Kazak Jırlarında Yönetim Fikri ve Yönetici Tipi Prof. Dr. Mendigul S. NOGAYBAYEVA-Almas TOXANBAYEV

(1)

156 http://www.millifolklor.com

KA AK JIRLARINDA

NET M F KR VE

NET C T P *

The Idea of Governance and The Type of Ruler in Kazakh Jirs Prof. Dr. Mendigul S. NOGAYBAYEVA**

Almas TOXANBAYEV*** Z

Kazak folklor verilerinde, Ka ak toplumunun sos al ap s n , neticilerin rol n , onlar n faali etlerinin elliklerini g rmek m mk nd r. Ka ak halk aras nda pop ler olan j r lar incelendi inde de, g ebe toplu-mun g nl k a am n , sos al ap s n , insanlarla h k mdarlar aras ndaki ili kileri, iktidar ap s n n elliklerini g rmek m mk nd r. Ka ak folklorundaki h k mdar imaj , han sultanlar n isimleri, ki isel a amlar ve kahra-manl klar , iktidar g stergesi olan han taht , hanlar n silah e itleri, han n adaletli ve hatal davran lar , han t renlerindeki detler, han iktidar nda kad nlar n rol ve netime etkisi, han vmek ve denemek i in ap lan hareketlerdeki ben erliklerle tarihsel s reklilikler, di er tarih j r larla, destanlarla ve erli tarih ilerin ara t r-malar la kar la t r larak bilimsel a dan incelenmi tir. J rav lar n eserlerindeki hanl k iktidar n n birtak m

ellikleri orta a a l ka naklar ndaki verilerle kan tlanm t r ve j r lardaki bilgilerin tarihsel g nl belirlenme e al lm t r. J rav lar n j r lar nda g r len han taht la ilgili bilgilerin tutarl l , tarih ilerin ara t rmalar la kar la t r l p genel olarak taht n ekli, iirdeki sanatsal a klaman n do rulu u ele al nm t r. J rav lar n eserlerinde bulunan bir silah t r n n (k l ) iktidar n bir ba ka niteli i olarak, g ebe toplumda neticilere ait olmas , Ka ak topraklar nda ap lan ara t rmalarla kar la t r l p silah n bir g sembol oldu u, tarihsel verilerle j r metinleri kar la t r larak belirlenmi tir. Makalede, j rav lar n bo k r demokrasisine

da-anarak, neticilerin i i ve k t e lemlerine a k ele tiri getirme gelene inin tarihsel s reklili i, j r lardaki slup ve kombinas onlar, sanatsal tasvirlerin ben erlikleri anali edilmi tir. Ka ak toplumunun gelene ine g re han n an nda, h k mdar n ocukluk a n n ve onun ba ndan ge en ola lar n ahidi olan bir bilge, ak l hocas , gelecekten haber veren j rav lar bulunmu tur. J rav lar han ordas nda bulunup devlet netimi i i le me gul olmu lar ve hanlar ile bahad rlar na, halka ak l-nasihat vererek han n meclisine, kurulta na kat lm lard r. Hangi d nemde olursa olsun, her j rav n kendi tarih eri, her han n h k mdarl s ras nda siyasi ve sosyal nemi olmu tur. Onlar sadece j r s le en sanat ustalar de il, a n amanda lkesinin g venli i tehlikeye gir-di inde ata binip d mana kar gelen kahraman ve komutanlard . Bunlar aparken, lke i savunma ve in-sanlar g rle tirme i ama la an askerlere cesaret verip vatanseverli i te vik eden ve a han ve ve irlere ol g sterip eksiklerini a k a ifade edebilen de ine j rav lard . Her han n ve a sultan n an nda, mutlaka bir j rav bulunmu tur. Onlar n i inde han n sevdikleri, ak l hocas olarak se tikleri ve a tam tersi kar olduklar , sevmedikleri de olmu tur, fakat j rav lar n hepsi halk taraftar olmu ve j r lar nda ncelikle halk n derdi le ihti a lar n dile getirmi lerdir. Ne a k ki ta eski d nemlerden g n m e kadar ula an bu j r lar, sadece s l ekilde, halk a nda a at lagelmi tir. Bu da amanla j r lar n o unun unutuldu unu ve bug n ok a n n korundu unu g stermektedir. Bu nedenle, makalede, sadece bug ne kadar ula an j rav lar n j r lar n-daki h k mdar imaj la netim eklini ele alan j r lar erinde durulmu tur. Makalede, veri sistemle tirmesi, kar la t rmal anali , g r ve sonu lar n grupland r lmas n i eren geleneksel ara t rma ntemleri metodolo-jik bir temel olarak kullan lm t r. G ebe toplumda h k mdar imaj n n j r lara ans an ekli erine ap lan ara t rmalar g den ge irilirken nesnel ilkelere da an lm t r. A r ca, belirli bir anali nteminin ard m la j rav lar n eserlerindeki hanlar n imaj na etki eden fenomenleri, orta a k ve etkile im ko ullar g sterime e al lm t r. Tarihsel verileri, bilimsel verilerin sistematik anali ini, bire sel g r ve sonu lar n anla lmas n , erli ve abanc ara t rmalar aras ndaki ben erlik ve farkl l klar belirlemek amac la tarihsel kar la -t rmal anali n-temleri kullan lm -t r. Ka naklar n anali inde anla-t m, orumlama, -tahmin n-temleri ve bu-nun an s ra bilimsel verilerin toplanmas , sistemle tirilmesi, anali i ve de erlendirilmesinde t mevar m ( elden genele) ara t rma ntemleri kullan lm t r.

* Geli tarihi: 4 Ma s 2019 - Kabul tarihi: 7 E l l 2020

Noga ba eva, Mendigul S. ; To anba ev, Almas. Ka ak J rlar nda Y netim Fikri ve Y netici Tipi Millî

Folklor 127 (G 2020): 156-171

** Al-Farabi Ka ak Milli Devlet niversitesi, Tarih Fak ltesi, Ka akistan Tarihi B l m , Almat / Ka akistan, nmskaz1129@gmail.com, ORCID ID: 0000-0003-4093-1435.

*** Doktora rencisi, Al-Farabi Ka ak Milli Devlet niversitesi, Tarih Fak ltesi, Ka akistan Tarihi B l m , Almat / Ka akistan, almas_0404@mail.ru, ORCID ID: 0000-0002-7045-3406.

(2)

Mill F lkl , 2020, Y l 32, Cil 16, Sa 127

Anahtar Kelimeler

J ravlar, hanlar, tarih j rlar, h k mdarl k, Ka ak Hanl . ABSTRACT

Kazakh folklore shows the features of the social structure of Kazakh society, the role of rulers, and the features of their activities in general. Also in the epics of the Kazakh people, you can find natural living skills, social environment, power structure and dialogue between the people and the authorities. After analyzing the content of the famous epics of the Kazakh people, you can find the way of everyday life of the Kazakhs, their social system, the nature of the relationship of power with the people, as well as individual plots of the power structure. In the course of studying the images of rulers in Kazakh folklore, we analyzed the data of khans and sultans, their personal lives and exploits, as well as a number of individual anatomical features. According to the tradition of Kazakh society, Zhyrau-storytellers, outstanding thinkers, sages, testifying to the ruler's child-hood and his experiences, were next to the Khan. Zhyrau was directly involved in the management of the state in the Khan's headquarters, gave advice to the khans and batyrs, all the people and took part in the Khan's Council. At any time, each Zhyrau had its own historical place, political and social significance under each Khan. They were not only masters of the verbal art, but also warriors and commanders who were ready to defend their land and people from the enemy. In addition, they were those who called on the soldiers to protect the country and liberate the people, propagandized patriotism or gave advice to the khans and their advisers, ex-posed their shortcomings and openly expressed them. Under any Khan or Sultan, there were separate Zhyraus. Among them were both opponents and supporters of the policy of the rulers. But all of them, however, were primarily of interest to the people, and in their poems they sang of the problems and needs of the common people. Unfortunately, all their stories were expressed verbally and passed on to the next generation only by word of mouth. Accordingly, with the passage of time, many of these tales have been forgotten and only a small part has survived to the present day. Therefore, this article considers only those preserved tales of zhyraus, which display images of rulers and problems of power. For this reason, the historical period of the article is extensive. As a methodological basis, we mainly used traditional research methods, including systematization of data, comparative analysis, grouping of opinions and conclusions. In the review of research on the image of rulers in a nomadic society, zhyrau's tales were guided by the principles of objectivity. We also showed the phenomena that influenced the formation of the image of khans in the works of zhyrau, the conditions of their occurrence and interaction, using a specific method of analysis. Methods of historical comparative analysis were used to identify historical data, systematic analysis of scientific data, a detailed understanding of individual opinions and conclusions, and to identify the relationships and differences between domestic and foreign re-search works. The analysis of sources used methods of presentation, interpretation, forecasting, as well as in-duction (from the general to separately) research in the collection, systematization, analysis and self-assessment of scientific data.

