Prof. Dr. Fatma ÜNAL
EĞİTİM PSİKOLOJİSİ AHLAK GELİŞİMİ
J. P aget ve L. Kohlberg’ n Ahlak Gel ş m Kuramları
Ahlâk ve değerler nsanın gerek b rey ve gerekse toplumsal hayatında öneml b r şlev görür.
Bu yüzden ahlâk konusu, nsanlık düşünce tar h n n lk dönemler nden ber lg ve araştırma konusu olmuştur.
Günümüzde genel olarak ahlâk gelişimi ile ilgili literatürün önemli bir kısmı Jean Piaget (1932) ve Lawrence Kohlberg (1980) tarafından ortaya konulan ahlâkî akılyürütme aşamaları üzerine vurgu yapan bilişsel psikolojiye dayanmaktadır.
Temel Kavramlar
Ahlak; b rey n doğru ve yanlışı ayırt edeb lmes n sağlayan değerler bütünüdür.
Ahlak,
Toplumun çoğunluğunun v cdanında kabul gören kurallardır.
Kuşaktan kuşağa aktarılan değerlerd r.
Yazılı olmayan toplum kurallarıdır.
B rey n doğru le yanlışı b rb r nden ayırt etmes ne yarayan lkeler ve kurallar bütünüdür.
K ş n n doğruyu ve yanlışı ayırmasındak çsel ses d r.
Ahlak, b rey n uyup uymaması kend terc h ne bırakıldığı kurallardır.
K ş n n kend s n n oluşturduğu, toplum tarafından da kabul gören, k ş n n yaşam b ç m ve davranışlarında gözlenen dealler ve lkelerd r.
9. Hafta
Formasyon Programı Ders Notları
Ahlak gel ş m; se çocuğun toplumun normları doğrultusunda, doğru ve yanlışa l şk n kend k ş sel değerler n oluşturab lme sürec d r.
Ahlak gel ş m ; b rey n toplumda etk n b r şek lde kullanacağı b r değerler s stem n oluşturma sürec d r.
Ahlak yargı b rey n başkalarına ve başkalarının da ona nasıl davranması gerekt ğ konusunda yapmış olduğu b l şsel şlem sonucu ulaştığı yargılardır.
Ahlakın B leşenler
Duyuşsal B leşen: İy ya da kötü olarak n telend r len eylemler n ortaya koyduğu ahlak
düşünce ve ed mler yönlend ren utanma, kaygılanma, v cdan azabı çekme g b duygulardır.
B l şsel B leşen: İy ya da kötü olanı bel rg nleşt rme ve buna göre nasıl davranacağını kararlaştırmada zlenen yöntem ve bu yöntem ç n gerekl olan b lg sel donanımdır. Bu nedenle b l şsel b leşene tanıma b leşen de den lmekted r.
Davranışsal B leşen: Ahlak değerler karşısında nasıl davranıldığını gösteren b leşend r.
Toplumun çselleşt r len davranış b ç m ve kurallarına göre davranışlarını b ç mlend rmek, yalan söylememek, çalmamak, haklı kazanç elde etmek g b .
Ahlak Gel ş m Kuramları
Ps kanal t k Kuram: Ps kanal t k kuramcılar, ahlakın çocuğun v cdan gel ş m ne bağlı olarak gel şt ğ n düşünmekted rler.
Sosyal Öğrenme Kuramı: Ahlak gel ş m nde model olma ve takl t etmen n önem ne vurgu yapılmaktadır. Bu bağlamda y modeller sunulmalı ve yet şk n normları ben msenmel d r.
B l şsel Gel ş msel Kuramlar: Jean P aget ve Lawrence Kohlberg ahlak gel ş m n b l şsel gel ş m açısından ele almışlardır. Ahlak gel ş m alanında l teratürde yer alan b lg ler çoğunlukla P aget, Kohlberg ve daha sonra gel şt r len kuramlara dayanmaktadır.
P aget Ahlak Gel ş m Kuramı: Ahlak gel ş m z h nsel gel ş me paraleld r, yüzeysel ve somut olandan, der n ve soyut olana doğru lerler. Jean P aget ahlaksal öğeler kavramlara dayandırarak b rey n gel ş m nde “ahlak”ı ncelem şt r.
Kolhberg’ n Ahlak Gel ş m Kuramı: B reyselden, toplumsala, toplumsaldan evrensele lerleyen üç aşamalı gel ş m göster r.
B l şsel gel ş m kuramcılarına göre;
Ahlak gel ş m, b l şsel gel ş me paralell k göster r, fakat b rb r nden farklı n tel kler taşıyan ve h yerarş k b r sıra zleyen dönemler hal nde ortaya çıkar.
