destekliyor Mu? Sorusuna Verdikleri Cevap Dağılımları ... 113 Tablo- 68: Farklı Takımlardaki Futbolcuların, Sağlıklı ve Sporcuya Uygun
Beslendiğinizi DüĢünüyor Musunuz? Sorusuna Verdikleri Cevap Dağılımları ... 113 Tablo- 69: Farklı Takımlardaki Futbolcuların Günde Kaç Öğün Yemek Yersiniz? Sorusuna Verdikleri Cevap Dağılımları ... 114 Tablo- 70: Farklı Takımlardaki Futbolcuların Öğün Atlar Mısınız? Sorusuna
Verdikleri Cevap Dağılımları ... 114 Tablo- 71: Farklı Takımlardaki Futbolcuların Soruya Yanıtınız Evet ise Hangi Öğünü Atlarsınız? Sorusuna Verdikleri Cevap Dağılımları ... 115 Tablo- 72: Farklı Takımlardaki Futbolcuların Antrenman Öncesi ve Sonrası
Beslenmenize Dikkat Eder Misiniz? Sorusuna Verdikleri Cevap Dağılımları ... 116 Tablo- 73: Farklı Takımlardaki Futbolcuların Müsabaka / Antrenmandan Önce Ne Tür Yiyecekler Tüketirsiniz? Sorusuna Verdikleri Cevap Dağılımları ... 116 Tablo- 74: Farklı Takımlardaki Futbolcuların Müsabaka / Antrenmandan Sonra Ne Tür Yiyecekler Tüketirsiniz? Sorusuna Verdikleri Cevap Dağılımları ... 117 Tablo- 75: Farklı Takımlardaki Futbolcuların Antrenman Süresince Sıvı Alımına Dikkat Eder Misiniz? Sorusuna Verdikleri Cevap Dağılımları ... 118 Tablo- 76: Farklı Takımlardaki Futbolcuların Müsabaka Öncesi Ne Kadar Sıvı Tüketirsiniz? Sorusuna Verdikleri Cevap Dağılımları ... 118 Tablo- 77:Farklı Takımlardaki Futbolcuların Enerji Ġçecekleri Kullanıyor Musunuz? Sorusuna Verdikleri Cevap Dağılımları ... 119 Tablo- 78: Farklı Takımlardaki Futbolcuların Vitamin - Mineral vb. Kullanıyor Musunuz? Sorusuna Verdikleri Cevap Dağılımları ... 119 Tablo- 79: Farklı Takımlardaki Futbolcuların Vitamin-Mineral vb. Enerji
Kullanmanız Kim Tarafından Önerildi? Sorusuna Verdikleri Cevap Dağılımları .. 120 Tablo- 80: Farklı Takımlardaki Futbolcuların Beslenme Bilgi Puan Ortalamaları . 121 Tablo- 81: Anne Eğitimi Ġle Futbolcuların BKĠ, Triseps, Biseps Değerlerinin
Tablo- 82: Anne Eğitimiyle, Futbolcuların Sporcu Beslenmesi Konusunda Yeterli Bilgiye Sahip Olma Durumlarının KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 122 Tablo- 83: Anne Eğitimiyle, Antrenörlerin Futbolcuların Beslenme Durumlarını Kontrol Etme KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 123 Tablo- 84: Anne Eğitimi Ġle Futbolcuların, Antrenörlerin Verdiği Sporcu Beslenme Bilgilerini Uygulama Durumlarının KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 124 Tablo- 85: Anne Eğitimine Ġle Futbolcuların Beslenme Konusunda Desteklenme Durumlarının KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 124 Tablo- 86: Anne Eğitimi Ġle Futbolcu Ailelerinin Yeterli Beslenme Bilgisine Sahip Olma Durumlarımın KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 125 Tablo- 87: Anne Eğitimi Ġle Futbolcuların Sağlıklı ve Sporcuya Uygun Beslenme Durumunun KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 126 Tablo- 88: Anne Eğitimi Ġle Futbolcuların Günlük Öğün Sayılarının KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 126 Tablo- 89: Anne Eğitimi Ġle Futbolcuların Öğün Atlama Durumlarının KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 127 Tablo- 90: Anne Eğitimi Ġle Öğün Atlayan Futbolcuların Atladıkları Öğünün
KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 127 Tablo- 91: Anne Eğitimi Ġle Futbolcuların Antrenman Öncesi ve Sonrası
Beslenmelerine Dikkat Etme Durumlarının KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 128 Tablo- 92: Anne Eğitimi Ġle Enerji Ġçeceği Kullanan Futbolcuların KarĢılaĢtırma Dağılımı ... 129 Tablo- 93: Anne Eğitimi ile Vitamin-Mineral vb. Kullanan Futbolcuların
KarĢılaĢtırma Dağılımı ... 129 Tablo- 94: Anne Eğitimi Ġle Futbolcuların Günlük Yemek Planı KarĢılaĢtırma
Dağılımları ... 130 Tablo- 95: Anne Eğitimi Ġle Futbolcuların Beslenme Bilgisinin KarĢılaĢtırma
Dağılımları ... 131 Tablo- 96: Baba Eğitimi Ġle Futbolcuların BKĠ, TrisepsDKK, BisepsDKK,
Değerlerinin KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 132 Tablo- 97: Baba Eğitimi Ġle Futbolcuların Sporcu Beslenmesi Konusunda Yeterli Bilgiye Sahip Olma Durumlarının KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 132
Tablo- 98: Baba Eğitimiyle, Antrenörlerin Futbolcuların Beslenme Durumlarını Kontrol Etme KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 133 Tablo- 99: Baba Eğitimi Ġle Futbolcuların, Antrenörlerin Verdiği Sporcu Beslenme Bilgilerini Uygulama Durumlarının KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 134 Tablo- 100: Baba Eğitimi Ġle Futbolcuların Beslenme Konusunda Desteklenme Durumlarının KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 134 Tablo- 101: Baba Eğitimi Ġle Futbolcu Ailelerinin Yeterli Beslenme Bilgisine Sahip Olma Durumlarımın KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 135 Tablo- 102: Baba Eğitimi Ġle Futbolcuların Sağlıklı ve Sporcuya Uygun Beslenme Durumunun KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 135 Tablo- 103: Baba Eğitimi Ġle Futbolcuların Günlük Öğün Sayılarının KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 136 Tablo- 104: Baba Eğitimi Ġle Futbolcuların Öğün Atlama Durumlarının KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 137 Tablo- 105: Baba Eğitimi Ġle Futbolcuların Atladıkları Öğünlerin KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 137 Tablo- 106: Baba Eğitimi Ġle Futbolcuların Antrenman Öncesi ve Sonrası
Beslenmelerine Dikkat Etme Durumlarının KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 138 Tablo- 107: Baba Eğitimi Ġle Futbolcuların Enerji Ġçeceği Kullanma Durumlarının KarĢılaĢtırılmasının Dağılımları ... 138 Tablo- 108: Baba Eğitimi Ġle Futbolcuların Vitamin-Mineral vb. Kullanma
Durumlarının KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 139 Tablo- 109: Baba Eğitimi Ġle Futbolcuların Günlük Yemek Planını Yapan KiĢilerin KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 140 Tablo- 110: Baba Eğitimi Ġle Futbolcuların Beslenme Bilgilerinin KarĢılaĢtırma Dağılımları ... 140
SĠMGELER / KISALTMALAR LĠSTESĠ
ACSM: Amerikan Spor Hekimliği Birliği
ADA: Amerikan Diyetisyenler Derneği
ATP : Adenozin Trifosfat BKĠ: Beden Kütle Ġndeksi Ca: Kalsiyum
CHO: Karbonhidrat
DC: Kanada Diyetisyenle Derneği
DK: Dakika
DSÖ: Dünya Sağlık Örgütü Fe: Demir
IOC: Uluslararası Olimpiyat Komitesi
ISSN: Uluslararası Spor Beslenmesi Komitesi
Kkal: Kilokalori
Mg: Magnezyum N: KiĢi Sayısı
NATA: The National Athletic Trainers Association
p : Ġstatistiksel Anlamlı Fark
RDA: Recommended Dietary Allowances
SPSS: Statistical Package For The Social Sciences TFF: Türkiye Futbol Federasyonu
TÜBER: Türkiye Beslenme Rehberi
BÖLÜM I 1. GĠRĠġ
Günümüzde sporun eğitimin aracı olarak, bireyin her yönden geliĢmesinde büyük rol oynadığı bilinmektedir. Spor, bireyin büyümesinde, olgunlaĢmasında ve sosyalleĢmesinde önemli bir etken olduğu için kiĢinin hayatına erken yaĢlarda girmesi gereken bir olgudur (Alemdağ, 2009:8-15).