Key Words

Jiravs, khans, historical jirs, reign, Kazakh khanate. Giri

G n m de, eski Sov etler Birli i i erisinde a a an T rk halklar n n manevi-ta-rih miras n n ara t r lmas konusunda eni al malar ap lmaktad r. Bu al malarda,

ellikle, tarih bilimi alan nda, klasik tarih ka naklarla birlikte s l edebi at rnekleri-nin, halk folklorunun tarih veri olarak tahlil edilmesi ve bilim d n as na ka and r lmas

nem ta maktad r. Modern toplumun geli im ellikleri, insan n plana karan de i-imi, bilimdeki devrimler, genel olarak halk bilgisinin s l tarih, mitolojik inan lar, folklor verileri, manevi de erler erine o unla mas , bu konunun g n m toplumu i in nemini orta a ko maktad r.

Konarg er T rk halklar n n tarih belle inin nemli bir k sm , e itli efsaneler, j r-destanlar eklinde s l olarak ku aktan ku a a aktar lagelmi tir. Bu tarih miras n sahibi halkt r ve bu miras koru up ku aktan ku a a aktaranlar, Ka aklar aras nda j rav (o an) olarak adland r l r. Ka ak tarihi ve k lt r nde j rav, j r retip s le en ve epik destanlar ile tolgav ad verilen belirli bir ola ve a ki i le ilgili iirleri dombra e li inde makamla icra eden halk na m temsilcisidir. Geleneksel Ka ak toplumunda j ravlar hem halk n ma-nevi temsilcisi hem de bir k sm toplumsal kanaat olu turan, hatta kad l k, dan manl k

(3)

gibi g revlerde bulunan bir t r devlet adamlar d r. Bu nedenle, hanlar ve devletin di er neticileri j ravlar n fikirlerini nemsemi , onlara dan m lard r.

Ka ak k lt r nde j r s leme gelene inin k kleri olduk a eski d nemlere da an r. Bu gelenek, b t n T rk halklar na g manevi ve k lt rel bir olgudur. Mesela, Alt n Orda d nemindeki Asan Ka g , Ka tu an, Dospambetgibi me hurj ravlar n isimleri b -t n De -t-i K p ak -ta -tan nm -t r.

Ka ak edebi at ve tarihinde j r s leme gelene i 15 18. llar kapsamaktad r. J ravlar, her konuda iir s lemi lerdir. Bunlar n i inde, halk n neticileri le ilgili olan-lar da d nemin ap s n tan ma a s ndan nemlidir. J ravolan-lar n iirlerinde er alan ne-ticilerin imaj , Ka ak halk n n d n a g r nde el bir neme sahiptir. Bu imaj, devlet birli inin sembol n , ulusal d n a g r n n temelini temsil eder. J ravlar n iirlerinde neticilerin ki isel davran lar , psikolojisi, or amanlarda karar verme etkisi, tah-kimde adaleti, han n g c n n bir niteli i olan ki isel gi im rneklerinin an s ra silahlar , kemerleri ve han taht geni bir ekilde ele al n r.

Ka ak Hanl d nemindeki edebi at n ara t r lmas al malar 19. lda ba la-m t r. Asan Ka g tolgavlar ndan bahseden okan Velihanov, onu g ebeler filo ofu olarak de erlendirmi tir. Velihanov, ara t rmalar nda Asan Ka g n n Ka ak Hanl n n kurucular olan Kere ile Canibek hanlar destekledi inden ve onlar n dan man , ak l hocas oldu undan bahsetmektedir.

Sov et d neminde, Ka ak edebi at tarihinde hanl k devrinden ba la an j r s leme gelene ini konu, fikir, t r ve sos al ellikleri bak m ndan . Velihanov, Muhtar Avezov, Muhtar Ma avin, T n sbek Kon ratba ev, Se it Kaskabasov, Me hur C s p K pe ul , Hangali S in ali ev gibi bilim adamlar incelemi tir.

M.Ave ov, j r s leme gelene i hakk nda: J rav demek, air demek de ildir. J rav-lar n air ve icrac rav-lardan a r , kendine has t r ellikleri mevcuttur. Onrav-lar n s ledikleri tolgavd r. J rav devri ele tirir, gelecek amanla ve devirle ilgili tahminlerde bulunur, ta-rih ola lar n anlam ndan ve de erinden s eder. Ba j ravlar, bunlar n an s ra aman

aman kad l k da apm t r der (Moldahanov dan1997: 108). Bu nemine ra men, Ka-ak halk edebi at erinde incelemelerin o unla t Sov et d neminde, j r s leme gelene inin ka nak olarak nemi, tarihselli i, onun i inde konarg erlerin devlet

anla-, hanlar n ve neticilerin tipianla-, hi meti ve konarg er halk n sos al-si asi ha at ve genel olarak toplumdaki rol le ilgili meseleler ara t rma konusu olarak ele al nmam t r. 15-18. llardaki j rc l k gelene i Ka ak folkloru ile eski ortak a tlar temelinde geli erek olu an s sanat n n, genelde T rk, elde Ka ak edeb enginli inin b k bir dal , de erli miras d r. Bu miraslar n en nemli elli i, onlar n i erisinde 15. l n ortas ile 18. l aras nda Ka ak Hanl n n kurulu u gibi nemli tarih d nemlerin bir ok nlerini i ermesidir. Bu devirdeki Ka tu an, Asan Ka g , Dospambet, alki i , Margaska, Aktamberdi, Tattikara, mbete , Bukar gibi j ravlar n miras , Kazak edebiya-t n n ve a l edebiya-tarih d nda kalan k ledebiya-t r n n de ha inesidir.

Ka ak Hanl d nemindeki air ve j ravlar n iir, j r ve tolgavlar nda o unlukla Kere , Canibek, Kas m, Tavekel, Esim, Ab la hanlar n imaj tasvir edilmi tir. rne in, S p ra n tolgavlar nda Cengi Han ve Emir Timur isimlerinden bahsedilirken, Asan Ka g tolgavlar n n ba kahraman Canibek tir. Bununla birlikte, alki i J rav, H k m-dar Timur ile oban Bat r ; Ci embet ise Tavekel ile Esim Hanlar , Col mbet Bat r ; Margaska J rav Turs nHan ; mbete ile Bukarj ravlar Ab la Han j rlar na d hil et-mi lerdir.

(4)

Bu j ravlar n j rlar 18. l n sonu ve 19. l n ilk ar s na kadar u anmaktad r. Bu d nemlere ait, Mahambet, Dulat ve erni a gibi air ve j ravlar n eserlerinde h k m-dar vmekle birlikte, k t e lemlerini ele tirme ve hatalar if a etme e ilimi de vard r.

Bir han ele tirme rne i 17. lda Ci embet J rav n Esim Han j rlamas nda ve 18. lda Buhar J rav n Ab la Han j rlamas nda g r lebilir. Ci embet ve Buhar n j rlar ndaki ahenk tar ile h k mdar tasviri, ben etme stilleri, 19. y lda Cangir Han , Ba magambet Sultan j rla an Mahambet ve erni a j ravlar n tolgavlar nda da orta a kmaktad r. Bu durum, j ravlar iirinin tarihsel s reklili e d n t n n ve as rdan asra ula t n n i aretidir.