Çocukların “doğru” ve “yanlışa” l şk n yargıları yaşlarına bağlı olarak değ ş r.
Ahlak gel ş m, tıpkı b l şsel gel ş m g b b r nşa ve b lg üretme sürec d r.
P aget ve Kohlberg’e göre ahlak, daha çok b rey n ahlak yargı ve düşünces n kapsamaktadır.
PİAGET’İN Ahlak Gel ş m Kuramı
B l şsel gel ş m anlayışına dayalı olarak P aget, ayrıca çocuğun “ahlak yargısını” ele alarak çocukta ahlak yargısının gel ş m n açıklamaya çalışmıştır. P aget’e göre çocuğun b l şsel ve k ş l k gel ş m yet şk n nk nden nasıl farklıysa ahlak gel ş m de aynı şek lde farklılık göster r.
P aget’e göre ahlak gel ş m çocuğun b l şsel gel ş m ne paralel olarak sosyal etk leş m çerçeves nde gerçekleşmekted r.
P aget, çocukların ahlak gel ş mler n anlamada, onların kuralları nasıl yorumladıklarını öğrenmen n öneml olduğunu düşünmüştür. Piaget, çocukları oyun esnasında izleyerek;
tepkilerini ölçmek için onlara ahlâkî ikilem içeren hikâyeler anlatmıştır. P aget çocukların ahlak gel ş m özell kler n onların oyunlarını gözleyerek açıklamaya çalışmıştır. P aget çocukların ahlak gel ş m n anlayab lmek ç n, onların oyunlarını gözlemleme, onlarla oyun oynama, oyunlar ve oyunlardak kurallar hakkında sorular sorma, hırsızlık, yalan söyleme, cezalandırma ve yaşamdan örnek h kayeler anlatıp bunlar hakkında düşünceler n alma yollarını kullanmıştır.
P aget’e göre, Ahlak gel ş m ç n çocuğun ben-merkezc l kten çıkması gerek r. Üst düzey b r ahlaka sah p olmak ç n üst düzey b r b l ş, soyut düşünme gerekl d r, fakat bu yeterl değ ld r.
P aget, duygu ve düşüncen n paralel gel ş m n vurgulayarak ahlak gel ş m n n de b l şsel gel ş m le paralel olduğu varsayımını ortaya atmıştır. P aget’e göre, ahlak gel ş m, k
olgunun gerçekleşmes ne dayanır; karşılıklılık ve özerkl k, b rb r n tamamlayıcı n tel kted r.
Çünkü başkalarıyla l şk s olmadan ahlak olmaz, ahlak da özerkl ğ de şart koşar. Özerkl k kend n tanımayı gerekt r r, kend n tanıma se başkası le let ş m kurularak sağlanır (Onur, 1979).
PİAGET VE AHLAK GELİŞİM EVRELERİ
Ahlak Önces Dönem (0-5 Yaş): P aget, ahlak önces dönemde çocukların “Ben merkezc l k” eğ l mler neden yle ahlak perspekt fler n n olmadığını bel rt r. Kend dışındak b reyler n görüşler n d kkate almada zorluk vardır. Bu yaşlarda kuralların var olduğundan habers zd rler. O nedenle bu dönemde ahlak söz konusu değ ld r.
P aget’e göre, çocuklarda ahlak gel ş m b l şsel gel ş mler ne paralel olarak dışşal kurallara bağlı dönemle b rl kte gel şmeye başlar.
P aget, ahlak gel ş m nde “dışabağımlı evre” ve “özerk evre” olmak üzere k evrel b r gel ş msel eğ l m önerm ş ve özell kle çocuklarda “sonuç odaklı” b r ahlak anlayışından
“n yet odaklı” b r ahlak anlayışına doğru gel ş msel geç şe d kkat çekm şt r.
Dışsal Kurallara Bağlı Dönem (6-11 yaş)
Özerkl k Dönem (12-+ yaş)
Dışsal Kurallara Bağlı Dönem (6-11 yaş)
Bu evredek çocuklara göre kurallar değ şmez b r n tel k taşımakta ve kurallara uymama ceza le sonuçlanmaktadır. Bu evre ahlâkı, b r tür baskı ahlâkıdır; başkasının arzusunu sorgusuz b r şek lde yer ne get rmey gerekl kılar. Bu dönemde çocuklar, yet şk nler n koydukları kurallara körü körüne uyar. Kuralların değ şmezl ğ ne ve mutlak olduğuna nanırlar Kurallara herkes uymalıdır, uymayanlar cezalandırılır. Ahlak kurallarının ne anlama geld ğ n b lmezler.
