T.C.
SAKARYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ULUSLARARASI FİNANSAL RAPORLAMA
STANDARTLARI (UFRS) ÇERÇEVESİNDE SİGORTA İŞLETMELERİNDE MUHASEBE UYGULAMALARI
DOKTORA TEZİ
Şuayyip Doğuş DEMİRCİ
Enstitü Anabilim Dalı: İşletme
Enstitü Bilim Dalı : Muhasebe ve Finansman
Danışman: Prof. Dr. Hilmi KIRLIOĞLU
TEMMUZ - 2015
i BEYAN
Bu tezin yaz•lmas•nda bilimsel ahlak kurallar•na uyuldu unu, ba#kalar•n•n eserlerinden yararlan•lmas• durumunda bilimsel normlara uygun olarak at•fta bulunuldu unu, kullan•lan verilerde herhangi bir tahrifat yap•lmad• •n•, tezin herhangi bir k•sm•n•n bu" üniversite ve/veya ba#ka bir üniversitedeki ba#ka bir tez çal•#mas• olarak sunulmad• •n•"beyan ederim.
•uayyip Do•u• DEM•RC•
28.07.2015
ii ÖNSÖZ
Kendisini tan•d•••m ilk günden beri ho•görüsü ve iyi niyeti ile bana model olu•turan, ufkumu açan, tezim ile ilgili ve akademik anlamda ilerlemem için sürekli yan•mda olan tez dan••man•m Say•n Prof. Dr. Hilmi KIRLIO•LU’na •ükranlar•m• ve sayg•lar•m•
sunar•m.
Ara•t•rman•n her a•amas•nda yard•mlar•n• esirgemeyen, gerek akademik anlamda gerekse mesle•imin di•er boyutlar•nda sürekli yan•mda olan de•erli hocalar•m; Prof.
Dr. Selahattin KARABINAR, Prof. Dr. Ahmet Vecdi CAN ve Yrd. Doç. Dr. Nevran KARACA’ya en içten te•ekkürlerimi ve sayg•lar•m• sunar•m.
Akademik kariyere yönelmemde bana yard•mc• olan ve yol gösteren say•n hocam Doç.
Dr. Alper ÖZER’e, sektör konusunda bilgilerini benimle payla•an Hazine Müste•arl•••
Sigortac•l•k Denetleme Kurulu Ba•kan Yard•mc•s• say•n Dr. Metin SARIASLAN’a, doktora süresince birlikte çal••ma imkân•na sahip oldu•um de•erli meslekta•lar•m Ar•.
Gör. Dr. Feyyaz ZEREN’e ve Ar•. Gör. Ahmet A•SAKAL’a,
Bugünlere ula•mamda büyük pay sahibi olan, haklar•n• hiçbir zaman ödeyemeyece•im babam Mustafa DEM!RC!’ye, annem Sevilay DEM!RC!’ye ve çocuklu•umdan beri birlikte büyüyüp her •eyi payla•t•••m karde•im Dinçer DEM!RC!’ye,
Ve son olarak hem tezin haz•rlanmas• süresince hem de hayat•m•n her zorlu•unda yan•mda olan ve beni sürekli motive eden müstakbel e•im Merve GÜNE"’e
•ükranlar•m• sunar, te•ekkürü bir borç bilirim.
uayyip!Do"u#!DEM•RC•
28.07.2015
iii
•Ç•NDEK•LER
KISALTMALAR L•STES• ... ix
•EK•LLER L•STES• ... xiii
TABLOLAR L•STES• ... xiv
ÖZET………..xx
ABSTRACT………..xxi
G•R•• ... 1
BÖLÜM 1: DÜNYADA VE TÜRK•YE’DE S•GORTACILIK VE S•GORTA MUHASEBES• ... 7
1.1. Sigorta ve Risk ... 7
1.2. Sigortan•n Prensipleri ... 12
1.2.1. Sigortalanabilir Menfaat Prensibi ... 12
1.2.2. Mutlak !yi Niyet Prensibi ... 13
1.2.3. Tazminat Prensibi ... 13
1.2.4. Halefiyet Prensibi ... 14
1.2.5. Çifte Sigorta veya Hasara !•tirak Prensibi ... 14
1.2.6. Yak•n Sebep Prensibi ... 15
1.3. Sigorta Bran•lar•... 15
1.3.1. Hayat Bran•• ... 16
1.3.2. Elementer Bran• ... 17
1.4. Sigortac•l•••n Dünyada ve Türkiye’de Tarihsel Geli•imi ... 17
iv
1.4.1. Sigortac•l•••n Dünyadaki Tarihsel Geli•imi ... 17
1.4.2. Sigortac•l•••n Türkiye’deki Tarihsel Geli•imi ... 20
1.4.2.1. Osmanl• Devleti’nin Son Dönemindeki Faaliyetler ... 20
1.4.2.2. Cumhuriyetin Kurulu• Döneminden !tibaren Geli•meler (1923-1987) .. 22
1.4.2.3. 1987’den Sonraki Serbest Tarife Dönemi ... 25
1.5. Sigorta Sektörünün Dünyadaki ve Türkiye’deki Durumu ... 27
1.6. Sigorta Muhasebesi ... 28
1.6.1. Sigorta Muhasebesinin Tan•m• ... 28
1.6.2. Sigorta !•letmelerini Muhasebe Aç•s•ndan Farkl• K•lan Özellikler... 29
1.6.3. Sigorta Sektörüne Özgü !•lem ve Kay•tlar ... 30
1.6.3.1. Üretilen Primlerin Muhasebesi ... 30
1.6.3.2. Kar••l•klar Muhasebesi... 33
1.6.3.3. Sigorta "irketlerine Özgü Di•er Durumlar•n Muhasebesi ... 36
1.6.4. Türkiye’de Uygulanan Sigortac•l•k Hesap Plan• ... 38
1.7. Sigorta Muhasebesine Yön Veren Düzenlemeler ... 42
1.7.1. Ulusal Düzenlemeler... 44
1.7.1.1. Sigorta Murakabe Kanunu (SMK) ... 44
1.7.1.2. Hazine Müste•arl••• Taraf•ndan Yap•lan Düzenlemeler ... 45
1.7.1.3. Sermaye Piyasas• Kanunu (SPK) Düzenlemeleri ... 46
1.7.2. Uluslararas• Düzenlemeler ... 46
1.7.2.1. AB Tek Sigorta Piyasas• ve AB Direktifleri ... 46
1.7.2.2. Uluslararas• Finansal Raporlama Standartlar• ... 50
1.8. TFRS 4: Sigorta Sözle•meleri Standart• ... 52
v
1.8.1. TFRS 4: Sigorta Sözle•meleri Standart• ve Olu•um Süreci ... 52
1.8.2. TFRS 4: Sigorta Sözle•meleri Standart•n•n •çeri•i... 55
1.8.2.1. TFRS 4 Sigorta Sözle•mesi Standart•nda Bulunan Terimler ... 57
1.8.2.2. TFRS 4 Standard•n•n Amac• ve Kapsam• ... 59
1.8.2.3. Melez Bir Üründe Sakl• Türev Ürünler ... 60
1.8.2.4. Ya•am Sigortalar•n•n Birikim Unsurlar•n•n Ayr••t•r•lmas• ... 60
1.8.2.5. Di•er TFRS’lere Verilen Geçici Muafiyetler ... 62
1.8.2.6. Borç Yeterlilik Testi ... 65
1.8.2.7. Reasürans Varl•klar•n•n De•er Dü•üklü•ü ... 66
1.8.2.8. Muhasebe Politikalar•ndaki De•i•iklikler ... 66
1.8.2.9. •ste•e Ba•l• Kat•l•m Özellikleri ... 68
1.8.2.10. Dipnotlar ... 69
BÖLÜM 2: UFRS VE ULUSAL MUHASEBE STANDARTLARININ UYUMLA•TIRILMASI VE YAKINSAMASI ... 72
2.1. Uluslararas• Finansal Raporlama Standartlar• (UFRS) ... 73
2.1.1. UFRS’lere !htiyaç Duyulmas•n•n Sebepleri ... 73
2.1.2. UFRS’nin Do•u•u... 76
2.1.3. Muhasebe Standartlar•na Yön Veren Uygulama Modelleri ve Ülke Uygulamalar• ... 76
2.1.3.1. Amerika-!ngiltere Modeli ... 77
2.1.3.2. K•ta Avrupas• Modeli ... 77
2.1.3.3. Güney Amerika Modeli ... 78
2.1.3.4. Karma Ekonomi Modeli ... 78
vi
2.1.4. Muhasebe Standartlar•n• Olu•turan Kurulu•lar ... 79
2.1.4.1. Muhasebe Sisteminin Yasama Yoluyla Olu•turulmas• ... 79
2.1.4.2. Muhasebe Sisteminin Özel Kesim Düzenleyici Kurulu•lar Taraf•ndan Olu•turulmas• ... 79
2.1.4.3. Muhasebe Standartlar•n•n Kamunun Yetkiyi Özerk Bir Kurulu•a Devretmesiyle Olu•turulmas• ... 80
2.1.5. Temeli !tibariyle Muhasebe Standartlar• ... 80
2.1.5.1. Kural Bazl• Muhasebe Standartlar• ... 81
2.1.5.2. !lke Bazl• Muhasebe Standartlar• ... 81
2.1.6. Uluslararas• Muhasebe Standartlar• Komitesinin (UMSK) Kurulu•u ... 82
2.2. UFRS’ler ile Ulusal Muhasebe Standartlar•n•n Uyumla•t•rma ve Yak•nsama Çal••malar• ... 84
2.2.1. Uyumla•t•rma ve Yak•nsama Kavramlar•... 85
2.2.2. Uyumla•t•rma ve Yak•nsama Çal••malar•n•n Avantajlar• ... 87
2.2.3. Uyumla•t•rma ve Yak•nsama Çal••malar•n•n Önünde Bulunan Engeller ... 88
2.2.4. Dünyada Uyumla•t•rma ve Yak•nsama Çal••malar• ... 88
2.2.4.1. Dünyada Uyumla•t•rma ve Yak•nsama Çal••malar•n•n Tarihsel Geli•imi ... 89
2.2.4.2. Dünyada Uyumla•t•rma ve Yak•nsama Çal••malar•nda Son Durum ... 92
2.2.5. Türkiye’deki Muhasebe Sisteminin UFRS’ler ile Uyumla•t•r•lmas• ... 96