Hanlar iktidar n n j ravlar n iirlerindeki imgelerini tarih a msal bir ka nak olarak kullan lmas , iktidar ap s na ait ger eklerin orta a konulmas meselelerinin Sov et d -neminde asak oldu u bilinmektedir. Ka ak iirindeki hanlar n ki ili ini ara t ran Ba an Talipul Bora , bunun e itli nedenlerine dikkat ekmi tir. Onun verdi i bilgilere g re, Sov et netimi taraf ndan Rus a n n k b lgelerinin, onun i inde ellikle Kazak hal-k n n ba ms bir devleti olmad , Ka ahal-k toprahal-klar ndahal-ki tarih ap lar n Ka ahal-klarla il-gisinin bulunmad , hatta Ka ak Hanl n n da bir devlet olarak tan nmad ne s r le-rek Ka ak halk n n aln ca Sov et h k meti sa esinde ger ek bir devlet h line geldi i fikri a lanma a al lm t r. Ka ak hanlar na tarih a dan de er verilmemi , hanlar be-lirsiz ve bilinmeyecek durumda b rak lm , si asi a dan Sov et s n f n n ideolojik d n a g r ne g re n fusu s m ren netici s n f n temsilcisi olarak de erlendirilmi ve bu nedenle Ka ak halk n n kaderindeki eri ve rol ne olursa olsun abanc la t r lm ve halk n bilincinden u akla t r lma a al lm t r. Birlik i indeki halklar n ve etnik grup-lar n tarihi, k lt r , sanat ve edebi at , Sov et ideolojisinin halkgrup-lar dostlu u slogan al-t nda gi lenmi , Ruslar ve Slavlar al-taraf ndan b k g olan ovenist si aset ba lam nda ele al nm t r (2012: 8). Mesela, Kenesar Han hakk nda incelemeler r ten tan nm Ka ak tarih isi Ermuhan Bekmahanov un ha at hik esi, Sov et d neminde Ka aklar n geleneksel hanl k netimi le ilgili ap lan ara t rmalar n b k bir si asi bask alt nda oldu unu g stermektedir. E.Bekmahanov un son Ka ak hanlar ndan biri olan Kenesar Han n tarihini inceledi i i in 25 l hapse mahkum edilip si asi ul m g rm ve bilim camias ndan ihra edilmi tir (Majitov 2005: 18).

J rlar dikkate al nd nda, di er folklor rneklerinden farkl olarak j rc l k gelene-indeki eserlerin s le icisinin belli olmas , onun ba l ca elli idir. kinci nemli el-li i ise j rlar n, b t n halk n n nde s lenecek, tart lacak, halkla ilgiel-li devlet a s ndan

nem ta an kahramanl k meselelerini dile getirmesidir. E. Turs nov j rc l k gelene inin orta a k n ve fonksi onunu devlet ap s n n faali eti le ili kilendirmektedir (1976:78). Asl nda j rc l k gelene inin temsilcisi olan j ravlar n g revi, devleti neten h k mdarla birlikte al p devleti g lendirme ve koruma i inde ona ak l vermek,

tavsi-elerde bulunmakt r. Bundan dola , j rc l k gelene inin en nemli t r olan tolgavlar n bir k sm n n konusu hanla ve onun s fatlar la ilgilidir.

J ravlar n J rlar nda Hanlar n vg s ve Yergisi, G stergeler, tler 15. ldaki j rc l k gelene inin temsilcilerinden biri Asan Ka g d r. Asan Ka g n n Canibek e S ledikleri adl 33 sat rdan olu an tolgav , Alke Margulantara-f ndan a a ge irilen mal emeler i inden al n p H. S in ali ev n edit rl nde ilk defa 1967 l nda a mlanan Eski Adebi et Nuskalar (Eski Edebi at Var antlar ) adl eserde er alm t r (1967: 36). iir, 1989 l nda da M.Ma avin ve M. Ba dilda ev in ha rlad Bes Gas r C rla d (Be As r J rl or) adl k lli at n birinci cildinde E ,

(5)

Han, ben demezsem bilmezsin di e ba la an ilk m sra ba l k olarak verilerek s ko-nusu kitapta er alm t r (Ma avin 1989: 22). Asan Ka g n n bu hacimli tolgav nda halk ile han aras ndaki ili ki, devlet ve halk meseleleri, han n davran lar , genel olarak j rav n bu meselelere bak orta a konulmu tur. J rav, iirinde Kere ve Canibek Sultan n

Ka-ak Hanl n kurma olundKa-aki hi metlerini ve 15-16. llardaki Do u De t-i K p ak bo k r ndaki ola lar anlatm t r. 15. l n ikinci ar s nda kurulan Ka ak Hanl n n b lgede nemli bir si asi g ce d n mesi, devlet netimini kendi ellerine alan b k hanlar n, j rlar n ba kahraman olmas n sa lam t r. T rk devletlerini kurup onlar g -lendiren Bilge Ka an, Bumin Han ve di er ahsi etler gibi Ka ak hanlar n n da tarih hizmeti bo k r gelene ine u gun olarak vg j rlar n n as l konusu h line gelmi tir. An-cak, Kazak j ravlar n n eserlerinde halk n koru ucusu, da ana olan h k mdarlar n ki-ilikleri le birlikte, neticilerin anl davran lar ve tutumlar , ahsi kusurlar da halk j ravlar taraf ndan a k bir ekilde dile getirilmi tir. Bu ellik, bir andan bo k r de-mokrasisine da anan Ka ak halk n n, netim sistemindeki hanlar n erine ve hi metine de er verdiklerini, di er andan ele tirme ve konu ma g rl n n her aman korun-du unu g stermektedir. Bu den j ravlar da toplumun di er eleri gibi Ba kesmek olsa da dil kesmek oktur prensibine s k ca sar lm lard r. Asan Ka g n n eserlerinde han netiminin sert bir ekilde ele tirilmesi bunun rne idir:

...Men düniyege kelgende ... Ben dünyaya geldi imde

Adiletsiz han kördim Adaletsiz han gördüm (Negimov 1991: 66).

eklinde devam eden j r n i eri inde Asan Ka g , Ka ak Hanl n n kurulmas n sa la an Eb l-ha r Han n adil olmad n , sald rgan oldu unu, at ma tutkusunu ve bundan dola halk aras nda bereketin ka boldu unu s lemektedir. B le adaletsi bir han n davran lar n tekrarlamamas i in j rav, Canibek Han n da bilgisi li ini ne vurmu tur:

Ay, Han, men aytpasam bilmeysin, Ey, Han, ben demesem bilmiyorsun,

Aytkan ma könbeysin, Dedi ime ikna olmuyorsun,

Özinnen baska han coktay, Kendinden ba ka han yokmu gibi,

Eleurep nege söyleysin Ço arak niye konu uyorsun

(Babatayul 2013: 16).

J r n i eri inde han n ele tirilmesi, adaletsi li inin a a kar lmas , o d nemdeki bo k r demokrasisini a k a orta a ko maktad r.

Hanlar n karakter elliklerinin j rland iirlerin bir k sm nda onlar n adaletli -netimini, halk n n refah i in do ru kararlar ald n da g rmek m mk nd r.

J r l k gelene inde hanlar sadece ele tirilmi de ildir. Hanl k d neminde halk bile tiren, halk i in pek ok i apan h k mdarlar n eri her aman a r olmu tur. Ara t r-mac As lhan Bikenov un belirtti i gibi, hanlar n kari matik neticileri temsil etmesi Ka ak toplumunda eski T rk gelene inin devam etti inin bir g stergesidir (2000: 263). Bununla ilgili olarak okan Velihanov le der: Ka aklar kutsall a b k anlam ve-rirler... Kuta sa g du man n insano luna enginlik, mutluluk ve u ur getirece ine ina-n rlar (1961: 46).