Davranışlar, yapanın n yet ne göre değ l, doğuracağı sonuca göre değerlend r l r.
Sonucun n cel büyüklüğü öneml d r. Çocukların, ahlak yargılarında nesnel gerçekl k hâk md r.
Olayın arkasındak n yet göremezler. İşlenen suçun önem dereces n , suça bağlı olarak ortaya çıkan f z ksel sonuçlar bel rler. Sonuçta daha fazla zarara yol açan suçlar, daha az f z ksel zarara yol açan suçlara göre daha kötüdür. Yan sonuç öneml d r. N yet öneml değ ld r.
Örnek: N yet ne olursa olsun, masa örtüsünde büyük leke yapan çocuk, küçük leke yapan çocuğa göre daha suçludur.
Özerkl k Dönem (12- +)
P aget’n n kuramında “özerk ahlak evres ” olarak adlandırılan k nc evren n, temel özell ğ kuralların nsanlar tarafından konulduğu ve değ şt r leb l r olduğu nancıdır. Ayrıca bu dönemde çocuklar davranışın somut n tel kler ne bakarak ahlak değerlend rmelerde bulunmak yer ne olayların arkasındak n yetlere odaklanmaktadırlar. Bu dönemde çocuklar kuralların nsanlar tarafından oluşturulduğu ve gerekt ğ nde değ şt r leb leceğ b l nc ne varırlar.
Çocukların ahlak değerler "görel l k" kazanır. Ceza artık kuralların hlal ed lmes yle otomat k olarak uygulanması gereken b r durum değ ld r. Davranışın y ya da kötü olması altında yatan n yete bağlıdır.
Örnek: Emre, babasının masada unuttuğu dolma kalemle oynayarak, masa örtüsüne küçük b r damla mürekkep akıtmıştır. Can se babasının masada üzer nde bıraktığı dolma kalem n mürekkeb n n b tt ğ n görmüş babasına yardım amacıyla kalem n mürekkeb n doldurmak sterken mürekkep ş şes ne el çarpmış ve masa örtüsünde kocaman b r leke oluşmuştur.
P aget’n n ahlak gel ş m ne da r sunmuş olduğu b lg ler d ğer b r kuramcı olan Kohlberg’e yol gösterm şt r.
LAWRENCE KOHLBERG’İN Ahlak Gel ş m Kuramı
Kohlberg, P aget’n n b l şsel ve ahlak gel ş m yle lg l görüşler n d kkate alarak, ahlak gel ş m n ncelem ş ve kuramını ortaya koymuştur. Çalışmasında ergen ve yet şk nler n bel rl durumlarda davranışlarını yöneten kuralları nasıl yorumladıklarını ncelem şt r. Araştırmada ahlak k lemler vererek onların bu durumlarda nasıl tepk de bulunacaklarını bel rleme yoluna g tm şt r.
Kohlberg’ n ahlak gel ş m kuramı P aget’n n kuramına benzemekted r. Her k kuram da ahlak gel ş m n , b l şsel gel ş m paralel nde ele almaktadırlar. P aget’den farklı olarak
Kohlberg, k evrel b r yaklaşım yer ne üç düzey ve altı evrel b r yaklaşım öngörmüş, kuramını oluştururken çocuklar yer ne, ergen ve yet şk n gruplarla çalışmıştır.
Kuramda b r nc düzey olan “gelenek önces düzeyde” bulunan evreler taat /bağımlı ahlak evres ve araçsal amaç-karşılıklılık, saf çıkarcı eğ l m evres d r. İk nc düzey olan
“geleneksel düzeyde” bulunan evreler y b r l şk ç n y b r çocuk evres ve yasa ve düzen- v cdan evres d r.
Üçüncü düzey olan “gelenek sonrası (ya da ötes ) düzeyde” bulunan evreler se demokrat k olarak kabul ed len kurallar- toplumsal sözleşme ve evrensel et k b l nc evres d r.
Kohlberg. Düzeyler ç nde yer alan ve h yerarş k b r sıra zleyen dönemler n her b r nde yen b r z h nsel örgütlenme, buna bağlı olarak da dünyaya farklı b r bakış açısının ortaya çıktığını bel rtm şt r. Kohlberg’ n ahlak gel ş m kuramı, yerel, kültürel ahlak düşünceler göz ardı etmes , ahlak davranışla ahlak yargı arasındak bağlantısızlık açılarından eleşt r lmekted r.
Kolhberg’ n Ahlak Gel ş m Kuramının Düzeyler
Kohlberg ahlak gel ş m n üç düzeyde ncelem şt r. Her düzey de kend s ç nde k aşamada ele alınmıştır.
