27 - 6 • 1951 V A T A N
r
Mithat Paşa Tuna vilâyeti valisi iken, maiyetindekilerle birlikte
Jadrazam Mithat Paşanın
A b dülhamide mektubu
«
Vezaif-i hükümdaranenizi mutlaka
bilmelisiniz» Bilcümle harekâtınızda
millet nazarında mesul olacaksınız.»
Milletimizin menafime muzır olan en ufak hususta bile si-
ze itaat etmekte mazurum Çünkü mesuliyetim ağırdır.
MSthaf Paşa
Mithat Paşa 18 kânunusani 1293 de padişah Abdülhamide bir takrir vermiş ve orada padi şahın meşrutiyeti savsaklama si yasetini açıkça tenkid etmişti. Bu takrir kendisinin azline se bep olmuştur. Mithat Paşa tak ririnde diyor ki:
«Meşrutiyeti vaz ve ilândan muradımız, istibdadı ref ve zatı şahanenizi vazaifinizde ikaz ve vükelâyı devletin vazaifini tayin, milletimiz meyanında müsavatı kâmileyi temin edip, elbirligiyle
ve gerçekten milletin ıslahına çalışmaktır.
Mes’ul olacaksınız Otuz senedenberi neşredilip ahkâmı icra olunmıvan hattı hü mayunlar gibi, şimdiki hattı hü- mhaunu mülûkâneleri, buhranı hazırm indifaından bile hüküm süz kalmıyacaktır. Zira Kanunu Esasiyi ilândan muradımız, yal nız meseleyi şarkıyenin hüsnü tesviyesine medar olmak ve A v rupalIların aleyhimizde açılan ağızlarını kapamak için
nümayiş-Mithat Paşa mücadelesine
menfada devam ediyor
« İstibdat idaresi iptidaî bir
değirmen dolabına benzer»
«Dünyada maddî hiç bir zevk tasavvur edemem-
ki, benim için, milletimin saygı ve sevgisinde
tattığım saadetin fevkinde olabilsin
»
Mithat Paşa Avrupada menfa-'da bulunduğu sırada, Türkiye’de hürriyet rejiminin kurulması için çalışmaktan ve mücadeleden geri durmamıştır.
Mithat Paşanın «Neue Freie Presse »gazetesine verdiği demeç te şu satırları buluyoruz:
«Benim Avrupaya teb’idim, is tibdadın meşrutiyete karşı aldı ğı bir karar neticesidir. Montes quieu, der ki, meşrutiyet rejim i nin istihsali müşkül bir iştir. Mutlakıyete alışmış olan bir hü kümdarı, hâkimiyetinin bir kıs mını millete devre ikna etmek, uzun bir mesaiye mütevakkıftır.
Esasen müşkül olan bu işi, ha zan mukabil cereyanlar da sek teye uğratabilir; maamafih, bun dan dolayı, gayeye varmak geci kecek olursa, ye’se düşmek doğ ru olmaz. Vakit sarfetmekten yo- rulmıyan, sabretmekten üşenme yen ve sonuna kadar sebat edebi- lenler mutlak hedefe vâsıl olur lar. Bizde, Kanunu Esasiyi tehdit eden tehlikeyi, ne şimdiki hü kümdarda, ne de bugünkü nazır ların şahsında aramak doğru o- lur. A sıl tehlike, hükümdarın et rafını saran müşavirlerin düşük seciyelerindedir. Bunlar vicdan ları körleşmiş, yalnız şahsî men faatlerini düşünen öyle kimseler dir k i daima hakikati ketmeder- ler. Ben iş başında bulundukça, karşımdaki hükümdar dahi olsa fikirlerine zıt olan düşünce ve kanaatlerimi ortaya koymaktan hiç bir zaman tereddüt etmedim ve bunu da ifa ‘ ederken, hiç bir zaman hürmet ve makama riayet icaplarından ayrılmadım. Dünya da hükümdar makamının etra fında bulunanlar, hükümdarın yüzüne karşı hakikati daima söy- liyebilmek cesaretinde bulunsa lardı, pek çok felâketlerin önii alınmış olurdu. Bence, hüsnüni yet azlığından ziyade, meşrutiyet mekanizmasını işletmek hususun da beceriksizlik vardır. İstibdat idaresi benim nazarımda tıpkı iptidaî bir değirmen dolabına benzer, su değirmen dolabının üzerine aktığı müddetçe değir men işler. Meşruti hükümet de bir nevi değirmendir. Fakat, bu leğirmenin mekanizması, sanat- kârane yapılmıştır; usuliyle ha rekete getirerek, işletmek lâzım-
lır.