2.3. Uyumla•t•rma Çal••malar•n• Tamamlamam•• Ülkelerde Son Durum ... 98
2.3.1. Amerika Birle•ik Devletleri ... 99
2.3.2. Kanada ... 105
2.3.3. Japonya ... 108
vii
2.4. UFRS’lerin Uygulanmad••• Ülkelerde Uyumla•t•rma ve Yak•nsama Çal••malar• 112
2.4.1. ABD’de Uyumla•t•rma ve Yak•nsama Çal••malar• ... 112
2.4.1.1. Sarbanes-Oxley Yasas• ... 113
2.4.1.2. Norwalk Anla•mas• ... 115
2.4.1.3. US GAAP ve UFRS’lerin Yak•nsama Çal••malar•n•n Tarihsel Geli•imi ... 117
2.4.2. Kanada’da Uyumla•t•rma ve Yak•nsama Çal••malar• ... 123
2.4.3. Japonya’da Uyumla•t•rma ve Yak•nsama Çal••malar• ... 126
2.5. UFRS’lerin Uygulanmad••• Ülkelerde Sigorta Sektörü Aç•s•ndan Uyumla•t•rma ve Yak•nsama Çal••malar•nda Son Durum ... 130
2.6. UFRS 4’ün "kinci K•sm•nda Gelinen Son Durum ... 136
BÖLÜM 3: ULUSLARARASI F•NANSAL RAPORLAMA STANDARTLARI •LE ULUSAL S•GORTA UYGULAMALARI ARASINDAK• FARKLILIKLAR ... 140
3.1. Prim Geliri Baz•nda Farkl•l•klar... 141
3.1.1. SGK Ad•na Kesilen Primler ... 144
3.1.1.1. 2013 Y•l• "çin Yap•lan Düzenlemeler ... 145
3.1.1.2. 2014 Y•l• "çin Yap•lan Düzenlemeler ... 148
3.1.2. DASK Ad•na Kesilen Primler... 151
3.1.2.1. 2013 Y•l•na Ait Yap•lan Düzenlemeler... 152
3.1.2.2.2014 Y•l•na Ait Yap•lan Düzenlemeler ... 155
3.1.3. Türkiye Motorlu Ta••tlar Bürosu Ad•na Kesilen Primler ... 157
3.1.3.1. 2013 Y•l•na Ait Yap•lan Düzenlemeler... 158
3.1.3.2. 2014 Y•l•na Ait Yap•lan Düzenlemeler... 160
viii
3.2. Finansal Tablolardaki Farkl•l•klar ... 162
3.2.1. 2013 Y•l• •çin Yap•lan Düzenlemeler ... 163
3.2.2. 2014 Y•l• •çin Yap•lan Düzenlemeler ... 167
3.3. Gider Baz•nda Farkl•l•klar... 169
3.3.1. Dengeleme Kar••l•"• ... 170
3.3.1.1. 2013 Y•l• •çin Yap•lan Düzenlemeler ... 171
3.3.1.2. 2014 Y•l• •çin Yap•lan Düzenlemeler ... 178
3.3.2. Devam Eden Riskler Kar••l•"• ve Borç Yeterlilik Testi (LAT) ... 182
3.3.2.1. 2013 Y•l• •çin Yap•lan Düzenlemeler ... 183
3.3.2.2. 2014 Y•l• •çin Yap•lan Düzenlemeler ... 193
3.3.3.Ulusal ve Uluslararas• Standartlar Aras•ndaki Farkl•l•klar•n De"erlendirilmesi ... 199
3.4. Reasürans Varl•klar•n•n De"er Dü•üklü"ü ... 202
3.5. TFRS’ye Göre Haz•rlanmas• Gereken Finansal Tablolar ve •ekil •artlar• ... 206
3.5.1. Bilançonun Yeniden Düzenlenmesi ... 209
3.5.2. Gelir Tablosunun Yeniden Düzenlenmesi ... 226
SONUÇ VE DE•ERLEND•RME ... 241
KAYNAKÇA ... 248
ÖZGEÇM•! ... 258
ix
KISALTMALAR L•STES•
A.•. : Anonim •irketi AB : Avrupa Birli$i
ABD : Amerika Birle•ik Devletleri AcSB : Accounting Standart Board
AICPA : American Institute of Certified Public Accountants AMK : Aktüeryal Matematik Kar"•l•$•
APB : Accounting Principles Board ARBs : Accounting Research Bulletins
ASAF : Accounting Standards Advisory Forum ASBJ : The Accounting Standards Board of Japan BADC : Business Accounting Deliberation Council BES : Bireysel Emeklilik Sistemi
B.T. : Bilinmeyen Tarih CANADIAN
GAAP : Canadian General Accepted Accounting Principles CICA : Canadian Institute of Chartered Accountants CPA : Certified Public Accounting
DASK : Do•al Afet ve Sigorta Kurumu DERK : Devam Eden Riskler Kar"•l•$•
ED : Exposure Draft
EEC : European Economic Community
x
EU : European Union
FAF : Financial Accounting Foundation FAS : Financial Accounting Standards FASB : Financial Accounting Standards Board FASF : Financial Accounting Standard Foundation FEE : Fédération des Experts Comptables Européens GSMH : Gayri Safi Milli Has!la
IASB : International Accounting Standart Board IASC : International Accounting Standart Comitee IBNR : Incurred But Not Reported
IFAC : International Federation of Accountants IMF : International Monetary Fund
IOSCO : International Organisation of Securities Commissions
•BK : "ste•e Ba•l! Kat!l!m
JICPA : Japanese Instutute of Certified Public Accounting KGK : Kamu Gözetim Kurulu
KHK : Kanun Hükmünde Kararname KOB• : Küçük ve Orta Boy "•letmeler KPK : Kazan!lmam!• Primler Kar•!l!•!
LAT : Liability Adequecy Test LIFO : Last In First Out
xi M.Ö. : Milattan Önce
MD : Maddesi
MTK : Muallak Tazminat Kar••l•••
OECD : Organisation for Economic Co-operation and Development RBNI : Reported But Not Incurred
RBNS : Reported But Not Settled
SEC : Securities and Exchange Commissions SFRS : Sigortac•l•k Finansal Raporlama Standartlar•
SGK : Sosyal Güvenlik Kurumu SMK : Sigorta Murakabe Kanunu SMS : Sigortac•l•k Muhasebe Sistemi SPK : Sermaye Piyasalar• Kanunu T.A. . : Türk Anonim $irketi TARS•M : Tar•m Sigortalar• Havuzu TDHP : Tek Düzen Hesap Plan•
TDK : Türk Dil Kurumu
TFRS : Türkiye Finansal Raporlama Standartlar•
TMS : Türkiye Muhasebe Standartlar•
TMSK : Türkiye Muhasebe Standartlar• Kurulu TMTB : Türkiye Motorlu Ta••tlar Bürosu
TMUDESK : Türkiye Muhasebe ve Denetim Standartlar• Kurulu
xii TRAMER : Trafik Sigortalar• Bilgi Merkezi TSB : Türkiye Sigortac•lar Birli!i TTK : Türk Ticaret Kanunu
UFRS : Uluslararas• Finansal Raporlama Standartlar•
UMS : Uluslararas• Muhasebe Standartlar•
UMSK : Uluslararas• Muhasebe Standartlar• Kurulu
UN : United Nation
US GAAP : United States Generally Acceptted Accounting Principles VUK : Vergi Usul Kanunu
YY : Yüzy•l
xiii
•EK•LLER L•STES•
•ekil 1: Hasar•n Gerçekle•me Sebebine Göre Sigortaya Konu Olmas• ... 11
•ekil 2: Kanada Muhasebe Sürecinin Yak•n Tarihi ... 107
•ekil 3: Hofstede’in Kültür Boyutlar•na Göre Anglo-Sakson Ülkeler ve Türkiye’nin Durumu ... 201
xiv
TABLOLAR L•STES•
Tablo 1: Sigorta Bran•lar• ... 16
Tablo 2: 1968 Y•l• •tibariyle Milli Sermaye ile Kurulan Sigorta •irketleri ... 24
Tablo 3: 1968 Y•l• •tibariyle Ülkelere Göre Prim Üretim Miktar• ve GSMH’ya Oran• 25 Tablo 4: Sigortac•l•k Hesap Plan•n•n Yap•s• ... 39
Tablo 5: Sigortac•l•k Hesap Plan•na Göre Gelir Tablosu ... 40
Tablo 6: Sigortac•l•k Hesap Plan•na Göre Bilanço Örne!i ... 41
Tablo 7: Sigorta Muhasebesi •le ilgili Ulusal ve Uluslararas• Düzenlemeler ... 42
Tablo 8: AB Sigorta Muhasebesi Direktifine Göre Sigortac•l•k Teknik Kar"•l•klar•n•n Bilançoda Gösterimi... 49
Tablo 9: TFRS’lere Göre Sigorta •irketlerinin Bilanço Yap•s• ... 54
Tablo 10: Muhasebe Standartlar•n•n Olu"um Süreci ... 90
Tablo 11: En Yüksek •"lem Hacmine Sahip •lk 10 Ülkenin Sermaye Piyasalar•nda Kullan•lan Finansal Tablo Setleri... 93
Tablo 12: Türkiye’nin Uyumla"t•rma Çal•"malar•nda Son Durumu ... 97
Tablo 13: 1960-2000 Y•llar• Aras•nda ABD’de Muhasebe Alan•nda Ya"anan Geli"meler ... 101
Tablo 14: Japonya Muhasebe Sisteminin 2000 Y•l•na Kadar Tarihsel Geli"imi ... 110