Futbol günümüzde en çok ilgi gören ve profesyonel anlamda en çok icra edilen spor dalları arasındadır. Ayrıca futbol günümüzde ekonomik bir kazanç kaynağıdır. Kulüpler büyük miktarlarda paralar ile oyuncu transfer etmekte ve bu oyunculardan da üst düzeyde verim alabilme amacındadırlar. ĠĢte bu aĢamada devreye futbolcunun sağlık durumu girmektedir. Futbolcunun sağlığındaki önemsiz görülen değiĢiklikler bile oynanan oyunu, dolayısıyla da takım performansın da olumsuz etkiler. Oyuncular düzgün bir beslenme Ģekline sahip olarak, hastalıklardan ve yaralanmalardan minimum düzeyde etkilenerek maksimum performanslarına ulaĢabilirler (Görol, 2008).
Sağlık için yapılan günlük sporların dıĢında amatör ve profesyonel sporlarda beslenmeyle enerji dengesinin düzgün bir Ģekilde ayarlanması sporcularda baĢarıyı artırmaktadır. Günümüzde spor branĢlarına olan ilginin artmasıyla sporcularda beslenme konusunun en fazla konuĢulan ve tartıĢılan konular arasında olduğu görülmektedir (Süel vd., 2006: 271-275).
Sporcu beslenmesiyle ilgili bilgilerin, antrenör ve bu konuyla alakalı diğer eğitimciler tarafından bilinmesi ve uygulanması son derece önemlidir (Yarar vd., 2011: 368–371). Genel olarak bakıldığında sporcu ve antrenörlerin arasında bilimsel dayanağı olmayan yanlıĢ beslenmeye bağlı alıĢkanlıkların olduğu görülmektedir. Bu nedenle sporcu beslenmesi planlanırken, sporcuların antropometrik özellikleri ve beslenme alıĢkanlıklarının özellikle sosyo-ekonomik koĢulları ve sağlık durumuna göre değerlendirilmesi gerekmektedir (GüneĢ, 2009).
Bu nedenle de küçük yaĢta futbola baĢlayan çocukların beslenme bilgi ve alıĢkanlıklarını erken dönemde edinmeleri spor hayatlarını sağlıklı ve baĢarılı bir Ģekilde sürdürmelerinde elzem rol oynayacaktır.
Yapılan çalıĢmalarda saptanan en önemli eksikliğin beslenmeyle alakalı alıĢkanlıkların doğru ve uygun olarak oluĢturulmadığıdır. Bu konuyla ilgili antrenörler, aileler ve sporcular eğitimlerle desteklenerek konunun önemi vurgulanmalıdır (Koç, 2014). Çocuk ve ergen sporcular için kiĢisel beslenme Ģekli, maksimum performansın yakalanmasında önemli bir faktördür. Genç sporcularda hangi besinlerin enerji sağlamada yararlı olduğunu, hangi besinleri ne zaman tüketmeleri gerektiklerini, hangi besinlerin egzersiz öncesi, sırası ve sonrasında tüketmeleri gerektiklerini bilmeleri gerekmektedir. Bu dönemde büyüme ve performans için yeterli enerji sağlamak, uygun miktarda makro ve mikro besinleri içeren iyi dengelenmiĢ bir beslenme programı gereklidir (Purcell, 2013:200).
1. 1. Problem
Konya amatör ligde mücadele eden 10-11-12-13 yaĢ grubu futbolcuların beslenme bilgi düzeyleri ve beslenme alıĢkanlıkları ne durumdadır?
1.2. Amaç
Bu araĢtırmanın amacı amatör ligde futbol oynayan çocuklarımızın beslenme alıĢkanlıklarını incelemek, sporcu beslenme bilgisinin yeterli olup olmadığının saptanması ve çocuklarımızın doğru beslenme alıĢkanlığını kazanarak spor hayatlarında daha sağlıklı ve baĢarılı olmasını sağlamaktır.
Farklı takımların amatör liglerinde mücadele eden özellikle 10-13 yaĢ grubu futbolculara yönelik beslenme alıĢkanlığı ve beslenme bilgi düzeylerini kapsayan çalıĢma sayısı oldukça sınırlıdır. Bu çalıĢma, erken yaĢta futbola baĢlayan çocukların beslenme alıĢkanlığı, bilgi, tutum ve davranıĢ düzeylerinin belirlenmesi, ailelere ve antrenörlere beslenme eğitiminin verilmesi gerekliliğin araĢtırılması amacıyla yapılmıĢtır. Ayrıca bugünün yarını olan bu sporcularımızın erken yaĢta beslenme bilgi ve alıĢkanlıklarının geliĢtirilmesiyle profesyonel hayatlarında daha baĢarılı olmaları amaçlanmaktadır.
1.3. AraĢtırmanın Hipotezleri
H1: AraĢtırmaya dâhil edilen futbolcuların yaĢlarına göre beslenme bilgi düzeyleri arasında bir iliĢki yoktur.
H2: AraĢtırmaya dâhil edilen futbolcuların yaĢa göre besin tüketim sıklıkları arasında fark yoktur.
H3: AraĢtırmaya katılan futbolcuların yaĢları ile yemek yeme hızları arasında fark yoktur.
H4: AraĢtırmaya katılan futbolcuların yaĢları ile antrenman öncesi ve sonrası beslenmelerine dikkat etme durumları arasında fark yoktur.
H5: AraĢtırmaya katılan futbolcuların ebeveyn eğitim durumuyla, öğün tüketim durumları arasında fark yoktur.
H6: Amatör ligde farklı takımlarda futbol oynayan çocukların antropometrik özellikleri arasında fark yoktur.
H7: Amatör ligde farklı takımlarda futbol oynayan çocukların antrenörlerinden aldığı beslenme bilgilerini uygulama durumları aralarında fark yoktur.
H8: Amatör ligde farklı takımlarda futbol oynayan çocukların enerji içeceği tüketim durumları arasında fark yoktur.
H9: Amatör ligde farklı takımlarda futbol oynayan çocukların antrenman öncesi sıvı alımları arasında fark yoktur.
H10: Amatör ligde farklı takımlarda futbol oynayan çocukların öğün durumları arasında fark yoktur.
H11: Amatör ligde farklı takımlarda futbol oynayan çocukların antrenman öncesi ve sonrası beslenmelerine dikkat etme durumları arasında fark yoktur.