Onun bu a klamas ndan kut kavram n n han kavram la do rudan ba lant l oldu unu anlamak or de ildir. Konarg er k lt r n temsilcilerinden biri sa lan Ka ak toplumu, kendi se tikleri hanlar mutluluk, enginlik, hu ur, u ur ve bereket sahibi olarak kabul edip b k bir mitle Tanr n n hedi esini beklemi lerdir.

(6)

Halk aras nda veci e eklinde s lenen ve ku aktan ku a a aktar lmakta olan E , Tanr m, han alma as n, han gidip, kara halk s r nmesin , Hana kar gelmek Tanr a kar gelmektir , Han n o lu k pr olsa bas p ge me , Han gelirse kut/u ur, giderse k tl kt r gibi s kal plar , han so unun s radan halka g re farkl sos al haklara sahip oldu unu g stermekle beraber han h kimi etinin kutsall n da ifade etmektedir. Halk n haf as ndaki hanl k idaresine du ulan bu sa g ve g sterilen h rmet, onlar n Ka ak top-lumunda erle erek belli bir derecede ideolojik s fat ka and n da g stermektedir.

D n a k lt r miraslar aras nda bulunan eski T rk, Orta a ve Ka ak Hanl d -nemlerine ait a tlar, a l ka naklar, si aset, halk idaresi, halk birli i ve nderlerin

apt i ler, Ka ak halk edebi at nda kapsaml ekilde anlat lm t r. T rk halk , Bilge Ka an n fakiri enginle tirip a o altan T rk halk n n birle tirici ve kahramanl kla dolu i lerini verek T rk halk n n nelerden korunmas ve ne i bilmesi gerekti inin ge-lecek nesillerce bilinmesi i in onun s lerini ta lara ka arak a m t r. Bundan dola eski amanlardan ba la an bu anla , halk n birli i ve gelece in korunmas sembol ne d n en h k mdarlar n hi meti, nemi ve s fat Ka ak j ravlar n n eserlerinde de i len-mi tir.

1890 l nda d n a a geldi i bilinen tan nm j rc Ka an ap Ba bol ul ndan ka -dedilen T le Bi in Tarihi adl j rda, han n adil olu u, netti i d nemde verilen t m kararlara halk n ortak olmas meselesi s kl kla g ndeme getirilir. rne in, T le Bi in ge ici h k mdarl s ras nda Ta kent i neten M r a Ahmed in adaleti hakk nda:

Ta kenge M rza Ahmetti hakim saylap, Ta kent e M rza Ahmet i hakim seçip,

El bilep ul k bol dep adiletti. Ülkeyi yönet e it, adil hükümdar ol diye

(1991: 26) denilir.

J rdaki bu m sralarda T le Bi , b lge neticisinden lke i netirken adaletli ol-mas n talep etmektedir. Buna ben er bir tasviri Sabalak, Abilmansur, Ab la Han des-tan nda da g rmek m mk nd r:

Atan an adil bolgan Az Tauke Han, Adil oldu u söylenen Az Tauke Han,

K r zd kos p surap Kazak penen. K rg z birlikte isteyip Kazaklarla

Eline adiletti han bol pt , Halk na adil han olmu ,

E bir can rencitpey öz halk nan Hiçkimseyi üzmeden kendi halk ndan

(Serikbay 2009: 271)

eklindeki j r m sralar nda Tauke Han n adaleti, bo lar aras nda bar sa lama a-balar a klanmaktad r.

Aktamberdi J rav n j rlar nda belli bir netici ve a belli bir d nemin h k mdarla-r n n imaj i ilmemi timdarla-r. Ancak, han netiminin adaleti ve halk na mdarla-refah sa lamas ge-rekti i hakk nda j rlanmaktad r:

... Halk toz p kem bolmas, ... Halk peri an olup eksilmez,

Adil bolsa ul ... Adil olsa hükümdar

(Ma avin 1989: 66-67).

Dospambet J rav n j rlar nda bir h k mdar ismi ve h k met ap s dile getirilmemi olsa da, genel olarak halk n durumu, bar d nemi ve n fusun g h gibi konular ele al nmaktad r. Dospambet J rav n, halk aras ndaki kahramanlar n han ve h k mdarlardan eksik kal r an olmad n , hatta kendisinin bir han o lundan daha i i durumda oldu unu dile getirdi ini, a a daki j r m sralar ndan g rmek m mk nd r:

... Han ul nan nesi cok, ... Han o lundakinden neyi eksik,

(7)

Taniri özi bergen küninde, Tanr n n kendi verdi i ya amda,

Han ul nan art k edi menin nesibem! Han o lundan fazla idi benim r zk m!

(Serikbay2004: 32).

Genel olarak Dospambet in j rlar nda, j rav n bir ok erlerde bulundu undan, ok g rm ge irmi oldu undan, stanbul ve Bah esara gibi ehirlerde bulundu undan bah-sedilmektedir. J rav n kendini netimdekilerle e it tutmas , onun so una g re de il, n-g r s ne ve ekas na n-g re l lmesi n-gerekti ini n-g sterir mahi ettedir.

alki i Tilen iul n n j rlar nda Temir Bi , oban Bat r isimleri ikredilmekle bir-likte, hanlar ele tiren genel s ler de er almaktad r. J rav, han n halka kar kmamas gerekti ini; halk n, han her an tahttan indirip ok edebilece ini imal ifadelerle j rlam -t r.

Ci embet Borto a ul n n Esim Han n an nda bulunup i gallere kat ld n , j rav n tolgavlar ndan g rmek m mk nd r. Ci embet J rav, Esim Han celtmenin an s ra, onu ele tirir ve han n sadece cesareti i in de il, a n amanda a k s l l i in de ona ihti ac oldu unu a klar.

Amirin Katt Esim Han (Emrin Sert Esim Han) ve Ensegey Boyl Er Esim

(U un Bo lu Kahraman Esim) adl j rlar nda j rav, han n e lemleri, davran lar , han n evresi hakk nda nemli bilgiler verir (Serikba 2009: 103-263). Amirin Katt Esim

Han j r nda han n ok ac mas ca muamele etti i, Col mbet Bat r a idam ce as

verme-sinin do ru bir karar olmad , Col mbet Bat r n g rl i in halk n topland dile getirilir:

Amirin katt Esim Han, Emrin sert Esim Han,

Bülük sal p buj rd n, syan ç kart p buyurdun,

Bas n ber dep bat rd n, Kellesini ver diye Bat r n,

Kan n i ip kanbakka... Kan n doya doya içmeye...

... Han iye isin col emes, Han Hazretleri i in do ru de il,

Colbar stay Col mbet Kaplan gibi Col mbet

Kurband kka kol emes... Kurbanl a uygun de il...

(Turekulov2001: 176).

Ci embet J rav n Bat r korumas ndan Esim Han n sert ve ac mas bir mi aca sahip oldu u ancak j rav n da bunu korkusu ca dile getirdi i anla lmaktad r.

J ravlar han n dan man , destek isi olarak devlet tarihindeki or d nemlerde halk n gelece i i in endi elenmi lerdir. rne in, Esim Han n (1598-1627) h k mdarl s ra-s nda me dana gelen i ra-si ara-si eki meler Ka ak Hanl tarihindeki or d nemlerinden biridir. Bu ola ara t ran Turs n Sultanov, Esim Han ve Turs n Han aras ndaki taht m -cadelesini, Ka ak Hanl olu tu undan beri s regelen as rl k hu ur ve bar bo ulup sultanlar aras nda taht i in m cadele ba lad (2006:142) di erek de erlendirmektedir. Bu si asi ola n ahidi olan Margaska J rav n j r ndan onun Esim Han destekledi i an-la lmaktad r:

Hey, Kata an n Han Turs n, Ey, Kata an n Turs n Han

Kim aramd ant urs n! Kim haks zsa çarp ls n!

Caz ks z erdi eniretip, Suçsuz kahraman a lat p,

Cer tan rsip cat rs n. Yerin Tanr s gibi olmu sun.