İstanbıılda idarenin başında ulunanlar hakkında temennile- •im şudur: Allah vere de, yem 'eğirmeni, eski değirmene nıah- »s iptidaî usul ve göreneklerle
işletmeğe kalkışmasınlar. Zira mutlakiyet sisteminin adamları ve bunların ahlâk telâkkileri, meşrutî bir hükümetin muharrik kuvvetleri olarak iş göremezler.
Yen i unsurlar
Rayetkeşi hürriyet olan Büyük Reşit Paşaya, henüz mektepten çıkan gençleri iş başına getirdi ğinden dolayı tân edenlere, R e şit Paşa, «Y e n i bir idare için ta- mamıyle yeni ve genç unsurlar lâzımdır» diye cevap verirdi. Ben de bu kanaatteyim.» Etra fımda ne kadar çok rakip gör dümse, o kadar memnun oldum ve memleketin işine yarayacak adam intihap etmek için imkân lar çoğalıyor, diye sevindim». Maamafih, bir kimsenin memle ketine hizmet edebilmesi için, evvelemirde vatanını sevmesi şarttır, ve asıl meselenin ruhu da bu «vatanı sevmek» mefhu muna verilen mânadadır.
Vatanperver kimdir? Bence vatanperver, kendi şah sî menfaatini ikinci derecede tu tarak, maddî ve mânevî bakım dan bütün mevcudiyetini, vatana faydalı kılmak idealine vakfe dendir. Hakikî vatanperver, ken di rahatı, saadeti, ailesi ve hattâ hayatını, her an vatanının selâ meti uğruna fedaya hazır olan adamdır.
Anladığım
Uzun memuriyet hayatımda, benim de elime şahsî menfaatler temin edebilecek türlü fırsatlar geçmiştir. Hem bunlardan istifa de etmek, hem de iş başında kal mak, sonra da günün birinde, keyif ve rahatımdan başka bir şey düşünmiyerek, bu dünyada, kendime müreffeh bir mevki te min etmek, her zaman için müm kündü. Fakat, ben vatanıma borç lu olduğum hizmeti hiç bir za man böyle bir mânada anlama dım. Zira dünyada maddî hiç bir zevk tasavvur edemem ki, benim için, milletimin saygı ve sevgi sinde tattığım saadetin fevkinde olabilsin. Nitekim memleketimin ve halkının refah ve saadetine faydalı olacak surette hareket etmeme mâni olan kuvvetin hü kümdar olduğunu gördüğüm za man. derhal istifa ederek, işten çekildim. Fakirliği ve menfa ha yatımı yaldızlı kıyafetlere, elmas ve altınla süslü saltanatlı hayata daima tercih ettim. Bende gu rur ve iftihar hislerini, ancak vatandaşlarımın hakkımda besli- yecekleri teveccüh ve muhabbet , uyandırabilir.»
ten ibaret bir cemile değildir. Bu bapta, zatı mülûkânelerine bazı izahat arzeyliyeyim: Evvelâ zatı şahanelerine ait olan vazaifi hükümdaranenizi mutlaka bilme lisiniz. Zira bilcümle harekâtınız da millet nazarında mes’ul ola caksınız. Bunun için vükelâyı m illet ve memurini hükümet ic rayı vazaifinden emin olmalıdır ki, dört yüz senedenberi m illeti mizi denaete alıştırıp, devleti du çarı tedenni eden müdahinlikten yakayı sıyıralım. Bendenizin zatı mülûkânelerine fevkalâde riaye tim vardır. Ancak, ahkâmı şer’i şerife tatbikan milletimizin me nafime muzır olan en ufak hu susta bile size itaat etmekte mazurum, çünkü mes’uliyetim ağırdır. Hem vicdanımdan kor karım, hem ae vatanımın selâ met ve saadetini temin için vic danımla müteahhidim. Fakat kor karım ki, hu efkâr ve efalden dolajtı, ileride, devlet bendenizi mes’ulü müttehem tutsun. §u arzedeceğim doğru sözlerden kal biniz şüpheye varmasın; ne çare ki, en ziyade korktuğum, bilâha re vicdanınım bendenizi mahcup edip mes’ul tutmasıylp, m illeti min taan ve tevbihine uğramak tır. İşte bu dehşettir ki, zatı şa hanelerini tasdi’ için bendenize çür’et veriyor.