Tablo 15: US GAAP ve UFRS’lerin Yak•nsama Çal•"malar•n•n Tarihsel Geli"imi.... 117
Tablo 16: Japonya Muhasebe Sisteminin UFRS’ler ile Uyumla"t•rma Çal•"malar• (2000 Y•l• Sonras•) ... 128
Tablo 17: Sigorta Sözle"meleri Standard• Projesinin Tarihsel Geli"imi ... 132
Tablo 18: UFRS 4 Standart•n• Olu"turan Çal•"ma Grubu ... 134
Tablo 19: Standart ile Sorunlara Çözüm Önerileri... 137
xv
Tablo 20: XYZ •irketi Düzenleme Öncesi Gelir Tablosu ... 143 Tablo 21: Dipnotlara göre Kazan•lmam•• Primler Kar••l••• ... 146 Tablo 22: 2013 y•l• SGK Prim ve SGK KPK Pay• •ptali Öncesi ve Sonras• Gelir Tablosu ... 147 Tablo 23: 2013 y•l• SGK Prim ve SGK KPK Pay• •ptali Öncesi ve Sonras• Sigortac•l•k Teknik Kar••l•klar• ... 148 Tablo 24: 2014 Y•l• SGK Prim ve SGK KPK Pay• •ptali Öncesi ve Sonras• Gelir Tablosu ... 150 Tablo 25: 2014 Y•l• SGK Prim ve SGK KPK Pay• •ptali Öncesi ve Sonras• Sigortac•l•k Teknik Kar••l•klar• ... 151 Tablo 26: 2013 Y•l• •tibariyle DASK Prim ve KPK •ptali Öncesi ve Sonras•nda Hayat D••• Teknik Gelirler Grubu ... 154 Tablo 27: 2013 Y•l• itibariyle DASK Prim ve KPK iptali Öncesi ve Sonras•nda Sigortac•l•k Teknik Kar••l•klar• Hesap Grubu ... 155 Tablo 28: 2014 y•l• itibariyle DASK Prim ve KPK •ptali Öncesi ve Sonras•nda Sigortac•l•k Teknik Kar••l•klar Grubu ... 156 Tablo 29: 2014 y•l• itibariyle DASK Prim ve KPK Priminin •ptali Öncesi Ve Sonras•nda Hayat D••• Teknik Gelirler Grubu ... 157 Tablo 30: 2013 y•l• itibariyle TMTB Prim ve KPK •ptalinin Öncesi ve Sonras•nda Sigortac•l•k Teknik Kar••l•klar Grubu ... 159 Tablo 31: 2013 y•l• itibariyle TMTB Prim ve KPK iptali öncesi ve sonras•nda Hayat D••• Teknik Gelirler Grubu ... 160 Tablo 32: 2014 Y•l• •tibariyle TMTB Prim ve KPK •ptali Öncesi ve Sonras•nda Sigortac•l•k Teknik Kar••l•klar Grubu ... 161 Tablo 33: 2014 Y•l• •tibariyle TMTB Prim ve KPK •ptali Öncesi ve Sonras•nda Hayat D••• Teknik Gelirler Grubu ... 162
xvi
Tablo 34: 2013 Y•l• Düzenleme Öncesi 35 Numaral• Sigortac•l•k Teknik Kar••l•klar
Grubu ... 163
Tablo 35: 2013 y•l• Düzenleme Öncesi 45 Numaral• Sigortac•l•k Teknik Kar••l•klar Grubu ... 164
Tablo 36: 2013 y•l• Düzenleme Sonras• 35 Numaral• Sigortac•l•k Teknik Kar••l•k Grubu ... 164
Tablo 37: 2013 y•l• Düzenleme Sonras• 45 Numaral• Sigortac•l•k Teknik Kar••l•klar Grubu ... 165
Tablo 38: 2013 y•l• 17 Numaral• Teknik Kar••l•klar Reasürör Pay• Hesap Grubu ... 165
Tablo 39: 2013 y•l• 21 Numaral• Teknik Kar••l•klar Reasürör Pay• Hesap Grubu ... 166
Tablo 40: 2014 y•l• Düzenleme Öncesi 35 numaral• Sigortac•l•k Teknik Kar••l•klar• Grubu ... 167
Tablo 41: 2014 y•l• Düzenleme Öncesi 45 numaral• Sigortac•l•k Teknik Kar••l•klar• Grubu ... 167
Tablo 42: 2014 y•l• Düzenleme Sonras• 35 Numaral• Sigortac•l•k Teknik Kar••l•k Grubu ... 168
Tablo 43: 2014 Y•l• Düzenleme Sonras• 45 Numaral• Sigortac•l•k Teknik Kar••l•k Grubu ... 168
Tablo 44: 2014 y•l• 17 Numaral• Teknik Kar••l•klar Reasürör Pay• Hesap Grubu ... 169
Tablo 45: 2014 y•l• 21 Numaral• Teknik Kar••l•klar Reasürör Pay• Hesap Grubu ... 169
Tablo 46: 2013 Y•l• 45 No’lu Sigortac•l•k Teknik Kar••l••• Hesap Grubu ... 172
Tablo 47: 2013 Y•l• 21 No’lu Sigortac•l•k Teknik Kar••l••• Hesap Grubu ... 172
Tablo 48: 2013 y•l• Dengeleme Kar••l••• "ptali Sonras• Özkaynak Hesap S•n•f• ... 174
Tablo 49: 2013 Y•l• Ertelenmi• Vergi Varl•klar• ... 175
xvii
Tablo 50: 2013 Y•l• Ertelenmi• Vergi Varl•••n•n Revize Edilmesi Öncesi ve Sonras•
Di•er Cari Olmayan Varl•klar Grubunun Durumu ... 176
Tablo 51: 2013 Y•l• Ertelenmi• Vergi Varl•••n•n Revize Edilmesi Öncesi ve Sonras• Özkaynaklar Hesap Grubunun Durumu ... 177
Tablo 52: 2014 y•l• 45 No’lu Sigortac•l•k Teknik Kar••l••• Hesap Grubu... 178
Tablo 53: 2014 y•l• 21 No’lu Teknik Kar••l•klar Reasürör Pay• Hesap grubu ... 179
Tablo 54: 2014 Y•l• Ertelenmi• Vergi Varl•klar• ... 180
Tablo 55: 2014 Y•l• Dengeleme Kar••l••• ve Ertelenmi• Vergi Varl••• !ptali Öncesi ve Sonras• Özkaynak Tablosu ... 181
Tablo 56: XYZ Sigorta A.". 2013 Y•l• Sigorta Yükümlülükleri ve Reasürans Varl•klar• ... 184
Tablo 57: Borç Yeterlilik Testinde Kullan•lacak Kalemler ... 187
Tablo 58: Borç Yeterlilik Testinde Kullan•lan Oranlar ... 187
Tablo 59: Borç Yeterlilik Testinin Uygulama Tablosu ... 187
Tablo 60: 2013 Y•l• Borç Yeterlilik Testi Veri Seti ... 188
Tablo 61: 2013 Y•l• Borç Yeterlilik Testi Oranlar• ... 188
Tablo 62: 2013 Y•l• Borç Yeterlilik Testi Sonucu ... 188
Tablo 63: 2013 Y•l• BYT Öncesi ve Sonras• Özkaynaklarda De•i•im ... 191
Tablo 64: 2013 Y•l• BYT Sonras• Ertelenmi• Verginin Düzeltilmesi ... 192
Tablo 65: 2014 Y•l• Borç Yeterlilik Testi Veri Seti ... 193
Tablo 66: 2014 Y•l• Borç Yeterlilik Testi Oranlar• ... 194
Tablo 67: 2014 Y•l• Borç Yeterlilik Testi Sonucu ... 194
Tablo 68: 2014 Y•l• BYT Sonras• Ertelenmi• Verginin Düzeltilmesi ... 197
Tablo 69: 2014 Y•l• !tibariyle DERK Kar••l••• !ptali Öncesi ve Sonras• ... 198
xviii
Tablo 70: 2013 Y•l• Teknik Kar••l•klar Reasürör Pay• Reasürans Varl•klar•na De•er Dü•üklü•ünün Son Durumu ... 205 Tablo 71: 2013 Y•l• !tibariyle Gelir Tablosunda Reasürans Varl•klar• De•er Dü•üklü•ü ... 206 Tablo 72: Sigortac•l•k Hesap Plan• Hesap S•n•flar• ... 207 Tablo 73: AXA Insurance 2014 y•l• Konsolide Finansal Durum Tablosu Varl•k K•sm•
... 211 Tablo 74: AXA Insurance 2014 y•l• Konsolide Finansal Durum Tablosu Kaynak K•sm•
... 212 Tablo 75: ACE European Group Limited 2013 y•l• Konsolide Finansal Durum Tablosu Varl•k K•sm• ... 213 Tablo 76: ACE European Group Limited 2013 y•l• Konsolide Finansal Durum Tablosu Kaynak K•sm• ... 214 Tablo 77: BDO Denetim ve Muhasebe "irketi Sigorta "irketleri !çin Örnek Finansal Durum Tablosu ... 215 Tablo 78: 2013 Y•l• TMS 1’e Uygun Finansal Durum Tablosu Aktif Taraf• ... 217 Tablo 79: 2013 Y•l• TMS 1’e Uygun Finansal Durum Tablosu Kaynak Taraf• ... 218 Tablo 80: 2014 Y•l• TMS 1 ve TFRS 4 ile Uyumlu Finansal Durum Tablosu Aktif K•sm• ... 221 Tablo 81: 2014 Y•l• TMS 1 ve TFRS 4 ile Uyumlu Finansal Durum Tablosu Pasif K•sm• ... 223 Tablo 82: 2013 ve 2014 Y•llar• Tez Çal••mas•nda Yap•lan Düzenlemelerin Öncesi ve Sonras• Hesap S•n•flar•n•n Tutar ve Yüzdesel Olarak Kar••la•t•r•lmas• ... 225 Tablo 83: AXA Sigorta 2014 Y•l• Gelir Tablosu ... 227 Tablo 84: AXA Sigorta 2014 Y•l• Kapsaml• Gelir Tablosu... 228
xix
Tablo 85: BDO Denetim ve Muhasebe •irketi Sigorta •irketleri •çin Örnek Finansal Durum Tablosu ... 229 Tablo 86: TMS 1 ve TFRS 4 Standartlar!na Göre Haz!rlanmas! Gereken 2013 Y!l!