Han emessin Kask rs n, Han de ilsin, kurtsun,

Kara albast bask rs n Kara albast basas ,

(8)

Ajal cetken pak rs n Eceli gelen garipsin

(Ma avin 1989: 21) di e, Turs n Han n ihanetini a k a ele tirerek beddua etmek-tedir.

Margaska nunj r ndaki Han de ilsin, kurtsun, Kara albast basas eklindeki m sralar n 19. y l n ilk ar s nda Mahambet in B ke Orda s n n han Cangir e s -ledi i j rlarda da g rmek m mk nd r:

Han emessin Kask rs n, Han de ilsin, kurtsun,

Kara albast bask rs n Kara albast basas ...

Han emessin lans n, Han de ilsin sorunsun,

Kara ubar c lans n... Siyah ala y lans n...

... Han emessin ayars n... ... Han de ilsin sinsisin...

Aj r kuyr k ayans n Çatal kuyruklu yengeçsin...

(Serikbay 2006: 181).

Burada, hanlar ele tirme amac la halk a nda a at lan s kal plar n farkl as rlarda da airlerin oldu u gibi kulland klar g r lmektedir.

Bilindi i ere taht, h k mranl k g stergesidir. Margaska n n j rlar nda Turs n Han n alt n tahtta oturdu u bildirilmektedir:

Alt n takta catsan da, Alt n tahtta yatsan da,

Ajal cetken pak rs n! Eceli gelen garipsin

(Ma avin 1989: 181).

Buradaki j r m sralar n n belirli bir ger e e da and ndan emin olunama . Kazakis-tan topraklar nda ger ekle tirilen ka larda alt n elbiselerin bulunmas , Ka aklarda alt n n

e itli e alar i in kullan ld n g stermektedir. Bu durumda, hanl n g ve enginlik g stergesi olarak alt n taht n kullan lmas n n da ger eklik ihtimali vard r. Bu sebeple, j rav n han taht la ilgili j r s lemesine bak l rsa ger ekte de Turs n Han n alt n kapla-mal bir tahtta oturma ihtikapla-mali ksekken, di er andan j rav n kulland kelimelerin birer ben etmeden ibaret olma ihtimali de m mk nd r.

G ebelerin iktidar g stergesi olan han taht ve ellikle alt n kaplamal taht tan ba ka da j rlarda s edilmektedir. Ab la Han j r nda Ab la Han n Cungar h k m-dar Kaldan Seren e esir d t nde, Kaldan Seren in:

Ay, dü pan, nege ot rd n alt n takka, Hey, dü man, neden oturdun alt n tahta,

Tutk n bop ot r anda bizdin cakka Esir olup otururken bizim tarafta

(Serikba 2010: 227) demesi, g ebelerde alt n taht n mevcut oldu u ihtimalini kuv-vetlendirmektedir. Bu j rda, Ab la n Cungarlara esir d t nde Hunta s Kaldan Se-ren in, gen sultan denemek i in ordas na davet edip, kendisi herkes gibi gi inip taht bo b rakt s rada, Ab la n bo tahta ge ti i hakk ndaki efsane i iirselle tirme (K -pe ul 2007: 106-109) s konusudur. Bunun an s ra Ab la Han i in a lm Saba-lak adl j rda, onun h k mdarl s ras nda tahta oturup ta gi di inden bahsedilmekte-dir:

Tajini akep kiygizdi öz kol men, Tac n getirip giydirdi kendi eliyle,

Ta n z mübarkeli bols n! dedi. Taht n z mübarek olsun! dedi.

... ...

Taj kiyip, han bol p, mindi takka Tac giyip han olup ç kt tahta

... ...

Tak pen tajin bas nda kutt bols n, Taht ile tac n ba nda kutlu olsun,

(9)

(Serikbay 2010:213 214).

Genel olarak iktidar g stergesi olan taht hakk ndaki rnekler, tarih j rlarla birlikte Ka ak bo k r ndaki er isimlerinde, a l ka naklarda da g r lmektedir. Sa an da n n eteklerindeki u urumun st k sm n n Cengi Han Taht di e adland r lmas , bunun bir delilidir (Rubin ik 1970: 357).

Tan nm tarih i Nurlan At ga evde, Ab la Han, Turs n Han, Kas m Han, Tahir Han ve Hakna ar Han n iktidar da d hil olmak ere, Ka ak Hanl nda iktidar sembol olarak taht n oldu undan bahsetmektedir. Mesela, 18. la ait a l ka naklarda Hive topraklar n neten Ebulha r Han n taht ve g ap s ile ilgili veriler bulunmaktad r. Bu d nemin tan Dimitri Glad ev Ka ak Han hakk nda: Han, el bir stand erine monte edilmi , eri ran hal s la kapl , hal n n erinde kadife ast kl bir han taht na oturdu di e bahsetmi tir (1851: 12).

18. l n ikinci ar s ile 19. l n birinci ar s nda a a an air ve j ravlar n eserlerinde de han ve h k mdarlar j rlama hadisesi devam etmi tir. Bu j ravlar i inde K te , al, Canak, Ab l, Mahambet, Dulat ve erni a gibi airler vard r.

air K te in eserindeki Ab la , Botakan sen ld rd n... di e ba la an iki m sra hakk nda Me hur C sip: Bir ara Ab la ile Arg n dan t re en Me ram so unun aras nda cina etle ilgili bir dava me dana gelmi , on edi a ndaki K te ara a girip bu iki m sra iiri s lemi tir (2007: 112) der. iirin i eri inde air K te , Ab la sert bir dille ele tirip halka kar kmamas gerekti i konusunda u ar r. nceki ku ak j ravlarda han su -lamak pek fa la g r lme ken, bu d nemde j rav n, Ab la n cina ete kar t n ne a k a s ledi i g r nmektedir.

air al n eserlerinde han n d r stl n bir ha vanla muka ese etti ini ne s le en m sralar, u ekildedir:

Takta han, tapta biydi enkeytken, Tahttaki han,s radaki yöneticiyi alçaltan

Han ata, kalay eken mald n kü i? Han ata, nas lm hayvan n gücü?

(Ma avin 1989: 112).

air al n bu m sralar nda tam olarak hangi handan s etti ini kesin olarak belirt-mek m mk n de ildir. M. Ma avin bu konuda, Bu m sralar air al on be a nda s lemi tir, stelik Ab la Han so undan t re en bir netici e kar s lemi olma ih-timali ksektir , demi tir (Ma avin 2006: 275).

Canak air in j rlar nda Kad R stem, Kan ici Ab la , Ab la Han isimleri ikre-dilmekle kalmam , sert bir dille ele tirmi tir:

...Ar tegin Kani er Ab lay dan, ... Geçmi soyun katil Ab lay dan,

Ü cüzdin balas na kanat cay an... Üç cüzün halk na kanat açm ...

eklinde Kad R stem in atas Kan ici Ab la tasvir etmektedir. Kad R stem in atas n n Katil Ab la olarak an lmas hakk nda Ka ak tarihinde kesin bir bilgi yoktur. Ancak, tan nm etnograf Camb l Art kba ev, Kan ici Ab la olarak an lmas na Ka p Han cina etinin sebep oldu unu ne s rer (Art kba ev 2017:2).

Canak air in j rlar nda K te air in de j rlar nda kar la ld gibi Ab la n Bo-takan isimli ki inin l m ne sebep oldu u hakk nda veriler bulunmaktad r:

... Botakand Ab lay öltirem dep, Botakan Ab lay öldürece im diye,

Zaman bola jazda an alma ay p... Zor bir dönem gelecekti neredeyse...

eklindeki bu veriler, a ananlar do rular niteliktedir (Ma avin 1989: 153). Ca-nak n j rlar nda kendi a ad d neme fke du du u, han ile halk n aras ndaki ileti imin koptu u fark edilmektedir:

(10)

Han tünildi bul künde hal ktan da, Han da bugünlerde halktan umudunu kesmi , Hannan mülde hal k ta jal kkan ba? Handan halk da tamamen b km m d r?

(S in ali ev2006: 405).