H12: Amatör ligde farklı takımlarda futbol oynayan çocukların vitamin- mineral kullanma durumları arasında fark yoktur.
H13: Amatör ligde farklı takımlarda futbol oynayan çocukların müsabaka / antrenman öncesi tükettikleri besin tercihleri arasında fark yoktur.
H14: Amatör ligde farklı takımlarda futbol oynayan çocukların müsabaka / antrenman sonrası tükettikleri besin tercihleri arasında fark yoktur.
H15: Amatör ligde farklı takımlarda futbol oynayan çocukların beslenme bilgileri arasında fark yoktur.
AraĢtırmanın Önemi
Sporculara yönelik ülkemizde yapılan çalıĢmalarda doğru beslenme bilgi ve alıĢkanlıklarının sporculara kazandırılamadığı görülmektedir. Sporcuya uygun beslenemediğini iddia eden bazı sporcuların neden beslenemediklerine bakıldığında ekonomik nedenlerin ön plana çıktığı görülmektedir. Bu problemlerin ana kaynağının antrenör ve sporcuların, sporcu beslenmesi konusunda yeterli eğitim ve bilince sahip olmamasıdır (Kalyon, 1997).
Genetik yapı, uygun antrenman ve beslenme Ģekli sporcu performansını etkileyen en önemli unsurlardır (Ersoy, 2011:151-157). Sporcuya ait fizyolojik ve psikolojik nedenler, spor branĢına uygun özellikler, antrenman, sağlık ve beslenme durumu, çevresel nedenler maksimum performansın oluĢumunda etkili faktörlerdir. Ancak hangi faktörün maksimum performans üzerinde etkili olduğunu söylemek zordur. Bunun yanında yetersiz ve dengesiz beslenen sporcudan da yüksek performans beklemek anlamsızdır (Bora, 2015).
Farklı branĢlarda spor yapan sporcularda olduğu gibi, aynı kulvarda spor yapan sporcuların da kullandıkları enerji sistemleri, besin öğeleri ve enerji gereksinmeleri birbirlerinden farklıdır (Sobal ve Marquart, 1994:320-334).
Yeterli enerjinin sağlanamaması durumunda, kronik yorgunluk, dehidrasyon, hastalıklar ve yaralanma gibi riskler oluĢmaktadır (Fing vd., 2006:332).
Bu nedenle erken yaĢlarda spor hayatına baĢlayan futbolcu çocukların beslenme bilgi ve alıĢkanlıklarının erken dönemde oluĢturulması, spor hayatlarında oluĢabilecek beslenmeye bağlı birçok problemin yaĢanmasını engelleyecektir.
1.4. Varsayımlar (Sayıltılar)
1. Bu çalıĢmada kullanılan anket formunun araĢtırmacının amacına hizmet edecek nitelikte olduğu varsayılmıĢtır.
2. AraĢtırmaya katılan futbolcuların anket sorularını doğru ve net anladıkları varsayılmıĢtır.
3.AraĢtırmaya katılan futbolcuların testleri samimiyetle ve dürüst olarak yanıtladıkları varsayılmıĢtır.
4.Seçilen örneklem gurubunun araĢtırmanın evrenini temsil eder nitelikte olduğu varsayılmıĢtır.
1.5. Sınırlılıklar
Bu araĢtırma Konya merkez amatör ligde mücadele eden Meram Kara Kartallar, 1905 Ultra Aslanlar (Galatasaray), Fenerbahçe Kadıköy, Anadolu Selçuk Futbol okullarında ve Konyaspor GeliĢim Akademisinde mücadele eden U10-U11-U12-U13 yaĢ grubu 300 lisanslı oyuncunun anket formlarına verdikleri cevaplar sonucu ortaya konmuĢ analizlerle sınırlanmıĢtır.
Kulüplerin antrenman saatlerinin birbirine yakın olması ve bazı futbolcuların anket sorularını cevaplamada isteksiz olması diğer önemli sınırlılığı oluĢturmuĢtur.
1.6.Tanımlar
ÇalıĢma ile ilgili kavram ve terimler aĢağıda verilmiĢtir.
Beslenme: YaĢamsal faaliyetlerini sürdürebilmek, beden sağlığını korumak,
fiziksel büyüme ve geliĢmeyi sağlamak amacıyla gerekli makro ve mikro besin öğelerinin düzenli ve dengeli olarak tüketilmesidir (Baysal, 2007).
Sporcu Beslenmesi: Sporcuların antrenman ve müsabaka dönemlerinde
yaĢına, cinsiyetine, günlük fiziksel aktivitesine ve ilgili olduğu spor branĢına uygun beslenme programında düzenlemeler yapılarak yeterli ve dengeli beslenmesinin sağlanmasıdır (GüneĢ, 2005).
Futbol: 11‟er oyuncudan oluĢan iki takım arasında oyun kuralları gereği
belirlendiği, el ve kol harici vücudun her yerinin kullanılarak oynandığı kendine özgü kuralları olan bir spordur. (Aracı, 2005: 10-11).
Futbolcu: Futbol oyuncusu olarak adlandırılır. Futbol oynamayı profesyonel
veya amatör Ģekilde oynamayı uğraĢı edinmiĢ kimse (ġahin, 2014).
Futbolcu için en iyi tanım hızlı koĢan, topa hızlı vuran, fiziğini en iyi Ģekilde kullanan değil, doğru zamanda, doğru yerde ölçülü Ģekilde beklenen ve istenilen yetilerini tam anlamıyla kullanan ve bu özellikleri müsabakaya aktarabilen kiĢidir. (Weineck, 2011).
Lig: Bir ülkedeki spor kulüplerine bağlı takımların, aynı statüde olanları
arasındaki puanlı, karĢılıklı ve deplasmanlı mücadele grubu (ġahin, 2014).
Amatör Futbolcu: Futbol faaliyetine katılması ile ilgili zorunlu giderler
(konaklama, malzeme, sigorta ve antrenman giderleri) dıĢında her hangi bir ücret almayan sporcudur (Ġnal, 2003).
BÖLÜM II 2. GENEL BĠLGĠLER
2.1. Spor
Spor, sosyal bir kurum olarak günümüzün en köklü, popüler ve yaygın bir faaliyet sahası ve kalkınma aracı olarak karĢımıza çıkmaktadır. Bunun da ötesinde spor artık bir bilim dalı, bir geliĢmiĢlik kriteri ve ekonomisi, eğitimi, alt kurumları, araç ve gereçleriyle tam bir sektördür. Öyle ki kendi turizmi, eğitimi, giyimi, sağlığı, ulaĢımı, mimarisi, ekonomisi ile günümüzde artık kendine bağlı yardımcı sektörler oluĢturan bir sosyal kurumdur (Yazıcı, 2014: 396).
Ġnsanın doğal çevresini, insani çevre hâline getirirken elde ettiği kabiliyetleri geliĢtiren, belirli kurallar altında araçlı veya araçsız, ferden veya grupla boĢ zaman ya da tüm zamanı alacak Ģekilde meslekleĢtirerek yaptığı, sosyalleĢtiriĢi, ruh ve fiziği geliĢtiren rekabetçi, dayanıĢmacı ve kültürel bir kavramdır (Ġnal, 2003).
