İnsanda Biyolojik Çeşitlilik
PROF.DR.TİMUR GÜLTEKİN
ANKARA ÜNİVERSİTESİ, ANTROPOLOJİ BÖLÜMÜ EMAİL: tgultekin@ankara.edu.tr
Yükseklik
Derecelendirilmesi
Yüksek İrtifa: 2500-3500 metre
Çok Yüksek İrtifa: 3500-5500metre
Ekstrem Yüksek İrtifa: 5500- + metredir.
Yüksekliğe Uyum
• Soğuk Hava
• Düşük nem oranı
• Düşük Oksijen oranı
Yüksek irtifa bir hipobarik ve hipoksik ortamdır.
Hipobarik Ortam: Hava Basıncının düşük olduğu ortam.
Hipoksik Ortam: Düşük oksijenli ortam.
Her 100 m’de sıcaklık ortalama 20C’ye düşer. Rüzgâr varsa bu düşüş daha hızlı olur. 3000 metreden sonra hipotermi sorunu büyüktür. UVL ışınlarının etkisi
%15 artar.
Yüksekliğe Uyum
• Yüksek ortamın özelliği - Oksijen basıncı az - Güneş ışınları daha etkili - Soğuk daha fazla ve rüzgarlar daha etkilidir
• Geliştirilen adaptasyon - Daha geniş bir akciğer
kapasitesi - Alyuvarların sayısı ile hemoglobin miktarı oldukça yüksektir
• Dezavantajlar - Düşük ve bebek ölümleri sıkça görülür - Büyüme ve gelişme daha yavaştır - Daha kısa
boyludurlar
Peru (4000-4800 m), Bolivya (3800-4000 m), Nepal (3500-4000 m)’ de yaşayan çocuklar üzerinde yapılan çalışmalarda bu çocukların, deniz seviyesinde veya daha düşük yüksekliklerde yaşayan aynı etnik grup ve cinsiyetteki akranlarından daha kısa boylu ve daha az kilolu oldukları ve daha geç olgunlaştıkları
gözlemlenmiştir.
Yüksekte yaşayan bu çocukların küçük vücutlu olması ve geç olgunlaşması, belki de hipoksia ve kronikleşen yetersiz beslenmenin etkilerinden kaynaklanmaktadır
HİPOKSİ
Hipoksi; organizmada dokunun yeterince O2 alamaması veya kullanamaması durumudur.
Dokuya gelen O2 veya dokunun kullanabildiği O2
ihtiyacı karşılayamaz ve doku hipoksik koşullar altında çalışmaya başlar.
Yeterince O2 alamayan veya kullanamayan
organizmada hipoksik koşullara fizyolojik bir uyum meydana gelebilir ve hayatın devamı olanaklıdır.
Tibet And
Yüksek İrtifada oluşan erken ve geç belirtiler
Görmede Azalma: Göz ve sinir sistemi gibi O2 ihtiyacı yüksek olan dokular fonksiyonları ilk bozulan dokulardır. Karanlığa uyum bozulmaya başlar. Arterial kanda oksijen çözünürlüğünün en ufak azalmasında bile retinadaki çomakların fonksiyonları bozulur. 5500m üzerinde retinada küçük kanama odakları meydana gelebilir. Çoğu kez, birkaç hafta içinde kendiliğinden iyileşebilir. Ancak hasarı olan olgularda, görme keskinliğinde azalma kalabilir.
Uyku: Yüksek rakımlı bir yere gidildiğinde ilk günler, solunumda meydana gelen zorlanmalar nedeniyle uyku gelmez. Uykusuzluk, bozuk aklimatizasyonun ve akut dağ hastalığının ilk gelişen sendromudur. Uyku ilaçlarına cevap vermeyen uykusuzluk, daha ağır tabloların gelişebileceğinin habercisi olabilir. Bunun aşağı seviyelerdeki uykusuzluktan farkı, ertesi günü ruhi gerginlik ve yorgunluk
bırakmamasıdır. Çok iyi aklimatize olunduğunda ve yeterli derecede sıvı ve elektrolit alınınca kendiliğinden de uyku gelebilmektedir.
Hiperventilasyon: Deniz seviyesinde, hemoglobinin tamamen doyması için solunan havada oksijenin kısmi basıncı yeterlidir. Yüksek irtifada ise, atmosferdeki ve pulmoner havadaki oksijenin kısmi basıncı azalmıştır.
Bunun sonucu olarak hemoglobin tam olarak doymaz. Bu nedenle kas hücrelerine daha az oksijen taşınır ve hücrelerdeki aerobik çalışma kapasitesi azalır. Ani hipoksi solunumu, aktivite ve dinlenme esnasında artırır.
Yüksek irtifada 1500 m üzerine her 300 m ‘lik artışla VO2 max %1,5-3,5 civarında azalır.
Hemoglobinin Oksijene Affinitesinde Azalma: Yüksek rakımlarda, kırmızı kan hücrelerinin çoğalması (polistemi) oluşmadan çok önce, hipoksiye maruz kalanlarda birkaç saat içinde eritrositlerde fazla miktarda fosfat bileşikleri oluşur. Bunlardan en önemlisi 2,3 diphosphoglycerate (2,3- DPG) olup, bir kısmı hemoglobinle birleşerek, hemoglobinin oksijene olan ilgisini azaltır ve dokulara daha yüksek PO2’ında oksijenin iletilmesine neden olurlar.
Alyuvarlarda bol miktarda DPG vardır ve bu bileşik bir glikoz ürünüdür. Alyuvarda 2,3 DPG konsantrasyonu artınca, hemoglobinden daha çok oksijen ayrılır. Egzersiz, bazı hormonlar, yüksek yerlerde yaşama ve hipoksia alyuvarlarda DPG artışına neden olur. Böylece hemoglobinin O2’e olan ilgisi azaldığı için, O2’i doku hücrelerine yüksek PO2’de verebilir. 4500 m yükseklikte bu etki, dokulara verilen O2 miktarını %10-29 yükseltir. Fakat daha yüksek irtifalarda O2’e ilginin azalması, akciğerlerde O2’in alınmasını da azaltacağından, sonuçta taşınan O2 miktarı düşer. Bu daha büyük tehlike oluşturur.
YÜKSEK İRTİFA VE BESLENME
Yüksek iritfada, en mühim nokta besin problemidir. Çünkü yüksekte oksijen az olduğu için vücut glikojeni kullanır. Bu durumda karaciğer depoları azalır. Çünkü yüksek irtifada aklimatize olunsa da, gerektiği kadar besin ve sıvı alınmaz.
İştah daima olması gereken derecenin altındadır. Kişi aç olduğunu hissetmez. İngilizlerin Himalay’da yapılan bir araştırmada günlük ihtiyacın 4200 kalori olmasına rağmen, kalori alımının 5800-6700 m’de 3200’e ve 7500 m’de ise 1500’e düştüğü görülmüştür.
Yüksek irtifadaki yorgunluk ve zafiyetin, yeterince besin ve sıvı alınamayışından, potasyum depolarının boşalmasından ileri geldiği ileri sürülmektedir.
Buna göre gerekli vitamin ve zararsız ilaçlarla vücut takviye edilir. İlk hafta fazla et verilmez.