Emniyet ediniz
Padişahım! Osmanlılan kendi kendilerini ıslah ve idare ikti darını haiz olmalıdırlar. Usulü meşveretle idare olunan bir m il lette nizam nedir, b ilir misiniz? Tafsile hacet yoktur. Bendenize emniyet ediniz, efendim. Bunun la beraber ricali m illetten emin olunuz padişahım. Bendeniz bir bar - 1 sakil altındayım. Osmanlı sıfatıyle icrayı vazife edeceğim. Bir memurun kendisini vicdanen mes’ul tutarak, icrayı efal etme sinin lüzumu gibi, bir vezir de, hem vicdanı hem m illeti nezdin- de kendisini mes’ul bilmelidir. Ümit ve iftihar ederim ki, vic danımın bendenizi mes’ul tuta bileceği bir harekette bulunma dım. Fakat, milletimin bendenizi mes’ul tutmalarına çalışmalarını isterim. Hem, bu hale fahirleni- rim.
E ğer azlederseniz Padişahım! Dokuz gün oluyor ki, maruzatı mukaddemeyi is’af etmemekte devam buyuruyorsu nuz. Amelenin, âletine müşabih olan nizamatı mübremeyi redde diyorsunuz. Halbuki âletsiz iş
■ *
guımmuz
Yok bugün Istanbıılun durgun sapık köşesi Bugün her sokakta, al, şahlanmış bir hayat var: İnsanlar küreyvesi, kalbi Mithat Paşası, - Hürriyetin kaniyle nabız vuran bir damar.Sandukaya sarılmış bez bayrak, bak, gidiyor; Fikir sancak, kalblerde çırpınarak gidiyor; Bütün başlar üstünde, ruhu Mithat Paşanın, Hürriyet rüzgârında bayrak bayrak gidiyor.
Eğiliniz, ey başlar, kuşlar, dallar, çiçekler, Eğiliniz ey yerli bezler, yaban ipekler, Eğiliniz ey taşlar, kadifeler çelikler: Ölümün hürriyete çelengi bu kemikler.
Yellerden, barutlardan, yıllardan didik didik Yetmiş yıllık bir gaza bayrağından parçalar. İçinde bir milletin hagsolduğu kaleye İlk gediği açan ilk toptan kalan parçalar...
Su, yetmiş yıl danılaırş, aşındırmış çeliği. Uzaktan bir kahraman gelmiş tahta atında. Müstebidin sarayı ayağının altında;
Teni, dilsiz m a h k û m m eh a tip hâkim kemiği!
Kim demiş: Susmuş, d en ir kafese yaslanmış o? Kim demiş: Dilsiz mahkum? Kükreyen arslanmış o: Hürriyetin dumanı başında tüte tüte
Sormuş sahte hâkime: — Var mı ölümden öte?
Düğüne gider gibi, ölüme; anlı şanlı...
Taşı onu omzunun üstünde, delikanlı! O, müstebide riya • hulûs eda etmemiş, Baş vermiş de fikrinden zerre feda etmemiş. Sevdiği büyük şeymiş, ne yar demiş ne de ser, Fikrini vermemiş de başını vermiş o er.
Hür toprağa memnun h";r kök salınış çınarda, sen! Şu, serin, tatlı tatlı esen hür rüzgârda, sen. Kim demiş: Yetm iş sene kaldın o mezarda sen?
Kurtuluş yıllarında, katıldmdı savaşa, Yetiştindi omzundan ayrı düşen her başa. O zaman ruhtun, seni göremezdi fâniler, Geldin bir sandukaya s ğarak, Mithat Paşa!
Bir gün kalbsiz bir fe rd i gelmiş gövdesiz başın: Bugün gövde bir şehri« omzunda yer almışın. Bak: Sayende kendini ; .miden bulmuş şehir, Başını bulan gövde gibi doğrubauş şehir..
Ey eski masallara atıl il îerçek kahraman: Yurdu haraca kesen > r V karşı çıkan. Başını baş katile get 'irken köleler Ey, kanı, yere değil. >*5*2# « damlayan er! Senin girip sığdığır k kile tepedir.
Senin sözün, yeni- Kulak versin yen
Hoş geldin İstanbulun ııu .riy e t tepesine...
BI-HÇET KEMAL ÇAĞLAR
Mithat Paşa ve şahsi
şeflik sistemi
Allahın bu günü de
varmış !
lUTithat Paşanın, teceddüt tari-1 himizdeki mevkiini tayin et- mök maksadile, Tanzimat ricalin den Mustafa Reşit ve  li Paşa larla merhum arasında, pek mah dut ve umumî bir mukayese yap mağı, faydalı gördük. Reşit ve ı  li Paşalar, diplomaside millet- Vv- lerarası birer şöhrettiler. Sada rette bulundukları müddetçe, ic ra işlerinde de derin bir vukufa malik oldukları bilinmektedir.