Kapsaml! Gelir Tablosu ... 230 Tablo 87: 2014 Y!l! TMS 1 ve TFRS 4’e göre yeniden düzenlenmi• Kar••la•t•rmal• ve Kapsaml• Gelir Tablosu ... 236 Tablo 88: Düzenleme Öncesi ve Sonras• 2013 ve 2014 Y•llar• Gelir Tablosu ... 239
xx
SAÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tez Özeti Tezin Ba•l•••: Uluslararas• Finansal Raporlama Standartlar• (UFRS) Çerçevesinde Sigorta !•letmelerinde Muhasebe Uygulamalar•
Tezin Yazar•: #uayyip Do•u• DEM!RC! Dan••man: Prof.Dr. Hilmi KIRLIO%LU Kabul Tarihi: 28/07/2015 Sayfa Say•s•: xxi(ön k•s•m)+ 259 (tez) Anabilim Dal•: !•letme Bilim Dal•: Muhasebe ve Finansman
!lk insandan beri insanlar canlar•n• ve mallar•n• koruma güdüsüyle hareket etmi•tir.
Ticaretin uluslararas• olarak artmas•yla tüccarlar•n mallar•n• koruma güdüsü sigorta kavram•n• ortaya ç•karm••t•r. Sigorta •ah•slar•n varl•klar•n• kaybetme riskini belirli bir bedel kar••l•••nda ba•ka ki•i ve kurumlara aktar•lmas•n• ifade etmektedir. Sigorta
•irketleri yap•s•ndan ötürü di•er •irketlerin kulland••• finansal tablolar ile etkin bir raporlama gerçekle•tirememektedir. Bu yüzden kendilerine has finansal tablolar• ve muhasebe kurallar• bulunmaktad•r.
Bu çal••man•n amac•; sigorta sektöründe ulusal ve uluslararas• muhasebe uygulamalar•n• ara•t•rmak, benzerlikleri ve farkl•l•klar• irdelemektir. Uluslararas•
ba•lamda günümüzde en çok kullan•lan muhasebe uygulamas• Uluslararas• Muhasebe Standartlar•d•r. Muhasebe standartlar• içerisinde sigorta sözle•melerini ilgilendiren standartlar da bulunmaktad•r. Bunun yan• s•ra ülkelerin kendi ulusal standartlar• ve sigorta •irketleri uygulamalar• bulunmaktad•r. Çal••mada bu standartlar aras•nda benzerlikler ve farkl•l•klar incelenmi•tir.
Çal••man•n uygulama k•sm•nda, sektörün uluslararas• muhasebe standartlar•na göre haz•rlanm•• finansal tablolar ile ulusal yönetmeliklere göre haz•rlanm•• finansal tablolar aras•nda ortaya ç•kacak farkl•l•klar detayl• olarak gösterilmi• ve uygulanmas•
durumunda sigorta •irketlerinin oldu•undan daha büyük aktif büyüklü•üne ve karl•l••a sahip olacaklar• sonucuna ula••lm••t•r.
Anahtar Kelimeler: Sigorta sektörü, Muhasebe, Uluslararas• Muhasebe Standartlar•, Uyumla•t•rma ve Yak•nsama.
xxi
Sakarya University Institute of Social Sciences Abstract of PhD Thesis Title of the Thesis: Accounting Practices in Insurance Businesses in the Context of International Financial Reporting Standards (IFRS)
Author: •uayyip Do•u• DEM•RC• Supervisor: Prof. Dr. Hilmi KIRLIO!LU Date: 28/07/2015 Nu. of pages: xxi (pre text) + 259 (main body) Department: Business Subfield: Accounting and Finance
Since the dawn of civilization, mankind has acted with the protection of life and property instincts. Traders’ instinct of protection of their properties has created insurance concept by increase in international trade. Insurance represents the risk distribution of losing the assets of individuals within other individuals and institutions for a certain price. With their structure, insurance firms cannot perform efficient reporting by financial tables used by other firms. Therefore, they have their own financial tables and accounting rules.
The aim of this study is researching national and international accounting practice, and examining similarities and differences. The most commonly used accounting application in an international context is International Accounting Standards. In accounting standards, there are rules related with insurance contracts. Moreover, there are their own national standards and insurance firms’ applications of countries. In the study, the differences and similarities between these standards were examined.
In the application of the study, the differences occurred from financial tables prepared according to international accounting standards and national regulations were illustrated in detail. It is observed that when international accounting standards were applied, insurance companies would have a larger asset size and profitability than they used to be.
Keywords: Insurance Sector, Accounting, International Accounting Standards, Harmonization and Convergence
1
G•R••
Binlerce y•ld•r insanlar elde etmi• olduklar• varl•klar• koruman•n çe•itli yollar•n•
aram••lard•r. Varl•klar•n tesadüfi bir olay sonucu tamamen yok olmas• ki•ilerin servetinde geri dönü•ü olmayan kay•plara neden olabilmektedir. Bu yüzden ortaya sigorta kavram• ç•km••t•r. Tan•m• itibariyle sigorta, risklerin gerçekle•mesi sonucu do•abilecek zararlar• gidermek için kullan•lan mali bir araç niteli•indedir. Bu tan•mda bahsedilen risk ortaya ç•kmas• muhtemel kazalar ve belirsizlikler anlam•na gelmektedir.
Bireyler gelece!i göremedikleri için ba"lar•na gelmesi muhtemel kazalar için kendilerini ve mallar•n• sigortalatma ihtiyac• duymaktad•rlar. Sigorta kavram•yla "ah•slar, mallar•n•, canlar•n• veya her ikisini birden sigorta ettirerek katlanacaklar• zararlar• minimuma indirme ya da tamamen ortadan kald•rabilme imkân•na kavu"maktad•rlar. Bireylerin gelecekte kar"•la"acaklar• sorunlarla alakal• olarak kendilerini garantiye alma ihtiyac•
sigortac•l•k sektörünü önemli hale getirmi"tir.
Sigortac•l•k faaliyetleri medeniyetin do!u"undan itibaren çe"itli "ekillerde günlük hayat•n bir parças• olmu"tur. Eski medeniyetlerde sigorta faaliyetleri ticaretin güvenli bir "ekilde yürütülmesi için yap•lm•"t•r. Mal sahipleri kara ve deniz ticaretinde mallar•n•
çe"itli yollarla güvence alt•na alm•"t•r. Uzun y•llar sigorta faaliyetleri mallar•n sigortalanmas• üzerine devam etmi"tir. Ard•ndan mal sigortalar•n•n yan• s•ra hayat sigortalar• da uygulama alan• bulmu"tur.
Hayat sigortalar•nda ilk örnekler 15. yüzy•lda ortaya ç•km•"t•r. Hayat sigortalar•
ki"ilerin kendisini sigortalatmas•ndan ziyade, sahip olduklar• kölelerin ta"•nmas•
esnas•nda ölmeleri riskine kar"• yap•lmaktayd•. Hayat sigortalar•n•n ba"ka ki"ilerin hayatlar• üzerine oynanmaya ba"layan bir kumara dönü"mesi nedeniyle daha sonra devletler taraf•ndan yasaklanm•"t•r. Uzun bir süre hayat sigortas• olarak sadece fidye sigortas• uygulamas•na izin verilmi"tir. Sigorta faaliyetleri Türkiye’ye Osmanl•
Devleti’nin son zamanlar•nda mal sigortalar• olarak girmi"tir. Kurulan "irketlerin tamam• da yabanc• sermayeli "irketlerdi. Cumhuriyetin kurulu"una kadar sigortac•l•k faaliyetleri tamamen yabanc• "irketlerin kontrolündeydi ve hayat sigortas• faaliyeti bulunmamaktayd•. Cumhuriyetin ilan•ndan sonra hayat sigortas• faaliyetleri de Türkiye’de uygulama alan• bulmu" ve sektör yabanc•lar•n kontrolünden ç•karak milli
"irketlerin kontrolüne girmi"tir.
2
Sigorta i•letmeleri muhasebe uygulamalar• aç•s•ndan di•er sektörlere göre çok farkl• bir muhasebe organizasyonuna sahiptir. Bir üretim i•letmesinde mamulün maliyetine yüklenen tutarlar• üretilen mamul adedine bölerek birim üretim maliyetini bulabilirken, ticaret i•letmesi sataca•• mal•n maliyetini al•• an•nda tespit edebiliyorken sigorta sektöründe gerçekle•mi• bir maliyet bulunmamaktad•r. Çünkü üretim i•letmesi sataca••
mamulü önce üretir ard•ndan mamulün üretim maliyeti üzerine di•er giderlerini ve kâr pay•n• da ekleyerek sat•• fiyat•n• ortaya ç•kart•rken sigorta i•letmelerinde sat•• önceden yap•lmakta, giderler ise ileride beklenen riskin ortaya ç•kmas• durumunda belli olmaktad•r. Sat•lan poliçe için hasar ödenmesi durumu sözle•me süresince belirsiz kalmaktad•r. Bu sebeple sigorta i•letmelerinde maliyet hesaplar• ve kay•t sistemleri di•er sektörlere göre farkl•l•k göstermektedir. Yine bu nedenle üretim ve ticaret i•letmelerinin haz•rlad••• finansal tablolar sigorta sektörünün ihtiyac•n•
kar••lamamaktad•r.
Sigorta i•letmelerinin muhasebe sistemi “birikim muhasebesi (deposit accounting)”
üzerine kurulmu•tur. !irketler elde ettikleri prim gelirlerinin büyük bir k•sm•n• kar••l•k hesaplar• ad• alt•nda •irkette biriktirmektedir. Çünkü •irketler yapm•• olduklar• poliçe sat•••n• ileride belirsiz bir tarihte gerçekle•mesi olas• bir durum üzerine gerçekle•tirirler.