1. Gelenek önces düzey 2. Geleneksel düzey 3. Gelenek sonrası düzey
Kohlberg’ n ahlak gel ş m kuramında, dönemlere dayalı d ğer kuramlarda olduğu g b her b r düzey kend nden öncek düzeye dayanmaktadır. Aynı zamanda her b r düzey kend nden sonrak döneme temel oluşturmaktadır. Bazı durumlarda b r k ş b r aşamada davranış göster rken b r başka zaman ve durumda da başka b r düzeyde ya da aşamada davranış göstereb lmekted r.
1.GELENEK ÖNCESİ DÜZEY
Bu düzey P aget’ n dışsal kurallara bağlılık düzey n n özeller n göster r. Kurallar başkaları tarafından konur. Bu düzeyde davranışlar ceza ve ödül açısından değerlend r r. Bu düzeydek ler n
Düşünce b ç m “benmerkezc ” olduğundan; ahlak değerlend rmeler, kend stek ve gereks n mler yönünded r. Bunu engelleyen, otor te f gürü ön plana çıkar. Kurallara cezalandırılmamak ç n boyun eğ l r. Kuralların doğruluğuna nanıldığı ç n değ ld r. Cezadan kaçınılır. Bu evrede dışa bağımlılık vardır. Olayları sonuçlarına göre değerlend r rler. B r davranışın doğru ya da yanlış olduğuna l şk n yargıda bulunurken o davranışın sonucunda ne olduğuna bakarlar. Ödül get ren davranış y , ceza ver len davranış suçtur.
Bu düzey n;
“ceza ve taate yönel k” ve
“b reyselc l k ve karşılıklı çıkara dayalı l şk lere yönel k, Saf çıkarcı, B reysel Yarar Evres ” olmak üzere k alt evres vardır.
1.Aşama: Ceza ve İtaat Eğ l m Evres
Sadece otor teye uyar ve cezalandırılmaktan kaçar.
Cezadan kaçındığı ç n kurallara uyar.
Olayların sonucuna göre değerlend rme esastır.
N yet öneml değ ld r.
İy ya da kötüyü durumun f z ksel sonuçları bel rler
2. Aşama: Saf çıkarcı, B reysel Yarar Evres
Çocuğun kend ht yaç ve stekler n n karşılanması öneml d r.
Ben m ç n faydalı olan şey doğrudur anlayışı hak md r.
Ödüle ulaşmak(kend s ) ç n kurallara uyar.
Çıkarcılık ön plandadır. Hep kend s ön plandadır.
Bazen d ğerler n n ht yaçlarını da d kkate alır ancak ne kadar alırsa o kadar ver r.
Sen ben m sırtımı kaşı ben de sen n sırtını kaşıyayım ya da b r ne b r şey verm ş sem, o k ş de bunun karşılığını vermel şekl nde b r ahlak anlayışı söz konusudur.
2.GELENEKSEL DÜZEY
Toplumun kurallarını ve kalıp yargılarını, uzlaşmadan öte olduğu g b kabul eder ve ben mser. Çevres ndek lere ve topluma sadakat vardır. B rey ç n a le, grup ve ulusun beklent ler öneml d r. Başkalarının duygu ve düşünceler n d kkate alır, onların gözüyle dünyaya bakmaya çalışır, empat kurar. Çocuk “ben-merkezl ” düşünceden kurtulmuştur.
B rey ç n a le, grup ve ulusun beklent ler her şeyden öneml d r. Otor ten n kuralları kabul
ed l r, sorgulanmaz. Empat gel ş r. Başkaları ç n kend gereks n mler n arka plana atma sorumluluk, m nnettarlık, kend n feda etme söz konusudur. Sosyal düzen destekleme ve sadakat öneml d r.
Geleneksel düzey n “İy çocuk olma” ve “Yasa ve düzene uyumaya yönel k” olmak üzere k alt evres vardır.
3.Aşama: İy çocuk eğ l m -K ş ler Arası Uyum Eğ l m Evres
Bu evrede başkaları tarafından onay görmek, y b r s olarak b l nmek önem kazanır.
Akran gruplarıyla şb rl ğ gözlen r.
İy davranış demek, başkalarına yardım etmek ya da onları mutlu etmekt r.
Kurallara sadece ceza ya da kend s ç n değ l aynı zamanda başkalarını mutlu etmek ç n yapmaya çalışır.
4. Aşama: Kanun ve Düzen Eğ l m Evres
Bu evrede, davranışların toplumsal s stem n yasal kurallarına ve normlarına uygun olması esas alınır.