Mithat Paşanın her iki sada reti çok kısa sürdü. Diplomasi de, m uvaffakiyetini gösterecek bir vazifeyi deruhte etmek ken disine nasip olmadı. Fakat, İdarî ve iktisadi sahadaki örnek hiz m etleri daima rahmetle anılma sına vesile olacaktır.
İstibdatla Savaş
erek Reşit ve  li Paşalar, ge- rekse Mithat Paşa, istibda dın düşmanıydılar. Nizama ve kanuna aykırı, keyfî hareket ve kararların m illeti felâkete götü receklerine inanıyorlardı.
Reşit ve  li Paşalar (m es’ul hükümet) fik rin i tam bir şuur la idrâk ettiklerinden, padişahın yahut gayri mes’ul nedimlerin k eyfî kararlarile değil, müstakil ruhlu insanların toplandığı (m ec lis-i vükelâ) karar ve nizamla rile işleri yürütmüşler, padişa hın keyfine göre karar ittihazı na imkân bırakmamışlardı. (Tan zim atm ) başarılarından biri, şah sî şeflik sistemine karşı bir mu kavemet yaratması ve bu mu kavemetin, sultanın hasret çek tiği (mutlak idare aşkını) fren lemesidir.
Tanzimat ricalinin, şahsi şef lik sistemine karşı açtıkları mü cadele, ölümlerinden sonra gev şemiş, bilhassa Abdülâziz salta natının son yıllarında, istibdat idaresi tekrar kurulmuştu. Sultan Aziz istibdadı V e ‘Mithat Paşa
O u lta n Aziz, m illet hâzinesini dilediği gibi sömürmekte, devlet işlerinde hiç bir nizam ve kanuna tâbi olmıyarak, memle keti hususî bir çiftlik gibi i»'v re etmekteydi. Devlet hizmetleri, bilhassa valilik leri sırasında halk için ve halkla beraber ça lışmanın zevkini ve şuurunu du yan Mithat Paşa, m illet hakla rınm ve hürriyetin, müstebit hii küradar tarafından çiğnenmesi ne tahammül edemedi.
Meşrut? bir idarenin kurulma sından başka, kurtuluş yolu ol madığına inanmıştı. Serasker Hü şeyin A vn i Paşa ile müştereken Abdülâzizi hal’ etmek kararını verdiler...
Burada bir noktanın b elirtil mesini vazife saymaktayız. H al’ hareketine iştirâk edenler ara smda Sultan Azize karşı duyduk ları şahsî kin ve nefretten dola yı bu harekete teşebbüs edenler vardı. Mithat Paşa ise, şahsı kin le değil, idealinin tahakkuku, şahsî şeflik sisteminin yıkılarak, m illetvekillerinin mes’ul
hfikû-İstibdatla savaş — Sultan Aziz istibdadı ve
Mithat Paşa — Sultan Hamit'in sahsî şeflik
sistemini tekrar kurması
—— — —
—
Yazan :
.
Reşat Kaynar
A V U K A T \
Hürriyet şehidi büyük Mitti. Paşa
Üç çeyrek asır evvel müstebit İkinci Abdülhamidin temsil etti ği şer kuvvetleri; doğru özlü, doğru sözlü, cesur, fedakâr bir Türk vatanseverini, büyük M it hat’ı düşman saymışlar, onun şahsiyeti etrafında bir iftira ve mel’anet ağı örmüşler, Yıldızda, Çadır köşkünde cereyan eden sahte bir mahkemeden, onun idamı hakkında bir hüküm al mışlardı. Bu hüküm sonradan
görülemez. Bu hal ise, henüz dehşetli zelzelelerden mahvı in kıraz derecesini savuşturan bi nayı devleti tamire çalıştığımız sırada, siz, âdeta yıkmak istiyor sunuz, diyebilirim. E ğer bu es baptan dolayı, bendenizi sergar dan azlederseniz, rica ederim, in’an - ı idare,, mizacı şahaneniz ile icraatı devleti halihazırın ehemmiyet ve ilcaatma tevfikan
gûya ebedî nefye çevrilmiş, fa kat sarayın kahbe suikasdcıları, büyük Türk devlet adamını ve hürriyet kahramanını Taifte kati bece boğdurmak gibi tarihî bir cinayetin işlenmesine vasıta o l muşlardır.
Dün Mithat Paşanın tabutunu Şişli camiinin önünden Ebedî Hürriyet Tepesine doğru takip ederken, bana şu intiba geldi ki tarihin selleri geriye doğru dön müş, hayır kuvvetlerinin lehine, şer kuvvetlerinin aleyhine bir ce reyan almıştır. Yetmiş y ıl evvel Çadır köşkünden bir idam mah kûmu sıfatıyle çıkan bir tarihî şahsiyet, bugün oraya şerefti bir davacı diye girmiş, oradan ebedî liğe doğru giden yolculuğu, tunç yüzlü Mehmetçiklerin sevgi ve saygı dolu bakışları karşısında, binlerce Türk vatanseverinin o- muzlarında tekrarlamıştır.