Belirsiz olay•n gerçekle•mesi durumunda sigorta •irketi kar•• taraf•n hasar•n• kar••lamak durumundad•r. Olas• risklerin gerçekle•me ihtimali bilinemedi•inden ve her an ödeme yapmakla kar•• kar••ya kalma durumu söz konusu oldu•undan •irketin tahsil etti•i prim tutarlar•n•n belirli bir oran•n• olas• ödemeler için ay•rmas• gerekmektedir. Bu gereklilik yerine getirilmedi•i takdirde, risk gerçekle•ti•inde sigorta •irketinin ödeme güçlü•üne dü•mesi kaç•n•lmaz olur. Bu da •irkete olan güvenin sars•lmas•na yol açarak •irketi iflasa kadar sürükleyebilir. Bu yüzden •irketler elde ettikleri prim tutarlar•n•n bir k•sm•n• kar••l•k olarak ay•rmak zorundad•rlar. Teknik kar••l•klar•n ayr•lmas•nda kar••la••lan sorunlar ise ülkelerin yasalar•, düzenleyici kurumlar•n koydu•u yönetmelikler ve her bir poliçe için tek tek do•ru kar••l••• ay•rman•n fayda/maliyet aç•s•ndan çok zaman al•c• ve masrafl• olmas•d•r. !irket ne kadar kar••l•k ay•raca••n• da çe•itli hesaplamalar yaparak do•ru bir •ekilde belirlemek durumundad•r. "statistiksel yöntemler kullanarak ayr•lan kar••l•klar tahmini tutarlar olup dönem sonlar•nda sapmalara neden olmaktad•r. Bu durum da •irketlerin gelir tablolar•n• do•rudan etkilemektedir.
3
Sigorta •irketlerinde kâr/zarar•n do•ru olarak gösterilmesinin imkân• yoktur. Çünkü
•irketlerin ay•rm•• olduklar• kar••l•k tutarlar• geçmi• y•l istatistiklerinden hareketle haz•rlanm••t•r ve bu kar••l•klarda sapma olmas• do•al kar••lanmaktad•r. •statistiksel hesaplarla ayr•lan kar••l•••n •irketin gelirinden gider olarak dü•ülmesi de •irketin karl•l•••n•n de•i•mesine neden olmaktad•r.
Teknolojinin h•zl• geli•imi ve ticari bariyerlerin kald•r•lmas•yla uluslararas• sermaye ve ticaret piyasalar• büyük bir ivme göstermi•, buna paralel olarak uluslararas• •irketlerin say•s• artm••t•r. Bunun sonucu olarak küresel piyasalar•n i•lerini kolayla•t•rmak ve yabanc• yat•r•mlar• artt•rmak ad•na ortak bir muhasebe dili olu•turma çabalar•
h•zland•r•lm••t•r. Uluslararas• Finansal Raporlama Standartlar• (UFRS) bu amaca hizmet etmek ad•na haz•rlanm••t•r. Standartlar• ülkeler dilerse tamamen (uyumla•t•rma), dilerlerse baz• de•i•iklikler yaparak (yak•nsama) uygulamaya koymaktad•rlar.
Türkiye’de ise bu standartlar•n uyumla•t•r•lmas• seçene•i tercih edilmi• ve UFRS’ler birebir çevrilerek Türkiye Finansal Raporlama Standartlar• (TFRS) ad•yla yay•mlanarak yürürlü•e konmu•tur.
Uluslararas• Finansal Raporlama Standartlar•n•n olu•um süreci 1973 y•l•nda ba•lam••
olsa da uzun y•llar bu standartlar•n uluslararas• uygulamalarda kabul görmesi mümkün olmam••t•r. Uluslararas• standartlar Amerika’da meydana gelen Enron Skandal• ve Avrupa Birli•i’nin uluslararas• standartlar• uygulamaya ba•lamas• ile uluslararas• çapta kabul görmeye ba•lam••t•r. Sermaye piyasalar•n•n büyük bölümü Amerika ve Avrupa taraf•ndan yönlendirildi•i için bu ülkelerin uluslararas• standartlar• desteklemesi dünya çap•nda uyumla•t•rma ve yak•nsama çal••malar•n•n h•z kazanmas•n• sa•lam••t•r.
Avrupa Birli•i’nin uluslararas• standartlar• uygulamaya ba•lamas• ve Amerika’n•n da standartlar• desteklemesiyle standartlar• kullanan ülke say•s•nda önemli ölçüde art••
meydana gelmi•tir. Baz• ülkeler standartlar• ana dillerine birebir çevirerek uygulamaya ba•lam••t•r ki standartlar•n bu •ekilde uygulanmas•na uyumla•t•rma denilmektedir.
Baz• ülkeler ise standartlar•n bir k•sm•n• seçerek kullanmaya ba•lam•• ya da standartlarda baz• düzenlemeler yaparak uygulamaya koymu•tur ya da koymay•
planlamaktad•r ki buna da yak•nsama denilmektedir.
Uluslararas• standartlar•n kullan•m•n•n artmas•n•n yan• s•ra ulusal standartlar•n•
kullanmaya devam eden ülkeler de bulunmaktad•r. Bu ülkeler aras•nda sermaye
4
piyasalar•na yön veren ülkeler Amerika, Kanada ve Japonya’da bulunmaktad•r. Bu ülkeler uluslararas• standart olu•umunda öncülük yapan ülkeler olmas•na ra•men uygulamalar•nda kendi muhasebe standartlar•n• uygulamaya devam etmektedirler. Bu durum küresel çapta geçerli olacak tek tip muhasebe standartlar•n•n olu•umunu engellemektedir.
Muhasebe standartlar• genel olarak tüm sektörleri ilgilendiren özelliklere sahip standartlar oldu•u gibi kendine özgü özellikleri olan sektörler için haz•rlanm••
standartlar da bulunmaktad•r. Sigorta sözle•meleri için özel olarak haz•rlanan “UFRS 4:
Sigorta Sözle•meleri” standard• iki k•s•mdan olu•maktad•r. Standard•n birinci k•sm•
Mart 2004’te haz•rlanm•• olup bu standartla sigorta •irketlerinin sigorta sözle•melerinde ortaya ç•kan gelecekteki belirsiz nakit ak••lar•, zamanlama ve miktarlar•nda iyile•tirme yap•lmas• hedeflenmektedir. Standard•n ikinci k•sm• on bir y•ld•r pek çok revizyon yap•lm•• olmas•na ra•men bugün itibariyle halen tamamlanamam••t•r. Standard•n ikinci k•sm•yla ilgili revizyonlar halen devam etmektedir. Standard•n ikinci k•sm• ile ilgili çal••malar sonland•r•ld•••nda standart tamamlanm•• olacakt•r.
Türkiye’de TFRS 4 ile mevcut sigorta muhasebe sisteminin zay•fl•klar•n•n ve tutars•zl•klar•n•n ortadan kald•r•lmas• hedeflenmektedir. Ancak Türkiye’de sigorta sektöründe henüz TFRS 4 uygulanmamaktad•r. Zira sigorta sektörüne ili•kin muhasebe uygulamalar• Hazine Müste•arl•••n•n ç•karm•• oldu•u Yönetmelikler kapsam•nda gerçekle•tirilmektedir. Bu yönetmeliklerden bir tanesi TMS 1: Finansal Tablolar•n Sunulu•u ve TFRS 4: Sigorta Sözle•meleri standartlar•n• kapsam d•••nda b•rakmaktad•r.
Bu durumda Türkiye’deki sigorta muhasebe sisteminin TFRS’lerle tam uyumlu olmad••• söylenebilir. Ancak Türkiye’nin hedefi UFRS’leri tamamen uyumla•t•rmak oldu•una göre sigorta sektörü için de sigorta sektörünü ilgilendiren UFRS’lere uyum sa•lanmas• zorunluluk arz etmektedir.
Çal••man•n Önemi
Türkiye’deki mevcut literatürde, sigorta i•letmelerinin muhasebe uygulamalar•na ili•kin kaynak say•s• oldukça azd•r. Türkiye’de, sigortac•l•k sektöründe muhasebe uygulamalar•
alan•nda yap•lan çal••malar, akademik çal••malardan ziyade sektör içinde uzmanla•m••
çal••anlar taraf•ndan verilen e•itim notlar•ndan ve yaz•lan kitaplardan ibarettir. Bunun
5
aksine yurt d•••nda yap•lan çal••malar•n ço•u akademisyenler taraf•ndan kaleme al•nm••t•r.
Bu ba•lamda bu çal••mayla Türkiye’deki literatürde bulunan bu eksi•in giderilece•i dü•ünülmektedir. Ayr•ca bu çal••mayla, sigorta sektörünün henüz uygulamad•••
standartlar•n uygulamaya konulmas• halinde finansal tablolar• buna göre haz•rlamak isteyen sigorta •irketlerine yol gösterece•i dü•ünülmektedir.
Çal••man•n Amac•
Çal••mada, sigorta •irketleriyle ilgili uluslararas• ve ulusal muhasebe standartlar•
ara•t•r•larak bu standartlar aras•ndaki benzerlik ve farkl•l•klar•n belirlenmesi amaçlanmaktad•r. Ayr•ca Türkiye’de faaliyet gösteren sigorta •irketlerinin uluslararas•
standartlara uygun finansal tablolar haz•rlamalar• halinde ulusal düzenlemeler ile haz•rlanan finansal tablolara göre ortaya ç•kacak farkl•l•klar•n finansal tablolara etkisinin ayr•nt•l• olarak incelenmesi hedeflenmektedir.
Çal••man•n Yöntemi
Çal••mada ilk olarak Türkiye’de sigorta •irketleri taraf•ndan uygulanmayan muhasebe standartlar• tespit edilmi•tir. Yerli ve yabanc• literatür taranarak bu standartlara yönelik teorik bilgiler verilmi•tir. Tespit edilen standartlar •••••nda Türkiye’de faaliyet gösteren sigorta •irketlerinden biri seçilerek bu sigorta •irketinin kamuyla payla•m•• oldu•u (www.kap.gov.tr ve www.tsb.org.tr adresinden payla••lm•• olan ikincil veriler) 2013 ve 2014 y•l• finansal tablolar•, tespit edilen standartlar •••••nda yeniden düzenlenmi•tir.
Böylece uluslararas• finansal raporlama standartlar•n•n kullan•lmas• halinde finansal tablolarda mevcut duruma göre ortaya ç•kabilecek farkl•l•klar kar••la•t•rmal• olarak gösterilmi•tir.
Çal••man•n K•s•tlar•
Çal••maya konu olan •irket elementer bran•larda (hayat sigortas• d•••) faaliyet gösteren bir •irket oldu•undan çal••mada hayat sigortas• ihmal edilmi•tir. Hayat sigorta •irketleri için mevcut duruma göre muhasebe uygulamalar• konusunda ortaya ç•kacak farkl•l•klara de•inilecek olmakla birlikte çal••man•n uygulama k•sm•nda hayat sigortalar•yla ilgili i•lemlere yer verilmeyecektir. Ayr•ca TFRS 4: Sigorta Sözle•meleri Standart•n•n ikinci
6
bölümü henüz tamamlanmad••• için çal••man•n uygulama k•sm•nda düzenlenecek tablolar Standard•n yaln•zca birinci bölümü kapsam•nda yer verilen bilgiler •••••nda haz•rlanacakt•r. •kinci bölüm taslak olarak yay•nlanm•• olsa da taslak metinlerin sürekli olarak de•i•mesinden dolay• ikinci bölüm çal••man•n kapsam• d•••nda b•rak•lm••t•r.