Spor günümüzün kardeĢlik ve barıĢın simgesi olarak insanları birbirlerine yakınlaĢtıran bir e olgudur. Bununla beraber spor etkinliklerinin bireylerin kaslarını, enerjisini, zihinsel yetilerini, hızlı karar vermesini, algılarını, toplumsal niteliklerini kullanmasını gerektirendir öğedir. Bu da bizlere sporun ruhsal ve bedensel toplumsal yönlerinin olabileceğini göstermektedir (Doğan, 2005).
2.2.1 Futbol
Futbol; yürüyüĢ, koĢu, aralıklı koĢu ve sprintleri içeren spor dalıdır. On birer kiĢilik 2 takımdan oluĢan oyunda esas olarak oyuncular karĢı takımdan top almaya ve gol atmaya çalıĢırlar. Oyun 45‟er dakikalık 2 yarıdan oluĢur ve yarılar arasında 15 dakikalık devre arası mevcuttur (Wong, 2005: 473).
Futbolu diğer sporlardan ayıran ilk özellik, oynandığı yerin ve saatin belli olmasında yatar ve tesadüfler sonucu değiĢtirebilip, insanın kendi takımına gol atabildiği tek spordur (Talimciler, 2014: 48- 49).
Günümüzün sevilerek yapılan ve izlenen spor dalları arasında futbolun yeri ve önemi diğer sporlara göre daha farklıdır. Milyonlarca seyircisi, oyuncusu ve
çalıĢtırıcılarıyla çağımızın popüler sporu futbol günümüzde bir sanayi haline gelmiĢtir (Haliloğlu, 2001).
Futbolun toplumla olan iliĢkisini Galeano, “top döndükçe dünya da dönüyor, tüm dünya dönen bir topun etrafında dört dönüyor” Ģeklinde ifade etmektedir (Galeano, 2008: 296).
2.2.2. Futbol Sporunun Özellikleri
Dünyada en çok ilgi gören, popülaritesi yüksek bir spor dalıdır futbol. Futbolda oyuncu sayısının fazla olması, sahanın geniĢliği, oyunun karakteristiğinin mücadeleye dayalı olması, farklı branĢlar arasında kendisine özel bir yer bulmasında etkili olmuĢtur. Oyuncuların farklı fiziksel ve fizyolojik yapılarına uygun mevkilerinin olması futbolu ilgi merkezli bir spor dalı haline getirmiĢtir. (Bangsbo, 1996).
Futbol bir vücut geliĢtirme sporu değildir. Vücut dengenin önemli olduğu atlama, sıçrama ve yön değiĢtirme gibi hareketlerle oynanan bir oyundur. Müsabaka esnasında oluĢan farklı durumlara uyum göstererek, doğru tercih ve süratle doğru karar vermeyi gerektiren bir spordur. Ġhtiyaç duyulan enerjinin dengeli bir Ģekilde müsabaka boyuncu kullanılmasını gerektiren bir oyundur. Müsabaka sırasında toplu veya topsuz oyunun içinde bulunması gereken ve hem gol yememek hem de gol atmak için çaba sarf edilen bir takım oyundur. Seyircisiyle sahada bir bütün olan ve onlarla oyun hakkında alternatif çözümler üretebilen, takımdaki tüm futbolcuların oyun zekâlarını kullanarak, kiĢisel meziyetlerini de ön plana çıkardığı popüler bir spor dalıdır (Muratlı, 2007).
2.3. BESLENME
Beslenme: Büyüme ve geliĢme, sağlık, hayati faaliyetlerin sürdürülebilmesi için besin öğelerinin vücuda alınması olarak tanımlanabilir (Baysal, 2009: 9).
Sağlıklı beslenme ise; yenilen besinden zevk alarak, çeĢitli ve dengeli beslenerek, tüm besin ögelerinin bireye özel gereksinim duyulan miktarlarda alınması ve ideal vücut ağırlığının sürdürülmesidir (TÜBER, 2015: 11).
2.3.1. Yeterli ve Dengeli Beslenme
Bedenin büyümesi, çalıĢması ve yenilenmesi için gerekli olan besin öğelerinin her birinin yeterli oranlarda alınması ve vücutta uygun Ģekilde kullanılması durumu “yeterli ve dengeli beslenme” olarak açıklanır (Avan, 2006).
Uygun beslenme, eğitimi ve toparlanmayı tamamlar ve eğitime metabolik adaptasyonları tetikleyebilir (Potgieter, 2013:6-16).
Tüm spor dallarında fiziksel aktivite düzeylerine bağlı olarak makro ve mikro besin ögelerine olan ihtiyaç artmaktadır. Bu ihtiyacın doğru Ģekilde karĢılanması performansın pozitif yönde artmasında önemli bir faktördür. Özellikle çocuk ve gençlerde yeterli ve dengeli beslenme stratejileri sporcuların performansını artırmaktadır (Caccialanza vd., 2007: 538-542).
2.3.2. Sporcu Beslenmesi ve Önemi
Beslenme rehberlerindeki alınması önerilen besinlerin miktarının, içeriğinin ve zamanlaması, sporcu performansına olan etkileri belirtilmektedir. Enerji ihtiyacı egzersizdeki yüklenme periyoduna, egzersiz ve yarıĢma programına bağlı olarak farklılık göstermektedir. Beslenme diyeti egzersiz ve yarıĢ için gerekli olan enerji, makro ve mikro besin öğeleri gereksinimlerini sağlamalı. Sporculara has beslenme planları, sporcuların kendilerine uygun optimal vücut ölçülerine ve vücut kompozisylarına sahip olmasını sağlamaktadır. Bu nedenle sporcunun besin seçiminde özenli davranması, oluĢabilecek beslenmeye bağlı eksiklikleri önleyerek, sağlık ve performansın devamını sağlayacaktır.
Sporcu beslenmesinde farklı spor branĢlarına ve antrenman çeĢitlerine göre değiĢiklikler göstermektedir. Dönemsel olarak yapılan antrenmanlara uygun beslenme programları uygulanmalıdır. Antrenman zamanı sporcu beslenmesinin önemli olduğu kadar müsabaka öncesi ve sonrasında da spor branĢına göre beslenme çok önemlidir ve performansı da etkilemektedir (Arslan, 2018).
Sporcularda uygun bir beslenme diyetiyle sağlığın iyileĢtirilmesi, vücut kompozisyonunun düzenlenmesi, korunması ve antrenman adaptasyonu sağlanmalıdır. (Ersoy, 2004).
Sporcular için en önemli beslenme diyeti, sadece müsabaka öncesi ve sonrası değil, tüm hayatı boyunca benimsediği bir yaĢam felsefesi haline gelmelidir. Çünkü her spor branĢında, sporcunun maksimum performansı için yeterli ve dengeli bir beslenme programının olması gereklidir (Sevim, 2007).
2.3.3. Sporcu Beslenmesinde Amaç
Sporcuların enerji ihtiyaçları, yaĢ, cinsiyet, fiziksel aktivite düzeyi ve harcanan enerji bakımından farklılık göstermektedir. Sporcuların beslenme konusunda dikkat etmeleri gereken temel unsurlar vardır. Bunların baĢında en önemli unsur,
Sağlığın ve performansın korunması için, enerji ve besin öğelerinin yeterli ve dengeli tüketimini sağlamak,
Uygun vücut yağ ve yağsız kütle yüzdesinde sürekliliği sağlamak,
Antrenman sonrası optimal toparlanmayı ve elektrolit dengesini sağlamaktır (Ġnsel, vd., 2004: 317).