Tarihin gerilere doğru
kurdu-meti murakabe etmesi, halkın kurtuluşu için hal’ vak’alarma iştirâk etmişti. Sultan Aziz, meş rutî idareye rıza gösterecek bir yaradılışta bulunsaydı, şahsî i- dare arzusunu, kanun, nizam ve m illî murakabe ile tahdidine im kân verseydi, hal’ meselesinde Mithat Paşanın asla adı geçmiye çekti.
Sultan Hamidin şahsı Şeflik sistemi
O u lta n Azizin yerine geçen Sul
*** tan Muradın hastalığı, veli aht Abdülhamit Efendi ile an- \ " u » laşmayı bir zaruret haline ğ e t ıî. di Sultan Ham it iktidara geçm e den önce, m illetin esas hakları nı temin eden kanunu esasiyi, müvazeneli ve mürakabeli bir hükümet sistemini, kabul ede ceğini hararetle beyan ediyor du. Nihayet, Mithat Paşayı buna ikna etti. Fakat, iktidara geç tikten sonra nim etler dağıtarak, mensuplar temin ederek, hürri yet hareketini boğmak zeminini
hazırladı.
Mithat Paşa, saf bir idealistin nezahet ve safvetile kanunu esa
sili iıaznlarken. Sultan da elal- tından ¡s.ibdat idaresinin tem el lenil) kurmağa çalışıyordu. Me cellenin banisi, büyük tarihçimiz Cevdet Paşa bile, Mithat Paşa nın karşısına dikilerek şunları söylemişti:
«— Mademki saltanat maka mına akıllı bir padişah cülûs et miştir. O halde kanunu esasinin ilânına lüzum yoktur».
Bütün bunlara karşı gözünü kırpmadan ilerliyen merhum, kanunu esasinin ilânını temin etti. Fakat, kurnaz ve müstebit ükümdar, fırsat kaybetmeden ■Uf Paşay* memleket hudut ları dışına sürdürdü. Şahsî şef lik sistemi memleket ufukların da tekrar belirdi. Otuz yıl mil letin hakları gasıp bir hüküm darın denaeti ve zulmile çiğnen di.
Hak ve hürriyetin âşığı, keyfî hareket ve kanunsuz kararların âmansız düşmanı, m illetvekille rinin mürakabesi altında çalışan mes’ul bir hükümetin kurulması yolundaki savaşın, şerefli mü cahidi olarak, aziz Mithal Paşa, Türk m illeti arasında daima ya- şıyacaktır.
imtizaç ettirebilecek bir yedi
iktidara tevdi buyurulsun. Her #u köprüsünden dün
bîn-halde » lerce vatandaşla beraber
geçer-| ken, içimden derin bir huzur his si kabardı. İstiklâl Harbinde as kerî sahalarda yenilen menhus talihin, artık siyaset sahalarında da ezildiğini, Türk milletinin heı* cihetle çilesini doldurduğu büyük Mithat’ın ideal vatanseverliğin mukaddes ateşini, nâşıyie bera ber yurda taşıdığı hakkında tam bir güven duydum. «Allahın bu günü de varmış!» diye sevindim
Yalnız gözlerim ortalıkta Ali Haydar Mitlıatın sevimli simasını aradı. Bütün bir ömrü babasının âdeta bir türbedarı ve davacısı gibi menfa, gurbet veya inzjva köşelerinde geçiren kıymetli va tansever. bu hakkaniyet gününü idrak etseydi, ne mes’ut olurdu! Ruhu herhalde şadolmuştur
Maamafih yapılan vazife va rını kalmıştır. Hakkaniyet tamam lan malıdır. Taifte Mithat Paşa ile beraber boğdurulan diğer hür riyet kahramanı Mahmut Paşa nın ve müstebidin hal’i için fet va diye menfalarda can veren cesur ve hürriyetçi Şeyhülislâm Hayrullah Efendinin nâşlarınm da vatan topraklarında yeri ve hakkı vardır.
A. E. Y. Mithat Paşanın dört a y evvel vefat eden oğlu A li Haydar Bey
Mithat Paşanın sandukası alay sancağının önünden geçerken
Cenaze merasimine iştirak eden halk, hürriyet kahramanı Mithat Paşanın mezarı başında
Taha Toros Arşivi