Çal••man•n •çeri•i
Çal••man•n birinci bölümünde öncelikle sigorta ve risk kavram• aç•klanm••t•r.
Türkiye’de sigorta sektörünün tarihsel geli•imi ve sektöre yön veren kurumlar tan•t•lm••t•r. Ard•ndan Türkiye’de faaliyette bulunan sigorta •irketlerinin muhasebe uygulamalar•n•n di•er sektörlere göre farkl•l•klar• irdelenmi•tir. Sigorta muhasebesinin özellikli durumlar• anlat•lm•• ve düzenlemeleri yapan kurumlar ve kanunlar aç•klanm••t•r. Bölümün devam•nda ise Uluslararas• Finansal Raporlama Standartlar•n•n ortaya ç•k•• sebepleri anlat•lm•• olup uyumla•t•rma ve yak•nsama çal••malar•na de•inilmi•tir. Bölümün sonunda ise Türkiye’nin uyumla•t•rma ve yak•nsama çal••malar•ndaki son durumu aç•klanm••t•r.
Çal••man•n ikinci bölümünde sigorta sektörüne özgü olarak haz•rlanm•• olan TFRS 4:
Sigorta Sözle•meleri Standard• ve özellikleri tan•t•lm••t•r. Ard•ndan Amerika, Kanada ve Japonya’n•n UFRS’leri uyumla•t•rma veya yak•nsamaya yönelik çal••malar•nda geldikleri nihai duruma de•inilmi•tir. Ayr•ca söz konusu ülkelerde faaliyet gösteren sigorta •irketlerinin uygulad••• ulusal muhasebe standartlar• incelenerek bu standartlar•n UFRS’ler ile benzerlik ve farkl•l•klar• ortaya konulmu•tur.
Çal••man•n üçüncü bölümünde ise Türkiye’de bulunan sigorta •irketlerinin Türkiye Finansal Raporlama Standartlar• ile tam uyumlu finansal tablolar haz•rlamalar• halinde mevcut finansal tablolar ile aralar•nda ortaya ç•kan farkl•l•klar detayl• bir •ekilde aç•klanm••t•r. Mevcut farkl•l•klar sigorta •irketlerinin TFRS 4 ve TMS 1 standartlar•ndan muaf tutulmas•ndan kaynaklanmaktad•r. Bu farkl•l•klar•n ortadan kald•r•lmas•yla •irketlerin aktif büyüklü•ü ve kârl•l•••nda art•• görüldü•ü yap•lan uygulama ile ortaya konulmu•tur.
7
BÖLÜM 1: DÜNYADA VE TÜRK•YE’DE S•GORTACILIK VE S•GORTA MUHASEBES•
Gelecekte ortaya ç•kacak olas• risklere kar•• ki•inin olas• hasarlar• için kendini koruma faaliyetlerine sigortac•l•k denilmektedir. Tarihi geçmi•i Babillere kadar dayanan sigortac•l•k faaliyetleri ekonomik ve sosyal aç•dan dünyada önemli bir yere sahiptir.
Türkiye’de ise sigortac•l•k faaliyetleri Cumhuriyetin ilan• ile ba•lam•• son otuz y•lda ise önemli bir mesafe kat etmi•tir. Sigortac•l•k faaliyetlerinin geli•mesiyle birlikte sektörün büyüklü•ü h•zl• bir •ekilde artm••, buna paralel olarak sigortac•l•k faaliyetlerine ili•kin bilgilerin detayl• •ekilde raporlanmas• konusu önem kazanm••t•r. Bu ba•lamda bu bölümde ilk olarak, sigortac•l•k faaliyeti, sigortac•l•••n prensipleri ve sigorta bran•lar•na de•inilecektir. Sigortac•l•k faaliyetlerinin dünyada ve Türkiye’deki tarihsel geli•imi anlat•lacakt•r. Bölümde son olarak sigorta muhasebesine yön veren ulusal ve uluslararas• kurumlar ve düzenlemeler incelenecek, Türkiye’deki sigorta muhasebesine yön veren AB Direktifleri ve Uluslararas• Finansal Raporlama Standartlar•na de•inilecektir.
1.1. Sigorta ve Risk
Sigorta do•u•u itibariyle, insano•lunun edinmi• oldu•u varl•klar• koruma güdüsüyle ortaya ç•km•• bir kavramd•r. "nsano•lunun hayatta kalabilmesi için çe•itli ihtiyaçlar•
bulunmaktad•r. Kelime anlam• olarak ihtiyaç; gereksinim, eksikli•i duyulan •ey olarak tan•mlanm••t•r (TDK, b.t.). "htiyaçlar ki•inin içinde bulundu•u sosyal ve ekonomik duruma göre de•i•se de giderilmedi•i sürece ki•inin üzerindeki etkisi art••
göstermektedir (Tokat ve •erbetçi, 2001: 3).
"nsan ihtiyaçlar• birincil ve ikincil ihtiyaçlar olmak üzere ikiye ayr•l•r. Hayatta kalabilmek için gerekli olan hava, su, beslenme gibi fiziksel ihtiyaçlar birincil ihtiyaç;
birincil ihtiyaçlarla ikame edilemeyen ama olmazsa olmaz olan sosyalle•me, bar•nma, sayg•nl•k görme vb. ihtiyaçlar• ise ikincil ihtiyaçlard•r. Amerikal• Akademisyen Abraham Maslow temel olarak iki basamakl• olan bu ay•r•m üzerine be• basamakl•
ihtiyaçlar hiyerar•isini geli•tirmi•tir (Tokat ve •erbetçi, 2001: 5). Maslow’a göre insanlar daha yüksek seviyelere ç•kabilmek için öncelikle alt seviyelerdeki ihtiyaçlar•n•
gidermelidir. Dolay•s•yla insanlar•n ancak fizyolojik ve güvenlik gereksinimleri tam
8
anlam•yla kar••land••• zaman üst düzey ihtiyaçlar• önem arz eder hale gelmektedir.
Maslow’un be• basamaktan olu•an hiyerar•isi ise •u •ekildedir (!im•ek, Akgemici ve Çelik, 2011:186):
1. Temel Fizyolojik "htiyaçlar 2. Güvenlik "htiyaçlar•
3. Sosyal "htiyaçlar
4. "tibar ve Sayg•nl•k Görme "htiyac•
5. Kendini Gerçekle•tirme "htiyac•
Söz konusu ihtiyaçlar hiyerar•iye göre bireyler ilk olarak hayatta kalmak için gerek duyduklar• ihtiyaçlar•n• gidermeye çal••makta, daha sonra kendilerini güvende hissetme ihtiyac• duymaktad•rlar. "lk basamak birincil ihtiyaçlar• ifade etmekte; ikinci, üçüncü, dördüncü ve be•inci basamaklar ise ikincil ihtiyaçlar• ifade etmektedir. Birincil ihtiyaçlar• giderilip ikinci basamak olan güvenlik ihtiyac•n• gideren birey ard•ndan sosyal ihtiyaçlar•n• gidererek daha üst basamaklara ula•maya çal•••r. Bireylerin amac•
olabildi•ince en üst basama•a ç•kabilmektedir. "kinci basamakta bulunan güvenlik ihtiyac•, ki•inin kendisini güvende hissetme ihtiyac•ndan gelmektedir. Güvenlik ve güvende olma hissiyat• sadece bireylerin hayatlar•n• de•il ayn• zamanda mallar• için de güvende hissetmeye dayanmaktad•r. Sigorta kavram• da bireyin kendi hayat•yla birlikte mallar•n• da koruma ihtiyac•ndan ortaya ç•km••t•r.
Sigorta kelimesinin kökeni Latince “Sicurta”’ kelimesinden gelmektedir. Sicurta, Latin dilinde “güvence” anlam•na gelmektedir (Güvel ve Güvel, 2002: 23). Sigorta kavram•ndan bahsedebilmek için öncelikli olarak risk ve riziko kavramlar•na de•inmek uygun olacakt•r. Literatürde risk ile ilgili olarak yap•lm•• çe•itli tan•mlar bulunmaktad•r.
TDK sözlü•üne göre risk, zarara u•rama tehlikesi, riziko olarak tan•mlanm••t•r (TDK, b.t). Ba•ka bir tan•mda ise risk, gerçekle•mesi ihtimal dahilinde olan veya hayat•n son bulmas• gibi olmas• kesin gözle bak•lan ancak ne zaman olaca•• bilinmeyen ve olmas•
ki•ilerin elinde olmayan olaylard•r (Benligiray, 2009: 99). Ayr•ca risk, gerçekle•mesi arzu edilmeyen bir durumun ortaya ç•kma olas•l•••na denmektedir (Dumano•lu ve Gediko•lu, 2004: 5). Di•er bir tan•ma göre risk, gerçekle•mesi istenmeyen, zaman• belli olmayan, olumsuz belirsizlikler risk olarak adland•r•l•r (Karaman, 2011: 16-17). Risk gerçekle•ti•inde zarara u•ratan, tehlike arz eden bir durumdur (Uralcan, 2011: 8).
9
K•sacas• riski istenmeyen ve olmas• halinde zarar ortaya ç•karan durum olarak ifade etmek mümkündür (Kahya, 2011: 15).
Yukar•da yer verilen tan•mlardan riskin belirsizlik içeren bir kavram oldu•u sonucu ç•kar•labilir. Yine tan•mlardan anla"•laca!• üzere risk, bir olay•n olumsuz "ekilde sonuçlanma olas•l•!•d•r. O halde bir olay olumlu sonuçlanabilece!i gibi olumsuz da sonuçlanabilir. E!er sonuçta tek bir sonuç ortaya ç•kacaksa bu durumda riskten söz edilemez (Dumano!lu ve Gediko!lu, 2004: 5). •"te bireyler de herhangi bir faaliyetlerinin olumsuz sonuçlanma olas•l•!•na kar"• kendilerini sigortalat•rlar (Karaman, 2011: 16-17). Risk sadece ki"ileri de!il i"letmeleri de tehdit eden bir olgudur. Zira "irketlerin gelecek ile ilgili yapm•" olduklar• planlar•n gerçekle"memesi yani ba"ar•s•zl•k ihtimali bulunmaktad•r. Bu ba"ar•s•zl•k ihtimali ise yine risk olarak tan•mlanmaktad•r (Pekiner, 1981: 3).