2.4. 10-13 YAġ GRUBU SPORCULARIN GELĠġĠMSEL ÖZELLĠKLERĠ
7-12 yaĢ arası çocuklarda, okul çağı ve ergenliğe geçiĢ dönemidir. Bu dönemdeki değiĢimler adölesan çağına göre daha sakin, daha sınırlıdır, çocuklarda fiziksel geliĢim sürekli fakat yavaĢ bir Ģekilde oluĢur. Çocuklar bu dönemde bir taraftan olgunlaĢır, diğer taraftan da motor becerilerini geliĢtirir ve bu geliĢmenin sonunda ergenlik dönemine ulaĢırlar ( Arlı vd., 2015: 193). Ayrıca bu dönem yaĢam boyu oluĢabilecek davranıĢların büyük ölçüde oluĢtuğu, büyümenin ve geliĢmenin hızlı bir biçimde ilerlediği bir dönemdir (Kutlu ve Çivi, 2009: 19).
2.4.1Adölesan Çağı Fiziksel Büyüme ve GeliĢme
Ergenlik, insan geliĢiminde buluğa erme ile baĢlayan fizyolojik değiĢmeyi içeren ve sürekli büyüme ve geliĢmenin olduğu dönemdir. Bu dönemin en önemli
özellikleri, hızlı büyüme, fizyolojik, ruhsal ve sosyal yönden geliĢme ve değiĢmedir (ġanlıer ve Ersoy, 2005:180). Dünya Sağlık Örgütü bu dönemi “10-19 yaĢ arasındaki dönem” olarak ifade etmektedir.
Büyüme sırasında biliĢsel ve motor becerileri, hücrelerin yapıları ve iĢlevleri, sosyal davranıĢları olgunlaĢmakta, çocukların beden ölçüleri artmaktadır. Büyüme ve geliĢme; beslenme, genetik, sosyal ve kültürel Ģartların etkisinde oluĢan bir süreçtir. Bu etmenler büyüme ve geliĢme üzerinde etkin rol oynamaktadır (Baysal, 2009: 459). Çocukluktan eriĢkinliğe geçiĢ dönemi olarak bilinen ergenlik dönemi; fiziksel, psikolojik ve sosyal olgunluğa eriĢmenin tamamlandığı bir dönemdir. Büyüme ve geliĢme adölesanlarda hızlanma gösterir ve bu dönemin sonunda eriĢkin hayattaki antropometrik ölçüm değerlerine ulaĢılır (Aydenk Köseoğlu ve Çelebi Tayfur, 2017:50)
Ergenlik çağında boy uzunluğu ve vücut ağırlığında hızlı bir artıĢ görülür. Kızlarda boydaki en hızlı artıĢın olduğu dönem 10-13, erkeklerde ise 12-16 yaĢ arasıdır. Boyda ve kiloda da artıĢ oluĢur. Erkek çocuklarda boyla birlikte kas kitlesi de oluĢur. Ergenliğin ilk dönemlerinde erkekler ortalama 9,5 cm, kızlar 8.5 cm uzar. Büyümenin hızlı olduğu dönemde ise boy uzunluğu artıĢı erkeklerde yılda 13-15 cm, kızlarda 14 cm civarındadır (ġanlıer ve Ersoy, 2005:181).
Çocuk sporcuların fizyolojik özelliklerinin, büyüme ve geliĢme
dönemlerinden bağımsız incelenmesi yanıltıcı sonuçlara götürebilir. Çocukluk ve ergenlik döneminde değiĢkenlik gösteren büyüme ve geliĢme özellikleri, çocuk sporcuların fizyolojik standartlarının oluĢturulmasında, performans test sonuçlarının yorumlanmasında ve yetenek seçiminde dikkate alınmalıdır (KoĢar ve Demirel 2004:1-15).
Çocuk ve gençlerde yaptırılacak futbol antrenmanının amacı, sistematik çok yönlü sağlam bir temel oluĢturarak, bu temel üzerinde çocuğun sporsal verim yeteneğini geliĢtirmektir. Sporsal verimi oluĢturan çok yönlü etkenler vardır. Bu çok yönlü etkenlerin geliĢimine bağlı sporsal verimliliğe ulaĢmak ve onu geliĢtirebilmek için çocuk ve gençleri yakından tanımak gerekir. Bu süreç içerisinde çocuğun sportif
yeteneğinin ortaya çıkarılması ve yetenekleri doğrultusunda geliĢiminin planlanması gerekmektedir (Özdemir, 2014).
2.4.2.Adölesanlarda Sosyal ve Duygusal GeliĢim
Adölesan dönem fiziksel olgunlaĢma ile birlikte psikolojik olgunlaĢma dönemidir. Fiziksel geliĢmeyle birlikte bünyede oluĢan yorgunluk ve psikolojik yönden yerini bulamamanın verdiği sıkıntı ve bunalımlar sonucu bireyde huzursuzluk ve sosyal çevreye uyum konusunda sıkıntılar meydana gelir. Ergenin duygusal tepkilerini etkileyen nedenlerin baĢında, sağlık durumu, zekâ düzeyi, cinsiyet, okul baĢarısı ve sosyal kabul düzeyi gelmektedir (ġanlıer ve Ersoy, 2005:182).
Fiziksel, biyokimyasal, ruhsal ve sosyal yönden önemli bir değiĢim yaĢanan adölesan dönemde yaĢanılan değiĢimler gençleri depresyona itebilir ve bu dönemde meydana gelen duygusal değiĢimler yemek yeme alıĢkanlıklarını ve sağlıkla ilgili davranıĢlarını etkileyebilir. Bu sebeple bu dönemde yanlıĢ beslenme alıĢkanlıkları edinme durumları söz konusu olabilir ve beslenme yetersizliğine bağlı kronik hastalıklar da geliĢebilir (Baysal, 2009: 494).
2.4.3.Adölesan Dönemi Beslenmenin Önemi
Beslenme tüm canlılar için yaĢamın devamında vazgeçilmez bir olgudur. Gençlerin besin seçimi ve tüketimini birçok faktör etkilemektedir. Fizyolojik ve psikolojik etmenler, gelenekler, görenekler, alıĢkanlıklar, eğitim ve ekonomik imkânlar bunların baĢlıcalarıdır (ġanlıer ve Yabancı, 2005;159).
Adölesanlarda beslenme önemli bir süreçtir. Büyüme ve geliĢme sürecinin hızlandığı bu dönemde bireyler eriĢkin dönemdeki boylarının %15‟ine ve ağırlığın %50‟sine, total mineral içeriğinin ise %40‟ına ulaĢmaktadırlar (Demir, 2008).
Bu dönemki bireylerde zihinsel ve fiziksel olarak birçok değiĢim yaĢanmaktadır. Adölesanlar, diğer yaĢ gruplarına oranla toplumun en sağlıklı kesimi içindedirler. Fakat birçok tutum ve davranıĢın da alıĢkanlık haline geldiği bu dönemde bireylerde sağlıklı beslenme davranıĢlarının kazandırılması önem arz etmektedir (Aslan vd., 2003:55-62).
Woolf ve Manore (2006), çalıĢmasında birçok sporcunun, özellikle de genç sporcuların performans, bağıĢıklık sisteminin devamı, sakatlık ve hastalık sonrası iyileĢme için beslenmenin öneminin farkında olmadıklarını belirtmiĢtir.
Adölesan dönemde beslenmeye bağlı birçok sağlık sorunları oluĢmaktadır. Bunlar; obezite, demir eksikliği anemileri, B12 vitamini eksikliği anemileri, çinko eksikliği ve büyüme-geliĢmede gerilik, anoreksiya nervoza, bulimiya nervoza, diĢ çürükleri, akne vulgaris, depresyon gibi yaĢamın bütün dönemlerini etkileyebilecek sorunlardır ( Aydenk Köseoğlu ve Çelebi Tayfur, 2017:50).