B le cesur ele tirileri apabilen Canak, ba en karamsarl a da kap lm ve olumlu bir gelece e dair umutlar t kenmi halk n ba bo kald n tan mlam t r.

air Canak, Kad R stem i in s ledi i j rlar nda onun so unu, atalar n n ha si etini ve a n amanda hatalar n a k a dile getirir. Han n lkenin ve halk n ha inesinin

koru-ucusu olmas gerekti i fikrini a a daki m sralarda dile getirmektedir.

... Han kakpa, hal k kaz na, bat r kor an, Molda sülük auelden eldi sor an...

... Han kap d r, halk hazinedir, bat r kaledir, Molla ise sülüktür, ezelden halk emen...

air Canak, bu m sralarla han n, etraf ndakilerin halka e i et etmelerine m saade ettiklerini j rlar.

Canak n j rlar ndan h k mdar n kar s n n da netime m dahale etti ini g rmek m mk nd r. Kad R stem, Canak a kendi kar s n j rla tasvir etmesini istedi inde, Canak

air a a daki gibi an t vermi tir:

... Endi ölendi aytam n han m ma, ... iirlerimi art k söylerim han m ma,

Han m da jarayd al m ma. Han mise hakediyor övülmeyi.

Han menen han m n n jöni baska, Han ile han m n n yeri ba ka,

Han md da balaym n han ul na... Han m da benzetirim han o luna...

(Ma avin 1989: 158).

1770-1856 llar aral nda a a an air Canak n bu m sralar nda han e lerinin de iktidarda ve han n g c erinde dola l fakat genel bir etki e sahip oldu u g r lmekte-dir.

air Mahambet inde iirlerinde a rl kl olarak neticileri ele ald bilinmektedir. B ke Ordas n n han Cangir e nelik olarak s lediklerinden han n ulm n a k a dile getirdi i g r lmektedir:

... Atana nalet Cangir Han, Atana lânet Cangir Han,

Közinen tigip jiberdi-au, Gözünden isabet ettirdi,

... Hann n kirgen ak orda, ... Han n girdi i ak orda,

Buzuv n oylap kenestik... Y kmay dü ünüp dan t k...

(Ma avin 1989: 181).

Mahambet ten nceki d nemlerde a am j ravlar n, eserlerinde han umu ak bir dille, ocuklu undan beri ba ndan ge en ola lar s rala arak, an ndaki i i insanlarla netimdeki di er ki ilerin al malar n j rla arak han n hatalar n imal bir ekilde ifade ederken, Mahambet in j rlar nda han ac mas ekilde ele tirdi i g r lmektedir.

Han n a f anlar n ne vurma e leminden, han n g c n ka betme e ba la-d , hanl k etkisinin a flala-d bir la-d nem ( akla k 18. l n sonu A.T.) oldu u anla lmaktad r.

air erni a n eserlerindeki h k met kar t ele tiriler, Mahambet in eserleri le ben erlik ta maktad r. ki airin bir d nemde ve bir b lgede a amas , ele tiri konusu h line gelen etkililerin de a n g revlerdeki ki iler olmas , bu ben erli e neden olmu -tur. air erni a n Ba ma ambet Sultan a s ledi i j r m sralar nda kad a nelik ola-rak s ledi i ac mas ele tirileri sebebi le, h k mdar onun erine gitmi , hatta kelle-sini u urtmak istemi tir.

(11)

Bu durumu tasvir eden erni a , h k mdar n elinde bulunan k l ca de inir:

Kol nda hanzadan n alt n k l Elinde ehzadenin alt n k l ç,

Sab n n han ustagan tutam alt n, Han n tuttu u sap n n hepsi alt n,

Jark ldap,han oilanbai aspa,k l Parl yor, han dü ünmeden asma k l ç

.... ....

K l pen alt n sapt bast alars n K l çla alt n sapl kelleyi kopar rs n

(Ma avin 1989: 231).

Burada ellikle ilgi eken e , iktidar n g stergelerinden biri olan silah t r n n i lenmesidir. Di er j ravlarda, h k mdar n silahlar hakk nda somut bir tan mla c bilgi oktur. Silahlar n g ebe gelene inde bir g niteli i olarak er almas olduk a nemli-dir. Sartkoja Karjauba ara t rmalar nda eski T rk kabilelerinde iktidar n nemli doku g stergesinin taht, ta , kaide (k rs ), i lenmi deri kemer, han er (k l ), ba rak (tu ), m h r, orda, be a ke e) oldu undan bahseder (Karjauba 2011: 2). Bu veriler, neti-cilerin silah t rlerinden k l c n (ve a han erin) eski amanlardan beri g ebe topluluklar aras nda iktidar g stergesi olarak kabul edildi ini ve Ka ak Hanl n n son d nemlerine kadar kullan l p a at ld n g stermektedir.

J ravlar n J rlar nda Han ile Halk Aras ndaki leti im ve T renler

J ravlar n ana g revlerinden biri de, halk n g r n hanlara iletmektir. J ravlar, ha-n ha-n halkla olaha-n ili kisi le birlikte aha-nl lar ha-n da ne vurabilmi tir. Ba durumlarda hana ce a verildi i le ilgili rnekleri de g rmek m mk nd r. Margaska J rav, Esim Han n Turs n Han ce aland rd konusunda, kendi j rlar nda:

Ensegey boyl Er Esim, Uzun boylu kahraman Esim,

Esigine kelip tur: Kap na gelmi bekliyor,

Al al tur can nd , Almak üzeredir can n ,

a kal tur kan nd ! Saçmak üzeredir kan n !

(Ma avin1989: 56) demi tir.

Han n, halk n n nde verdi i s n erine getirme ip kendi halk na kendisi kar kt d nemlerde, onu ce aland rma hareketleri Ka ak tarihinde ok nadir de olsa me -dana gelmi tir.

Tattikara airin j rlar nda Abilmambet ve Ab la Han isimleri ikredilip han n etraf ndaki bat rlardan vg le bahsedilir. Tattikara, Ab la Han la ilgili j rlar nda, han ac -mas bir ekilde ele tirirken Han n mal m lk n talan edip hantalapa (han a -mas ) etmek la m demi tir. Genel olarak han n ale hine b le bir ifade i b t n j ravlar n s le eme ece i kesindir. Bu ise, bo k r demokrasisinin j ravlar n eserlerine g rce ans -d n g stermekte-dir. Ab la Han a ce a vermek eklin-deki -d nce i Tattikara airin a a daki j r m sralar nda g rebilmekte i :

... Ü cüzdün balas n Üç cüzün evlâtlar n

Bir balas nday körmedi. Kendi evlâd gibi görmedi.

At kuyr n süzünder, Ay kuyru unu süzünüz,

Allalap atka mininder, Allah diye ata bininiz,

Han-talau k l p al ndar Han-ya ma edip al n z

(Ma avin1989: 71).

Bu j r m sralar na ans an han talav Ka ak tarihinde netimin ba ndakilerle ilgili, halk n u gulad bir ce aland rma eklidir.

Han n se ilmesi s ras nda ve han olarak g rev apt s rada iki t ren ap l r. lki, han sark t (han ikram ), di eri han talav (han a mas )d r (Ma avin 1995: 195).

(12)

Han sark t h k mdarl k t reni s ras nda han n oturtulup ukar a kald r ld be a ke e i b l p almakt r. Han talav ise halk i inde olumsu hareketi le g den d en, kendi halk na kar kan h k mdar n mal m lk n a malamakt r. rne in, 18. l n sonlar nda Kere halk n netmekte olan en son neticilerden birine Ka ak gelenekle-rinde g re han talav ap lm t r (Ma avin1995: 195-196).

Margaska J rav n j rlar nda Turs n Han hem halk hem de j ravlar taraf ndan halk n huzurunu ka ran biri olarak adil bir ekilde ele tirilirken Ka ak j ravlar n n eserlerinde eri geldi inde ba ka nl , anl h k mdarlar n da hareketleri tenkit edilmi tir. rne in, Bukar J rav Cungarlarla olan sava tan sonra Ka ak halk n n en hretli han Ab la Han a halk n bir sonraki m cadele e ha r olmad n , oruldu unu, g c n n a ald n , millete sadece hu urun la m oldu unu a k bir ekilde s le erek onu u arm t r:

A ulanba Ab lay... Sinirlenme, Ab lay….