Risk ortaya ç•k•" nedenleri aç•s•ndan üçe ayr•lmaktad•r (Pekiner, 1981: 3):
1. Sosyal Risk Kaynaklar•: H•rs•zl•k, kundakç•l•k, kazalar vb.
2. Fiziksel Risk Kaynaklar•: Yang•n, do!al olaylar vb.
3. Ekonomik Risk Kaynaklar•: Sermaye faaliyetleri sonras•nda ortaya ç•kan olaylar vb.
Yani riskler do!al olaylar sonucunda ortaya ç•kabildi!i gibi, devlet faaliyetleri veya üçüncü ki"iler sebebiyle de ç•kabilmektedir.
•ki tip risk bulunmaktad•r. Bunlardan birincisi saf risk di!eri ise spekülatif risktir.
Sigorta aç•s•ndan riskin sigortalanabilmesi için saf risk olmas• gerekmektedir. Saf risk, istenmeyen durumun olmas• durumunda zarar•n meydana geldi!i ya da olmamas•
halinde zarar•n ortaya ç•kmad•!• risklerdir. Dolay•s•yla saf riskte kazanç elde edilmesi söz konusu de!ildir. Spekülatif riskte ise bireyin veya kurumun kaybetme riski olabilece!i gibi kazanma "ans• da bulunmaktad•r. Bu nedenle spekülatif riskler sigortalanamaz (Duygulu, 2012: 7).
Riziko, riskin ortaya ç•kmas• durumunda kay•pla kar"•la"acak "ah•s, nesne ya da de!erdir. Halk dilinde kaza olarak ifade edilen durumlar ve do!al afetler sigorta aç•s•ndan rizikodur (Kahya, 2011: 15-16). •ah•slar•n koruma güdüsüyle sigortalatt•klar•
10
•ey ise yine risk de•il rizikodur. Ki•iler ne kadar önlem al!p tedbirli davransa da zararlar!n ortaya ç!kma ve kay!plar!n ya•anma riski her zaman olas!l!k dahilindedir. "•te bireylerin veya kurumlar!n riziko beklentisi sigorta kavram!n!n do•mas!na neden olmu•tur.
Dar anlam•yla sigorta, meydana gelmesi muhtemel riskler sonucunda olu•acak hasarlara kar•! önceden tedbir al!nmas! olarak tan!mlanabilir (Yücesoy, 1966: 2). Geni• anlamda ise sigorta; ayn! riske maruz kalabilecek ki•ilerin tek ba•!na kar•!layamayacaklar!
zararlar!, ortak bir •ekilde kar•!lama hedefiyle riskin yönetimini ve sorumlulu•unu ta•!yan •ah!s veya •irketler taraf!ndan bir araya getirilmesi olarak tan!mlanabilir (Benligiray, 2009: 99). Özet olarak sigorta, günlük hayatta meydana gelecek olaylara kar•! belirli bir tutar kar•!l!•!nda kendini güvence alt!na almakt!r (Yolcu, 2009: 6).
Bireylerin ya da •irketlerin gelecekte ortaya ç!kabilecek risklere kar•! kendisini ve mallar!n! koruma amac!yla sigorta yapt!rmak istemeleri sigortac!l!k kavram!n!n ortaya ç!kmas!na neden olmu•tur. Ki•iler kendilerini güvende hissetme güdüsüyle hareket ederler. Kendini, mal!n!, birikimlerini kal!c! olarak tutma güdüsü •ah!slarda mevcuttur.
Amaç riskleri ortadan kald!rmak de•il ortaya ç!kmas! halinde zarar! minimize etme ya da tamamen farkl! bir ki•iye aktarmakt!r. Bu riski üstlenen ki•i ya da kurulu•lar ise sigortac! olarak adland!r!lmaktad!r (Karaman, 2011: 8-18).
Sigortac!l!kta risk ise ilerde ortaya ç!kmas! halinde ki•ilerde ya da mal varl!klar!nda azalmaya ya da kayba sebebiyet veren •ah!slar!n iradesi ve kontrolü d!•!nda gerçekle•ebilen beklenmedik olay, eylem ve olumsuz unsurlard!r (Kahya, 2011: 16).
Risklerin ortadan kald!r!lmas! mümkün olmad!•! için bu risklerle kar•! kar•!ya olan ki•iler, bu riskin ortaya ç!karaca•! zararlar!n alt!ndan tek ba•!na kalkamayacaklar!n!
dü•ündüklerinden ayn! riske maruz ki•ilerin zarar! ortak bir havuza koyduklar!
primlerden kar•!lamay! dü•ünmeleri sigortan!n temel mant!•!d!r (Akta•, 2011: 167). bir riskin sigortalanabilmesi için belirli unsurlar!n bir arada olmas! gerekir. Bu unsurlar!n her biri a•a•!da detayl! •ekilde aç!klanm!•t!r (Sa•lam, 1996: 6):
- Hasar tesadüfi olarak meydana gelmeli: Riskin sigortaya konu olabilmesi için risk sonucunda olu•an hasar!n tesadüfi olarak ortaya ç!kmas! gerekmektedir(Kahya, 2011: 22). •ekil 1’de hasar!n gerçekle•me sebebine göre hangi durumlarda sigortaya konu edilip edilmeyece•i gösterilmi•tir.
11
Do•al Olaylar Basit Tesadüf Basit !hmal A••r !hmal Kas•tl• Olaylar
Sigorta Alan• Sigortas• Mümkün Sigorta D•••
•ekil 1: Hasar•n Gerçekle•me Sebebine Göre Sigortaya Konu Olmas•
Kaynak: Kamuran Pekiner. (1981).Sigorta ••letmecili•i. 3. Bask•. •stanbul: Formül Matbaas•. Sayfa 18.
$ekil 1 incelendi•inde, •eklin ba••ndan sonuna do•ru ilerledikçe hasar•n tesadüfi olarak meydana gelme özelli•inin azald••• görülmektedir. Deprem, sel gibi ki•i iradesi d•••nda gerçekle•en do•al olaylar ile tüm tedbirlerin al•nmas•na ra•men her halükarda gerçekle•en (•ah•s arabay• dikkatle sürerken bir ba•kas•n•n gelip araca çarpmas• gibi) olaylar tesadüfi alan•n içinde olup sigortalanmas•nda sak•nca bulunmamaktad•r. Basit ve a••r ihmal durumunda ise ki•ilerin gerekli tedbirleri alma konusunda ihmali söz konusu oldu•undan tesadüfi olaydan söz etmek mümkün olmayacakt•r. Bununla birlikte sözle•menin içeri•ine göre basit ve a••r ihmallerin de sigortalanmas• mümkün olabilmektedir. Kas•tl• yap•lm•• olaylarda ise sigortalanma söz konusu olmamaktad•r.
Zira kas•t durumunda ki•inin hasar• bilinçli •ekilde olu•turmas• söz konusu oldu•undan tesadüfi olaydan söz edilmesi mümkün de•ildir (Pekiner, 1981: 18-19). Kas•t söz konusu olursa tazminat ödeme zorunlulu•u ortadan kalkar (Kahya, 2011: 22).
- Çok say•da benzer riski ta••yan ki•i bir araya getirilmeli ( Büyük say•lar kanunun uygulanmas• için) : Bu unsur ayn• risk grubunda olan benzer ve çok say•da ki•inin bir araya getirilmesi gereklili•i ile ilgilidir. Büyük say•lar yasas• ve olas•l•klarla geçmi•te ya•anan tecrübeleri gelece•e kar•• hesap yapmakta kullan•labilir. Zira ne kadar çok kat•l•mc• olursa olu•acak riskin dolay•s•yla olu•acak maddi zararlar•n ki•ilere etkisi o derece hafif olacakt•r (Kahya, 2011: 23). Sigorta •irketleri tek tek sigortal•lar•n u•rayacaklar• zararlar• hesaplamak yerine, ayn• özelliklere sahip belli say•da sigortay• büyük say•lar kanunu ile tahmin ederek faaliyetlerini yürütmektedirler (Pekiner, 1981: 16).
TESADÜF• ALAN
Do•a sit Tesa Basit •h •hmal Olayla
Sigorta Alan• Sigortas• Mümkün Sigorta D•••
12
- Riskin ölçülebilir ve para ile ifade edilebilir olmas•: Riskin sigorta kapsam•na al•nabilmesi için para ile ölçülebilmesi gerekmektedir. Risk olmadan sigortadan söz edilemez. Sigortalanabilir risk olabilmesi için ortada maddi bir varl•k olmas•, gelecekle ilgili bir belirsizli•in bulunmas•, riskin ortaya ç•kmas•n•n olas• bir durum olmas•, sigortalanacak riskin yasal bir risk olmas• ve s•kl•kla olabilecek bir risk olmas• gerekmektedir (Kahya, 2011: 25).
Özetlemek gerekirse, sigorta sistemi insan olman•n getirdi•i en temel ihtiyaçlardan olan can•n• ve mal•n• koruma güdüsünden ötürü hayat bulmu•tur. Kendisini sigorta ettiren ki•ilere sigortal•, prim tahsil edip riski üstlenen ki•i veya kurulu•lara ise sigortac•
denmektedir. Ki•iler ileride kar••la•abilecekleri risklere kar•• kendini ve mallar•n•
parasal olarak güvence alt•na almak isterler. Bu yüzden •ah•slar riskini bu i•i profesyonel olarak yapan ki•ilere belirli bir prim ödeyerek devrederler. Ki•i ileride maddi zarara u•rarsa sigorta kurumu, yukar•da say•lan unsurlar• bir arada ta••mas•
ko•uluyla bu zarar• tanzim etmekle yükümlüdürler.