Sağlıklı büyüme ve geliĢmeyi sağlayabilmek için gerekli enerji, protein, vitamin, mineral ve diğer besin ögelerinin, yeterli ve dengeli bir beslenme planı oluĢturularak sağlanması gerekmektedir (Neyzi ve Ertuğrul, 2002: 210-220). Bu dönemdeki çocukların beslenme alıĢkanlıkları ve antropometrik ölçümleri sürekli ve düzenli olarak takip edildiğinde, bireyin beslenme durumu sağlıklı olarak değerlendirilebilir (Pekcan, 2008).
2.4.4.Adölesan Sporcularda Beslenme
Avustralya Spor Diyetisyenlerinin ( The Position of Sports Dietitians Australia, SDA) önerilerilerine göre, özellikle aktif spor yapan adölesanların uzun dönemde sağlıklarının devamı için beslenmelerini güçlendirmeleri gerekliliği vurgulanmaktadır.
Adölesan sporcular için doğru beslenme optimal büyüme ve geliĢme için gereklidir. Ayrıca en uygun performansı sağlayabilmek adına hayati önem taĢımaktadır (Jeukendrup and Cronin, 2011: 47-58 ). Besin ögelerinin bir veya birkaçının belirli bir süre yetersiz alınmaması sporcularda performansın olumsuz etkilenmesine neden olacaktır. Bu nedenle optimum beslenme spor yapanlar için bir yaĢam biçimi ve alıĢkanlığı olmalıdır (Ersoy, 2007:360).
Uygun fiziksel aktivite ve buna bağlı beslenme alıĢkanlığının kazandırılması ve bu davranıĢların alıĢkanlık haline getirilmesi ergenlik döneminde büyüme ve geliĢmeye bağlı sorunların önüne geçecektir. Özellikle bu dönemde sporla uğraĢan gençler için beslenme bir hayli önem taĢımaktadır (Arslan, 2018).
2.5. SPORCULARDA TEMEL BESLENME ĠLKELERĠ
Beslenme, yaĢamın her döneminde çok önemli olan fizyolojik bir gereksinimdir. Yeterli ve dengeli bir diyet, bireyin gereksinimi olan besin öğelerinin hepsinin yeterli miktarlarda karĢılanmasıdır (ġanlıer ve Ersoy, 2005:11; Baysal vd., 2008:21).
2.5.1 Enerji
Enerji en kısa tanımıyla iĢ yapabilme gücüdür. Egzersiz metabolizması için gerekli enerji; cinsiyet, yaĢ, vücut ağırlığı, kas miktarı ve vücut yağı gibi faktörlere bağlı olarak değiĢmektedir. Yetersiz enerji alımı; kas kaybı, kemik yoğunluğunda azalma, yorgunluk, sakatlanma ve hastalık riskindeki artıĢ ile sonuçlanır (TÜBER, 2015:128).
Takım sporlarında, üç enerji sistemi kullanılır. Bunlar fosfojen, aerobik ve anaerobik sistemdir. Ġçlerinde en baskın olan sistem anaerobik sistemdir. Çünkü aktivite sırasında çoğunlukla patlayıcı güç ve yüksek Ģiddetli kas aktivitesi gereklidir. Yüksek Ģiddetli aktivitelerde, temel enerji sistemi anaerobik sistemdir ve yakıt kaynağı olarak Adenozin Trifosfat (ATP) ve kreatin fosfat (CP) kullanılmaktadır. Sporcuların oyundaki pozisyonu ve vücut ağırlığı gibi farklılıklar, sporcuların enerji gereksinimlerinin de birbirinden farklı olmasına neden olmaktadır. Örneğin, futbolcuların enerji gereksinimi yaklaĢık olarak 3800-4000 kkal/gün olarak belirlenmesine karĢın gerçek gereksinim, sporcunun kiĢisel özellikleri ve oyundaki pozisyonuna göre değiĢmektedir. Bu nedenle beslenme programı, bireye özgü planlanmalıdır (Fink, vd., 2006: 363-428).
Aerobik sistemle oksijenli ortamda karbonhidrat, yağ ve proteinlerin yakılmasından dolayı ATP üretimi gerçekleĢmektedir. En üst düzey kapasiteye sahip olan bu enerji sistemi uzun süreli ve düĢük Ģiddette yapılan maraton, kayak, futbol gibi spor branĢlarında temel enerji kaynağı olarak kullanılır (Ersoy, 1998).
Aerobik ve anaerobik egzersiz arasındaki farklılık kullanılan enerji kaynağıdır. Aerobik sistem, fiziksel efor sırasında aerobik metabolizmayı kullanır. Aerobik
metabolizma enerjisini öncelikli olarak kanda fazla laktik asit birikimi olmaksızın oksijeni kullanarak yağdan karĢılar. Anaerobik egzersiz, maksimal efor için kısa süreli yüksek çaba ile karakterizedir bu nedenle de oksijeni kullanmaksızın enerjisini anaerobik metabolizmadan temin eder (McArdle vd., 2009).
Aerobik egzersize örnek olarak jogging, koĢma, yüzme, kürek çekme ve bisiklet binme örnek olarak verilebilir. Bu aktivitelerde maksimal aerobik kapasitenin yaklaĢık % 50-75‟i kullanılır ve zaman periyodu uzundur. Anaerobik egzersize sprintler (yüzerken, bisiklete binme veya koĢma sırasında), uzun atlama, yarıĢmalı ağırlık kaldırma veya aerobik enerjinin % 75‟inin üzerinde laktat eĢiği aĢılarak uygulanan 2 dakikalık herhangi bir aktivite örnek olarak verilebilir (Gomes vd., 2012).
Genç sporcuların enerji ihtiyacı, herhangi bir sporla uğraĢmayan akranlarına oranla daha fazladır (Erkan, 2011: 53). Genç sporcular büyüme ve geliĢme dönemini henüz tamlamadığından, yetiĢkin sporculara oranla da ekstra enerjiye ihtiyaç duymaktadırlar (Baysal, 2011). Bu dönemde yeterince karĢılanamayan enerji gereksinimi çocuklarda büyüme ve geliĢmenin duraksamasına neden olmaktadır (Erkan, 2011: 53).
Adölasanlar için enerji ihtiyacı (TÜBER) önerisi 10-13 yaĢ grubu orta aktif erkek çocuklarda 2000-2200 kkal iken, 14-18 yaĢ orta aktif çocuklar için 2400-3000 kkal, enerji gereksinimi olduğu yönündedir (TÜBER, 2015:143).
Kanada Pediatri Cemiyeti sporla uğraĢan genç sporcular için normal enerji gereksinmesinin üzerine ek enerji eklenmesi gerektiğini belirtmiĢtir. Bu ekleme 60 dakika futbol oynayan 30 kg ağırlığındaki bir kız için artı 270 kkal, 60 dakika buz hokeyi oynayan 60 kg ağırlığındaki bir erkek için fazladan 936 kkal Ģeklidedir (Purcell, 2013:202).