Ötinmenen car lma, Tükenmesin sabr n,

Ökpenmenen kab nba Akci erin i mesin (TarihiJ rlar 1995: 182).

Han n hiddetinden ekinmeden, halk n karlar n n plana ko arak j rla an j ravla-r n h k mdaravla-ra geravla-r e i s leme elli i, Keravla-re ve Canibek Hanlaravla-rdan Ab la Han a ka-dar s ren d nemdeki j rlarda hi de i ikli e u ramadan tekrarlanm t r.

J ravlar n J rlar nda Hanlar n K l k De i tirmeleri

Sava aman nda han so undan etim kalan ocuklar n d k afetlerinin irkin ol-mas ve peri an g r nmesi, onun ger ek kahramanl k arat l n saklaol-mas i in i i bir

ntem olmu tur. Ab la da ellikle kahramanl k destanlardaki karakterler gibi ger ek soyunu bilerek saklam t r. Onun kendi s rr n a mas sefer s ras nda ger ekle mi tir. Ka ak kahramanlar la birlikte sefere kan Sabalak , teke tek kt m cadelede Kal-maklar n ar adl kahraman n enip Ab la di e ha k rarak d mana sald rm t r. Bundan sonra o Sab lak de il, Ab la olarak an lm t r. (Ab la Han1993: 86). Bu ola

mbete J rav:

C rma caska tol anda, Yirmi ya a girince,

Kalmakpenen so s bol anda, Kalmakla sava olunca,

ar t n bas n kakkanda, ar n ba n kesti inde,

Ab laylap apkanda Ab lay diye nara at p dörtnala gitti inde

eklinde ifade ederek Ab la Han n sava taki cesaretini g ler n ne sererken, son-raki m srada:

Kalmakt ku p ka rd n, Kalmak kovalay p kaç rd n,

Kalmakka oyran sald rd n Kalmak yerle bir ettin

di e, halk d mandan kurtaran kahramanl n rnek olarak g sterir (Kon ratba ev 1995: 73).

Halk kahramanlar n n kahramanl n ispatla nca a kadar d gi iminin g e k t g r nmesi, rt k ve amal olmas , kendini belli etmeden (kelo lan ve a oban k l nda) a amas , b t n d n a halklar n n s l eserlerinde g r lebilen bir motiftir. Toplumun en savunmas canlar n methetmede, oksulun idealle tirilmesi motifi geni l de kul-lan lm t r. Bu motifin temelinin, amanl k anla na da and d n lebilir. rne in,

or amanlar n n d n a g r ve anla na g re, aman n, hasta olan kimsenin ruhunu l ler d n as ndan geri getirmek i in dikkat ekme en, elliksi , l lerin gi di i k a-fetleri gi erek l lerin bulundu u mek na gidip gelmesi gerekir (Ka ak Hal k Adebiyeti 1995: 118).

(13)

Toplumlar n geli ip insano lunun bilin ve hislerinin de i ti i d nemde eski mitik anla lar, folklor unsurlar eklinde edeb a nlara temel olmu tur. B lece, l ler d

n-as na ge mek i in kullan lan ve aman n ger ek n saklama a yarayan, dikkat ek-me en k afetler, eski kahramanl k hik eleri le j rlar n ana kahraman n n da k afeti h line gelmi ve bi imsi , g e arpma an k afetler bu karakterlerin ger ek kahraman-l k g r nt s n gi kahraman-leme e aram t r (Kaskabasov 1993: 41).

Sonu

Modern toplumun geli im ellikleri ve bilimdeki devrimler, genel olarak s l ede-bi at n eni ede-bir akla mla ele al nmas n sa lam t r. Bu de i imle, s l edeede-bi at r-neklerini a l verilerle birlikte tarihsel verilerin bir b t n olarak ele alma ihti ac kabul g rme e ba lam t r.

Makalede ele al nan folklor verileri Sov et d neminde tek tarafl olarak incelenmi -tir. Hanlar n, genel olarak neticilerin imaj , netici s n f n temsilcileri ve halka kar olarak g sterilmi tir.

Sov et D neminde, her t rl folklor rneklerinin toplanmas ve a nlanmas al -mas , Sov et ideolojisindeki s n f ideolojisi bak a s la filtrelenmi , Sov et ideoloji-sine abanc modeller geri planda kalm t r. J ravlar n iirleri de sadece s n f ilkeleri ve g r leri a s ndan de erlendirilmi tir.

Makalede, j ravlar n hanlarla neticilerin si asetini ele tirmeleri ve onlar n kusur-lar n a k a g stermeleri, Sov et D nemindeki s lemlerdeki gibi j rav n s n f bilinci-nin bir te ah r de il, aksine bo k r demokrasisi er evesindeki ili kilerin, sos o-politik

a am n a r lma bir par as oldu unu orta a ko maktad r.

Sov et d neminde merke e u ak b lgelerdeki uluslar n netim ve devlet kurma geleneklerini r tme amac la, idareciler, tarih literat rdeki, sanat eserlerindeki, ara -t rma al malar ndaki mill g c n ap s n n, do as n n, devle-t ili in, -tarih ahsi e-tlerin incelenmesini (hatta sinema, edebiyat vb. alanlarda i lenmesini) milli et ilik hareketine te ebb s olarak de erlendirerek bu konularla ilgilenenleri ulme maru b rakm lard r.

Bu den, Sov et d nemindeki st s n f temsilcileri olarak bir ok karalama a maru kalan hanlar ve onlar j rla an j ravlar n miraslar tekrar incelenmeli ve onlara hak etti i de er verilmelidir.

J rav iirinde temsil edilen hanlar imaj , T rk Ka ak halk n n d n a g r nde el bir neme sahiptir. Hanlar devletin, birli in, ulusal d n a g r n n temelinin sembol -d r. Bu ne-denle, j ravlar n iirlerin-deki h k m-darla ikti-dar n -do as , toplumun t m sevi-yelerini kapsayan ve birle tiren bir kavram olarak g r len bir de er birimi olarak tan mlan r. Buradan hareketle, g ebe toplum omlan Ka aklardan ola karak, g ebelerin h -k mdar imaj n n fol-klorda-ki erini inceler-ken u sonu lara ula lm t r:

ncelikle, j rlarda han, sultan, kad lar n isimlerinin ikredilmesi meselesi ele al na-cak olursa burada j ravlar, ge mi d nemlerdeki neticilerin isimlerinden ba la arak kendi d nemindeki han n atalar n da j rlam t r. Bu t r veriler, etnofolklordaki ecere ara t rmalar na ka nak te kil edebilir.

kincisi, eski j rlardaki han ele tirilerinin farkl ellikleri oldu u g r lmektedir. Son d nem eserlerinde h k mdarlar ele tirme giri imlerini daha s k g rmek m mk n-ken daha nceki d nemlerdeki j rc lar n eserlerinde h k mdarlar n hatas n im l bir dille ifade etme e ilimi h kimdir.

(14)

nc s , air ve j ravlar n eserlerinde hanlar n e lerinin de netimde s sahibi oldu u g r lmektedir. Bu t r veriler t m eserlerde bulunmasa da tarih veriler j rlardaki ba bilgilerin do rulu unu g stermektedir.

D rd nc s , folklor eserlerinde iktidar g stergelerinin er almas la ilgilidir. J r-larda genellikle iktidar sembollerinin sadece isimleri verilse de netimi j rla an j ravla-r n b k bir k sm n n eserlerinde han taht n n, tac n n, silahlar n n, k afetlerinin bulun-mas nemli bir ka nak niteli indedir, nk bug ne kadar bunlar hakk nda hi bir somut veri bulunmam t r. Bir ok j rda, han taht ndan s edilir ve ba en bu alt n taht olarak nitelendirilir. Bu rnekler, Ka ak hanlar n n taht n n metal ve a alt n kaplamalar la zen-ginlik ve medeni et g stergesi oldu unu orta a ko maktad r.