Ayrıca, toplum ç nde d ğer b reyler n haklarını da saygılı olmak gerekt ğ ben msen r
Akran gruplarının kurallarının yer n , toplumun kuralları ve kanunları almıştır.
Kanuna, düzene uyma eğ l m vardır.
Kanunlar soru sorulmaksızın zlen r.
Kanunlara uymayanlar onaylanmaz
3. GELENEK SONRASI DÜZEY
Bu düzeyde b rey, kend v cdanını kontrol etmeye başladığı ç n, otor teden bağımsız olarak kend özerk ahlak lkeler n oluşturur. B rey, geleneksel düzey n toplumun kuralları ve kalıp yargılarının değ şmezl ğ anlayışından sıyrılmıştır. Yapılan araştırmalar sonunda;
yet şk nler n heps n n bu düzeye ulaşamadığı anlaşılmıştır. Düzen, yasa redded lmez, fakat sorgulanab l r İnsan hakları, b reysel hak ve özgürlükler, adalet, eş tl k önemsen r. K ş toplumu ve kanunları aşmış aklı ve mantığı le gerçekç olmaya yönelmekted r. İnsan haklarının
gözlend ğ ve evrensel değerler n ben msend ğ dönemd r. Kohlberg’ n ahlak anlayışına göre gel ş m n en üst noktasını gelenek ötes düzey oluşturur.
Bu düzey n de “Sosyal Anlaşma” ve “Evrensel Ahlak İl şk lere yönel k” olmak üzere k alt evres vardır.
5.Aşama: Sosyal Sözleşme Eğ l m Evres
Bu evrede olan k ş ler toplumsal normlara ve değerlere uygun davranışlar göstermekle b rl kte, nsan değerlerle çatışan yasal düzenlemelere körü körüne uyma eğ l m göstermezler.
Kuralların toplum yararına değ şt r leb leceğ lkes n ben mserler.
Kanunlar, sosyal düzen korumak, yaşama ve özgürlük haklarını güvence altına almak ç n gerekl görülmekted r.
Bu evrede, nsan değerlerle çatışan yasal düzenlemeler sorgulanab l r, bu kuralların değ şmes gerekt ğ savunularak bunlar redded leb l r.
6. Aşama: Evrensel Ahlak İlkeler Eğ l m Evres
Bu evrede olan b reyler n ahlak anlayışında toplumsal normların ve yasaların ötes nde evrensel düzeydek lkeler söz konusudur.
B rey, tüm nsanlar eş tt r düşünces ne sah pt r.
İnsan hakları ve evrensel değerler temel ölçüdür.
Bu lkeler hlâl eden kanunlara, uyulmamalıdır.
H çb r kutsal uğruna nsan yaşamı feda ed lemez
Ahlak prens pler, nsan haklarına, nsana ve nsan onuruna saygı çermel d r.
Bu evreye ulaşan k ş ler oldukça sınırlı sayıdadır. Bu k ş ler, toplum düzen ne ve toplumsal yarara yönel k yasalar evrensel lkelerle çel şt ğ durumlarda evrensel lkelere uygun davranışlar ortaya koyab l rler.
Kolhberg’ n Ahlak Gel ş m Kuramı
Örnek Durum: 1. Öykü: He nz (Hans) Öyküsü
“Avrupa’da Heinz adlı bir adamın karısı az rastlanan bir kanser türünden ölmek üzeredir.
Doktorlar bir ilacın onu kurtarabileceğini söylerler. Bu ilaç aynı şehirde oturan bir eczacının keşfettiği bir çeşit radyumdur. Bu ilaç pahalıya mal olmuştur, fakat eczacı ilacı maliyetinden de 10 misli fazlaya satmaktadır. Radyuma 200 dolar verdiği halde ilacın küçük bir miktarı için 2000 dolar istemektedir. Heinz tanıdığı herkesten borç alarak ancak 1000 dolar toplayabilir.
Eczacıya karısının ölmek üzere olduğunu söyler, ondan ilacı ya daha ucuza vermesini ya da paranın yarısını sonra almayı kabul etmesini ister. Fakat eczacı ‘Hayır ilacı ben keşfettim, ondan para kazanacağım.’ diyerek Heinz’in isteğini kabul etmez. Bunun üzerine çaresiz kalan Heinz eczaneye girip karısı için ilacı çalar.”
Kaynaklar
• B nnur Yeş lyaprak (2016). Eğ t m Ps koloj s , Gel ş m Öğrenme-Öğret m, Ankara.
PegemA Yay.
• Nuray Senemoğlu (2013). Gel ş m Öğrenme ve Öğret m, Kuramdan Uygulamaya,23.
Baskı, Ankara. Yargı Yayınev .