DRI Önerilerine Göre Fiziksel Aktivite Faktörü Sınıflaması
PAL değeri Sınıflama Tanım
1.0-1.39 arası Sedanter Günlük aktiviteler için
1.4-1.59 arası DüĢük aktiviteli Günlük aktivitelere ek olarak, 30-60 dakika orta düzey aktivite için
1.6-1.89 arası Aktif Günlük aktivitelere ek, 60
dakika orta düzey aktivite için
1.9-2.5arası Çok aktif Günlük aktivitelere ek, en az
60 dakika orta Ģiddetli aktivite ve 60 dakika yüksek Ģiddetli egzersiz için
2.5.2 Karbonhidratlar
Vücudun temel enerji kaynağı olan CHO‟lar kaslar için en önemli yakıt olarak kullanılmaktadır. Bir gram CHO vücuda 4 kalorilik enerji sağlar, eğer vücutta yeterli miktarda karbonhidrat mevcut değil ise yağlar ve proteinler enerji kaynağı olarak kullanılır.
Sağlıklı ve yeterli beslenmede günlük enerji ihtiyacının % 55-60 oranında CHO‟lardan karĢılanması önerilmektedir. Bu oran yoğun antrenman gerektiren spor branĢlarında kas ve glikojen depolarının doluluk oranını yüksek tutabilmek için gerektiğinde yüzde 65-70‟lere kadar çıkarılabilmektedir (GüneĢ, 2000).
Bal, pekmez, reçel gibi Ģeker ve Ģekerle üretilen gıdalar, meyve ve sebzeler, tahıl ve tahıl ürünleri, süt ve süt ürünleri, kuru baklagiller, patates, yağlı tohumlar, karbonhidrat yönünden zengin kaynaklardır.
Karbonhidratların baĢlıca görevleri ise;
Enerji kaynağıdırlar.
Su ve elektrolitlerin vücutta yeterli miktarda tutulmasını sağlarlar.
Proteinlerin enerji üretmesini engelleyerek onların kendi görevlerini
Vücutta oluĢan atık maddelerin atımını hızlandırırlar.
Bağırsak hareketini artırarak dıĢkı atımını kolaylaĢtırırlar (ġanlıer ve Ersoy 2005: 19).
Karbonhidratlar tüm spor dallarında kullanılan enerji sistemlerinde, gereksinim duyulan besin öğelerinin toplam enerjiye katkısından dolayı tüm sporcular için temel enerji kaynağıdırlar (Özdemir, 2010). Yetersiz karbonhidrat alımının belirtileri düĢük enerji seviyeleri, ağır bacaklar, yorgunluk veya "duvara çarpmak", terimiyle ifade edilir. Bununla beraber yavaĢ iyileĢme, konsantrasyon kaybı, baĢ dönmesi, sinirlilik ve bayılma görülebilir (Potgieter, 2013:6-16).
Uzun süreli yapılan egzersiz sonralarında kas glikojen depoları boĢalmaktadır. (Roy ve Tarnopolsky, 1998). Egzersiz öncesi karbonhidrat tüketim zamanı, sporcuların tükettikleri besin miktarına ve tolere etme özelliklerine göre farklılıklar göstermektedir. Genel kural, egzersizden 4 saat önce beslenmeye baĢlanması ve 30 dakika önce sonlandırılmasıdır Takım sporcuları arasındaki antrenman yoğunlukları, sahadaki mevkilerinin farklı olması sebebiyle oyuncuların karbonhidrat ihtiyaçları da farklılık göstermektedir. Orta düzeyde süre ve düĢük Ģiddetli antrenmanlarda; 6-7 g/kg/gün, orta Ģiddetten yüksek Ģiddetliye geçen antrenmanlarda; 7-10 g/kg/gün, yoğun egzersiz programlarında (4-6 gün/hafta) ise; 10-12 g/kg/gün karbonhidrata gereksinim duyulur. Antrenman ve yarıĢma öncesi, karbonhidrattan zengin beslenmek, hem glikojen depolarında doygunluk sağlamakta, hem de aktivite sırasında kan glikozunda devamlılığı sağlamaya yardımcıdır. Müsabaka öncesi 2-3 saat içinde yaklaĢık 1-2 g/kg karbonhidrat tüketilmesi önerilmektedir ( Fink vd., 2006: 363-428).
Karbonhidratlar, kas ve karaciğer dokularında glikojen olarak depolanır, depolanan glikojen ise dayanıklılığa etki eder. Kas hücrelerindeki glikojen bittiğinde, performans olumsuz olarak etkilenir yorgunluk oluĢur. Egzersizs üresince tükenen glikojen depoları kural olarak ilk yarım saat içinde, sıvı ve katı karbonhidratlar kaynaklarından tüketilerek telafi edilmelidir. Sporcunun glikojen depoları ne kadar yüksekse performansı da bi o kadar yüksektir. (TÜBER, 2015:128).
Karaciğer ve kaslarda oluĢan glikojen depolarının tükenmesi aĢırı yorgunluk ve bitkinlik oluĢmasına neden olmaktadır. Bu da “duvara çapmak” terimiyle tabir edilir. Müsabaka öncesi, kas glikojen depolarında doluluğunun sağlanması çok mühim bir konudur ve bu nedenle cho yüklenmesinin performans için faydalı olduğu kanıtlanmıĢ olmakla beraber cho yüklemesinin müsabakadan bir hafta önce antrenman Ģiddeti azaltılarak, diyetin karbonhidrat oranı %70 oranında artırılarak yapılır. Basit Ģekerlerin toplam enerjiye katkısı %10‟u geçmemeli, daha çok kompleks karbonhidratlar öğünlere eklenmelidir. (Howley ve Franks, 1986). Sporcularda müsabaka süresince boĢalan karbonhidrat depoları performans kayıpları ve çabuk yorulmaya neden olduğundan özellikle art arda yapılacak olan müsabakalarda çabuk toparlanmak için karbonhidrat depolarının bir an önce yenilenmesi gerekmektedir (Houtkooper vd., 2007: 39-47).
Genellikle müsabaka sonlarında karaciğer glikojen depolarındaki azalmaya bağlı performans olumsuz yönde etkilenebilir. Bu nedenle egzersiz sırasında karbonhidrat tüketimi, sporcuların kavrama yeteneğini ve oyundaki hızını artırmaktadır. YarıĢma sırasında yüzde 6-8‟lik CHO içeren içecekler (200-250 ml/10-15 dk.) yeterli su ihtiyacını da karĢılayarak hidrasyonu önleyecektir (Ersoy, 2004: 104).
Egzersiz esnasında karbonhidratlardan gelen enerji sarfiyatı ile daha az oksijene ihtiyaç olduğundan dolayı, karbonhidratlar yağ ve proteinlere göre daha elveriĢli enerji kaynaklarıdır. Karbonhidratlar yağlara göre yüzde 4-5 daha elveriĢli enerji kaynakları olarak bilinmektedir. Yetersiz olarak karbonhidrat alımı esnasında yağ ve protein enerji kaynağı olarak vücutta kullanıldığı takdirde metabolizmaları sonucu artık maddeler oluĢacağından dolayı yorgunluğa sebep olacaklardır (GüneĢ, 2000).
2.5.3. Proteinler
Proteinler egzersiz için enerji takviyesine yardımcı olma, egzersiz sırasında yıkılan kasların onarılması ve toparlanma sürecinde gereklidir (Ergen vd., 2002:104).
Proteinler büyük moleküllerdir ve en küçük birimleri aminoasitlerdir. Aminoasitler ikiye ayrılır. Bunlar; vücutta yapılanlar ve vücutta yapılamayan besinler yoluyla dıĢardan alınması gereken elzem aminoasitlerdir. Elzem aminoasitlerin vücuda alınmasındaki zorunluluğun nedeni, vücut için gerekli olan proteinlerin sentezi ve dengesi içindir.