1.2. Sigortan•n Prensipleri
Sigortal• ve sigortac•n•n sigorta anla•mas• yapabilmesi için gerekli olan alt• tane prensip bulunmaktad•r. Bu prensipler izleyen k•s•mlarda detayl• olarak anlat•lm••t•r. Bu unsurlar bulunmazsa kar••l•kl• bir sigorta anla•mas• yapmak mümkün olmamaktad•r.
1.2.1. Sigortalanabilir Menfaat Prensibi
Sigorta yapt•rabilmek için ki•inin bir konuda sigorta yapt•rmaya hakk• olmas•
gerekti•ini belirtir. Menfaat sahibi olmayan ki•i sigorta yapt•ramaz (Ac•nan, 2005: 24).
Menfaati olmas• için mutlaka varl•k üzerinde sahiplik aranmaz, •ahs•n ilgili varl•k üzerinde menfaati olmas• da yeterlidir (Çetin, 2014: 12). Sigortalanabilir menfaatten söz edebilmek için mal•n hasara u•ramas• halinde ortaya bir zarar•n ç•kmas• gerekmektedir.
Aksi halde sigortalanabilir menfaatten söz edilemez (Tek•en, 2013: 25).
Sigortalanabilir menfaatin dört amac• bulunmaktad•r (Rejda, 2001: 88):
- Sigortan•n kumar olarak görülmesini önlemek: E•er sigortalanabilir menfaat olmadan bir sözle•me yap•l•rsa bu kontrat kumar amaçl• olup sigortaya ayk•r•d•r.
13
- Ahlaki tehlikeleri azaltmak: E•er bu prensip olmazsa, menfaat sahibi olmayan bireyler ba•kalar•n•n canlar• ve mal varl•klar•n•n üzerine kontrat yap•p ki•ilere veya mallar•na zarar verebilir.
- Sigortal•n•n kay•plar•n• kar••lamak.
- Menfaatin zarar ile birlikte ortaya ç•kmas•: E•er menfaat/zarar yokken ödeme yap•l•rsa tazminat prensibine ayk•r• hareket edilmi• olunacakt•r.
1.2.2. Mutlak •yi Niyet Prensibi
Mutlak iyi niyet prensibinin deniz nakliye sigortalar• kaynakl• tarihsel bir geçmi•i vard•r. Deniz nakliyat sigortalar•nda, sigortalanan mallar•n sa• salim gelece•ine ait yayg•n bir inan•• bulunmaktayd•. Bu nedenle sigorta sözle•meleri gemiler ve mallar yeterince denetlenmeden kontratlar yap•lmaktayd• (Rejda, 2001: 92). Buradan anla••laca•• üzere sigorta sektörünün ancak kar••l•kl• güven ortam•nda faaliyetlerini sa•l• bir •ekilde sürdürebilmesi söz konusudur. Sigortal• ve sigortac• birbirlerine kar••
yükümlüdür (Nasreen, 2009: 47). Sigortal• ve sigortac• birbirine güvenmeli, birbirlerini olacak durumlara kar•• bilgilendirmeli, hiçbir bilgi kar•• taraftan gizlenmemelidir (Uralcan, 2011: 41). Anla••laca•• üzere sigorta yapt•ran ki•i her konuda eksiksiz bilgi vermek zorundayken sigorta •irketi ise zarar• zaman•nda ödeyerek iyi niyetini göstermek durumundad•r (Tek•en, 2013: 24).
Azami hüsnüniyet prensibi üç yasal ö•reti taraf•ndan desteklenmektedir (Rejda, 2001:
93) :
- Temsil (Vekalet): Sigorta talebinde bulunan •ah•slar•n ba•vuru s•ras•nda sorulan sorulara eksiksiz cevap vermesi anlam•na gelmektedir.
- Gizlilik (Örtbas Etmeme): Sigortaya ba•vuracak ki•ilerin baz• gerçekleri sigorta yapt•r•rken gizlememesi ve kuruma bildirmesi.
- Garanti (Güvence): Ki•inin sigorta yapt•rmas•na ra•men sözle•mede gereken
•artlar• devam ettirmeyi kesmemesi, •artlar•n devaml•l•••n• sa•lamas•d•r.
1.2.3. Tazminat Prensibi
Sigortan•n en temel amac• bir zarar ortaya ç•kmas• halinde zarar• tazmin etmektir.
Sigorta sözle•mesi tazminat ödemesi üzerine yap•l•r. Tazminat prensibi ile hasara u•rayan mal, hasar öncesi tutar•na göre tazmin edilir. Ancak riskin ortaya ç•k•p zararla
14
sonuçlanmas• imkans•z ise bu durum tazminat ödemesi dahilinde olmad•••ndan sözle•me yap•lamaz (Ac•nan, 2005: 26). Poliçede azami teminat ad•yla yer verilen tutar, zarar ortaya ç•karsa verilecek tutar•n üst limitini göstermekte ve bu tutar•n üstünde ödeme yap•lamamaktad•r (Uralcan, 2011: 39).
Tazminat prensibinin iki amac• vard•r: Birincisi ödeme miktar•n•n kay•p tutar•n•
a•mamas•d•r. Sadece saf riskler sigortalanabilir, sigortalamada amaç kar etmek de•il, zarar• tazmin etmektir. Bu yüzden kay•ptan kazanç sa•lanmas• engellenmektedir. "kinci amaç ise ahlaki tehlikeleri azaltmakt•r. E•er sigortal• dürüst olmayan bir ki!iyse ve zarar•ndan kar sa•larsa benzer olaylar ya!anabilir (Rejda, 2001: 85).
1.2.4. Halefiyet Prensibi
Sigortal• kendisini sigorta ettirdi•inde ortaya ç•kabilecek zararlara kar!• zarar•n• sadece sigorta !irketinden tazmin edebilir (Ac•nan, 2005: 29). Zarara sebebiyet veren ki!i veya kurumlara dava açma hakk• bu prensip gere•i sigortac• !irkete geçer (Gupta, 2008: 23).
Sigortal•n•n u•rad••• zararda üçüncü !ah•slar•n herhangi bir kusuru varsa sigorta !irketi kusuru olan !ah•s veya !irketten ödemi! oldu•u tazminat•, kusuru oran•nda talep etme hakk•na sahiptir. Bu duruma rücu denilmektedir (Çetin, 2014: 13). #irket aç•s•ndan ödenen tazminattan fazla hak sigortal•dan talep edilemez (Uralcan, 2011: 43).
Halefiyet prensibinin üç amac• bulunmaktad•r (Rejda, 2001: 89):
- Sigortal•n•n hem sigorta !irketinden, hem de hasara sebep olan ki!ilerden çifte tazminat almas•n• engellemek,
- Sigortac•n•n, ödedi•i tazminat kadar mebla•• hasara sebep olanlara rücu ederek geri istemesini sa•lamak,
- Sigorta tazminat ödeme oranlar•n• azaltmak.
1.2.5. Çifte Sigorta veya Hasara ••tirak Prensibi
Sigortal•n•n sigorta yapt•rmaktaki amac• kar elde etmek de•il, olas• zararlar•n•n tazmin edilmesini sa•lamakt•r. Ki!iler kendilerini baz• durumlarda birden fazla yere sigortalatabilirler. Böyle bir durumda iki yerden de hasar için tazminat almalar• halinde zarar•n tazmininin yan• s•ra kâr da elde etmi! olurlar. Bu yüzden bir !ah•s ayn• konuda kendisini farkl• iki kuruma sigortalatm•! ise zarar ortaya ç•kt•••nda bu iki kurum zarar•
15
bölü•erek ödeme yaparlar (Ac•nan, 2005: 30). Burada temel amaç hem sigortal•n•n kâr etmesini engellemek hem de sigorta •irketlerinin ödeyece•i tazminatlar• azaltarak
•irketlerin ödeme yükünü azaltmakt•r (Nasreen, 2009: 48). Çifte sigorta prensibini kapsayabilmesi için üç tane sebebin bulunmas• gerekmektedir. Söz konusu üç durumun bir arada bulunmas• halinde çifte sigorta söz konusu olur ve hasar sigorta •irketleri aras•nda bölü•türülür. Söz konusu üç durum •unlard•r (Gupta, 2008: 24):
- Sözle•meler ayn• tehlikeyi kapsamal•,
- Sözle•meler ayn• sigorta konusunu kapsamal• ve
- Sözle•melerde etkilenen ki•i ya da varl•k ayn• sigortal• olmal•.
E•er yukar•da bahsedilen durumlar söz konusu olursa çifte sigorta prensibi devreye girer ve sigortal• sadece tek bir tazminata hak kazan•r. Tazminat ise sigorta •irketleri taraf•ndan ortakla•a ödenir.
1.2.6. Yak•n Sebep Prensibi
Latince Causa Proxima teriminden gelen yak•n sebep prensibi hasara neden olan en etkili ve bask•n sebebin belirlenerek e•er yak•n sebep varsa ödemenin yap•lmas•
gereklili•ini ifade etmektedir (Nasreen, 2009: 47). Birden fazla olay•n zincirleme
•ekilde birbirini izleyen halde devam etmesi durumunda hasara neden olan sebep zincirleme olaylardan birisi olmaktad•r. Böyle bir durumda hasara neden olan en etkili olay•n belirlenmesi gerekmektedir (Gupta, 2008: 25). Bu zincirleme olay sonucunda poliçede belirtilmemi• bir sebepten ötürü risk ortaya ç•k•p zarar olu•mu•sa bu durumda tazminat ödeme yükümlülü•ü do•maz (Ac•nan, 2005: 31). O halde yak•n sebep prensibine göre, birçok sebepten ötürü zarar ortaya ç•k•yorsa esas nedenin bulunmas• ve bu nedenin poliçede yaz•p yazmad•••na bak•lmas• gerekmektedir (Uralcan, 2011: 45).
1.3. Sigorta Bran•lar•
Ki•iler sahip olduklar•n• koruma güdüsüyle hareket edebildikleri gibi hayatlar• içinde sigorta yapt•rma ihtiyac• duyabilmektedirler. Buna ba•l• olarak sigortalar hayat sigortalar• ve hayat d••• (elementer) sigortalar olmak üzere iki tür kategoride ele al•nm••t•r. Sigorta bran!lar•n•n da••l•m• Tablo 1’de gösterilmi!tir.