Hayvansal ve bitkisel tüm besinlerde protein bulunmaktadır. Proteinin kalitesi, enerji ihtiyacını karĢılamada en önemli unsurdur. Bu nedenle et, süt, yumurta gibi hayvansal yiyeceklerde bulunan proteinler vücutta yüksek oranda sindirildikleri için iyi kaliteli proteinlerdir. Daha sonra da baĢta soya olmak üzere kuru baklagiller, yağlı tohumlar tahıllar, sebze ve meyveler düĢük kaliteli protein kaynaklarına örnek olarak verilebilir. Günlük alınması gereken protein miktarı kg baĢına 1 gramdır. Ancak çocuk ve gençlerde bu oran daha fazladır. (ġanlıer ve Ersoy 2005: 14-15).
Enerji tüketiminde yakıt olarak kullanılan proteinler büyüme ve geliĢme yeni doku oluĢumu ve hasar gören dokunun tamiri, vücutta sıvı ve asit-baz dengesinin sağlanması gibi birçok oluĢum için gereklidir (Pehlivan, 2005). Proteini gereksinimleri, kuvvet, hız ve dayanıklılık sporlarında biraz yükselir. Bu durumda protein alımının kalitesinin ve zamanlamasının dikkate alınması önemlidir (Potgieter, 2013:8).
Bazı sporcu ve antrenörler performansı arttırmada proteine gerektiğinden fazla önem vermektedirler. Fakat vücudun asıl enerji kaynağı karbonhidratlar ve yağlardır. Protein vücudun bir yapı taĢıdır. AraĢtırmacıların bazıları kuvvet gerektiren sporlarda proteine olan ihtiyacın daha fazla olduğunu belirtmektedir. Birçok sporcu, antrenör, hatta bazı hekimler fazla protein almanın bireyin konsantrasyon ve koordinasyon gücünü artırdığını belirtmiĢlerdir (Akgün, 1989).
Protein gereksinimi, oynatılan spor branĢına ve oyundaki pozisyona göre bireysel farklılıklar göstermektedir. Takım sporlarında özellikle de müsabaka sırasındaki çarpıĢma ve yaralanmalarda protein gereksiniminde artıĢ olmaktadır. Böyle durumlarda 1.2-1.7 g/kg protein alımı önerilmekte. Ayrıca antrenman sonrası
6 gramlık elzem aminoasitin, alınmasının, kas protein sentezini artırmada etkili olduğu söylenmektedir (Fink vd., 2006:363-428).
Sporcular için bazı kuruluĢların protein gereksinim önerileri;
Akademik Komite Günlük gereksinim
Amerikan Spor Hekimliği Birliği(ACSM) 1.2-1.7 g/kg
Uluslararası Spor Beslenmesi Komitesi (ISSN) 1.4-2.0 g/kg
Ulusal Kuvvet ve Kondisyon Birliği (NSCA) 1.5-2.0 g/kg
2.5.4. Yağlar
Yağlar, yağ asitleri ve gliserolden oluĢmuĢ organik bileĢiklerdir. Vücuda gerekli olan enerjiyi sağlamada (1 gr yağ 9 kalori enerji sağlar), yağda eriyen vitaminlerin ( A, D, E, K) vücuttaki emilimi için gereklidirler. Ayrıca vücutta ısı kaybını önlemek, organların etrafını çevreleyerek dıĢ etkenlerden korumak ve tokluk hissi vermek gibi görevleri de vardır. Günlük tüketilmesi gereken enerjinin ortalama %30‟u yağlardan alınmalıdır. Gereğinden fazla tüketimi ĢiĢmanlık, kalp ve damar hastalıkları, yüksek kolestrol gibi rahatsızlıklara neden olmaktadır (ġanlıer ve Ersoy 2005: 21).
Vücut antrenman süresince daha fazla yağ kullandıkça, sınırlı miktarda olan kas ve karaciğer glikojen depoları daha düĢük düzeyde kullanılır ve yorulmaya baĢlama zamanı gecikerek aktivite suresi uzar. Egzersizin Ģiddeti ve süresi, yağın enerji için kullanılma yüzdesini belirler. Dinlenirken veya düĢük Ģiddette egzersiz yaparken, yağlar öncelikli enerji kaynağıdır. Fakat egzersizin Ģiddeti arttıkça, vücut enerji için daha fazla karbonhidrat kullanılır. Eğer glikojen depoları tükenir ve egzersize devam edilirse, egzersizin Ģiddeti düĢürülerek enerji için yağ kullanılır. (TÜBER, 2015:129).
Sporcularda yağ tüketiminin faydaları performans açısından tartıĢmalı bir konu olmasına rağmen, yağ tüketimi sağlık açısından gereklidir. Çünkü yağlar, yağda çözünen vitaminlerin emilimini için gereklidir (Oliveira, 2017: 28). Diyete yeterli miktarda eklenmediklerinde kaslarda glikojen depolanması zorlaĢır. Diyete eklenen yağın miktarı kadar, çeĢidi de önemlidir bu nedenle sporcuların daha ziyade çoklu
doymamıĢ omega-3 gibi yağ asitlerini tüketmeleri önemlidir. ACSM, IOC ve ISSN sporcular için toplam enerji alımının %20 ile %35'i arasında olmasını önermektedir. Ancak bu oranın %30 „un üstünde olması ve %15 ile %20'nin altına düĢmesi durumunda performansın olumsuz etkileneceğini bildirmektedirler (Potgieter, 2013).
Omega 3 yağ asidi, balık yağında zengin olarak bulunan EPA (eikosapentaenoik asit), DHA (dokosaheksaenoik asit) gibi eikosanoidleri içinde bulunduran esansiyel yağ asididir. Eikosanoidler vücutta inflamatuar yanıtı düzenlerler. Omega 3 yağ asidi desteğinin, egzersizin indüklediği inflamatuar tepkiyi azalttığına iliĢkin çalıĢmalar mevcuttur (Kim vd., 2014).
Gastrointestinal sorunları önlemek için yağın antreman öncesi yemeklerde düĢük miktarlarda olması önerilir (Thomas, 2016: 501–528). Futbolcular için egzersiz sırasında yağ tüketimi uygun görülmemektedir. Fazla yağ tüketimi, sporcunun enerji metabolizmasında karbonhidratların yerine geçerek ve dolaylı olarak glikojen depolamayı engelleyebilir (Oliveira, 2017: 28).
2.5.5. Vitaminler
Vitaminler, sağlıklı yaĢam, büyüme, geliĢme, vücudun düzenli çalıĢması için besinlerle alınması gereken ve metabolizmada görevli olan organik maddelerdir. Vitaminler suda eriyen (B ve C) ve yağda eriyen (A-D-E-K) vitaminler olmak üzere iki grupta toplanır. (Pehlivan, 2009). Sağlıklı bir hayat devamı ve kronik hastalıklardan korunmada vitaminlerin bazılarına “önerilen günlük gereksinim” (RDA) den çok daha fazla gereksinim duyulabilmektedir (Champe ve Harvey, 1994: 303-340). Özellikle yoğun egzersiz yapan bireylerde vitaminlerin gereksinimi ve önemi de artmaktadır.
2.5.5.1. Yağda Eriyen Vitaminler
Yağda eriyen vitaminler, A,D,E ve K vitaminleridir.
2.5.5.1. 1. A vitamini:
Yağda eriyen vitaminler grubundadır. Büyümede, bağıĢıklık sisteminde, görmeyi sağlayan epital hücrelerin sağlığında, üremede ve kansere karĢı vücudu