J ravlar n de i ik d nemlerdeki konu la ilgili eserlerinde a m stili, u um, sanatsal tan mlama ve ben etme ntemlerinde ben erlikler vard r. Bu ben erliklerin kronolojik aral n n ok u un oldu u g r lmektedir. Bu durum, s konusu elliklerin gelenekselli ini orta a ko maktad r. Buna somut rnek olarak, Ci embet J rav n han ele tiren s -lerinin Mahambet in iirlerinde de bulundu unu, Asan Ka g n n han n adaletsi li i hak-k ndahak-ki d ncelerinin Buhar J rav n eserlerinde de er ald n ve bir d nemler Cangir Han ac mas ca ele tiren Mahambet ve erni a n iirlerindeki fikir birli ini g ster-mek m mk nd r. Mahambet ve erni a a n d nemlerde a amalar na ra men arala-r ndaki a faarala-rk b kt r ancak, eski ve eni ku ak, han n adaletsi li ini ortak g r

er evesinde ele alm lard r.

J ravlar n eserlerindeki hanlar ve netim meselesi, geni bir tart ma konusunu olu turmaktad r. Ba eserlerde er alan hanlar n adaletsi li i hakk ndaki bilgiler tarih ka tlarda bulunmad i in s l tarih olarak de erlidir. Bu a dan bak ld nda, g ebe toplumun netim ap s ve neticileri hakk ndaki j ravlar n eserlerini bir ka nak olarak ele al p verileri kar la t rarak ara t rmak, nemli sonu lar do uracakt r.

KAYNAK A

Ab la Han.Tarihi J rlar. 1. c lt. Almat :Ca u , 1993.

Art kba ev, Camb l. Ab la Han:An ben Aki kat , Kazakistan Tarihi, Y l 22, Sa 98, Temmu 2017: 4-9. Babata ul , Dulat. armalar .Dastandar, M saldar. Almat : Ka akstan, 2013.

Ba balul ,Ka angap.Töle Biy.Dastandar,Almat : NB-pres, 1991.

Bora , Ba an. Kazak Poeziyas ndag Handar Tulgas . Almat : Dauir, 2012.

Bikenov As lhan. Ka ak Kogam ndag Handar Biligi , Kazakistan Tarihi, Y l 22, Sa 167, Ocak 2010: 261-269.

Glad ev, Dimitri.Poezdka iz Orska v Hivu i Obratno, Sover ennaya v 1740 1741 godah Glad ev m i

Myravi-n m. SaMyravi-nkt Petersburg: Tipografiya MiMyravi-nisterstva VMyravi-nutreMyravi-nMyravi-nih Del, 1851.https://www.prlib.ru/item/437778,

(son eri im 20.08.2019).

Karjauba , Sartkoja. Turkski e Praviteli .https://kharjaubay.wordpress.com, (son eri im 21.07.2019). Kaskabasov, Seyit. Mif pen Apsanan n Tarih yl g . Ka ak Folklor n n Tarih l g . Almat : G l m, 1993.

Kazak Hal k Adebiyeti. Almat : Bilim, 1995.

Kon ratba ev, T n sbek.Auelbek Kon ratbayev Kazak Adebiyetinin Tarih n Zertteu i. Almat : ejire, 1995. K pe ul , Me hur C s p. Kazak ejiresi.Astana: Alt n kitap, 2007.

Ma avin, Muhtar, Ba dilda ev, Mardan. Bes Gas r C rlayd .1. cilt. Almat : Ca u , 1989. Ma avin, Muhtar. Kazak Tarih n n Alippesi. Almat : Ka akstan, 1995.

Ma avin, Muhtar. Aldaspan: Köne Kazak Poyeziyas n n Antologiyas . Almat : Atamura, 2006. Majitov, Sattar. storik Ermuhan Bekmahanov. Astana: Foliant, 2005.

Moldahanov Anuar. Avezov-Folklortanu . lmat : G l m, 1997.

Negimov, Serik. Ak n-J ravlar Poyeziyas n n Beyneliligi. lmat : Aruna, 1991. Rubin ik, Yuri. Persidsko-Russkiy Slovar. Moskva: Russki Ya k,1970.

Serikbay, Kosan. Babalar sözi: Tarihi J rlar. 1 c lt. Astana: Foliant Ya nlar , 2004. Serikbay, Kosan. Babalar sözi: Tarihi J rlar. 28 c lt. Astana: Foliant Ya nlar , 2006. Serikbay, Kosan. Babalar sözi: Tarihi J rlar. 57 c lt. Astana: Foliant Ya nlar , 2010.

(15)

Sultanov, Turs n.Podniyatiye na Beloy Ko me. Han Kazakskih Stepey. Astana: Damu, 2006. S in ali ev, Hangali. Kazak Adebiyetinin Kal ptasu Kezenderi. Almat :Ca u , 1967. S in ali ev,Hangali. KazakAdebiyetininTarih . Almat : Sanat, 2006.

Tarihi J rlar. Ab lay Han. 1. cilt. Almat : Bilim, 1995.

Turekulov, N sanbek. Dalan n Dara Dilmarlar .Almat : Ka akstan, 2001.

Turs nov, Edil.Kazak Adebiyetin Casau lard n Baj rg Ökilderi. Almat : G l m, 1976. Valihanov, okan. KirgizskoeRodosloviye. Sobrani e So ineni . 1 cilt. Alma-Ata: Bilim, 1961. EKLER

Makalede iirlerinden rnek verilen j ravlar:

1. Asan Ka g : Halk efsanelerinde Ka ak halk n n ilk hanlar ndan biri olarak er alan A Canibek d neminde a am t r. Asan Ka g halk n n mutlu gelece ini d nen, halk n h n n , ka g s n j rla an o an s fat la tasvir edildi i i in ismi le birlikte Ka g lakab da kullan lmaktad r.

2. Ka tu an J rav: 15. lda a a an Noga -Ka ak sava kahraman d r, a n amanda hem kad hem j rav-d r. Ka tu an n a arav-d llar Alt n Orrav-du rav-devrine rav-denk gelmekterav-dir.

3. Dospambet J rav: 16. l n ortas nda a a an j rav, komutan ve kahramand r. Ka ak Hanl n n kurulu s recinde a a p K k Noga ordusunda komutan olmu tur.

4. alki i J rav: 15. lda a a an me hur o anlardan biridir. Onun eserleri Ka ak, Noga , Karakalpaklar aras nda a g nd r.

5. Ci embet J rav: 16. llar n sonu ve 17. llar n ilk e re inde a a an o an, komutan, sava kah-raman ve kad d r. Ka ak tarihinde b k i b rakan Tavekel ve Esim hanlar n a da d r.

6. Margaska J rav: 17. lda a a an Esim Han ve Turs n Han d neminde Ka ak Hanl n n i si asi du-rumu hakk nda nemli bilgiler veren o and r.

7. Aktamberdi J rav: 1675-1768 llar aras nda a a an ge gin j ravd r; a n amanda komutan, toplum emektar d r. Ka ak Hanl ndaki en b k iir temsilcilerinden biridir.

8. Tattikara: 1705-1780 llar aras nda a am t r. Ab la Han n a t ve kahramand r. Yi itli ini Kalmak-lara kar sefere kat Kalmak-larak ispatla an bir j ravd r.

9. mbete : 1706-1778 llar aras nda a am t r. lkesini koru an kahramanlar hakk nda j rlar s lemi , Ab la Han n si aseti hakk nda bilgiler vermi tir.

10. Bukar J rav: 1668-1781 llar aras nda a am t r. Ab la Han n dan man , kad ve o and r. 18. lda Cungar istilas s ras nda me dana gelen or meseleleri j rlar nda i le erek me e al m t r.

11. Mahambet: nl bir Ka ak airi, e gi ustas , bestecisidir. S m rge kar t a aklanman n (1836-1837) lider-lerinden biridir, bu a aklanma la ilgilij rlar s lemi tir.

12. erni a : K k C Ka aklar n n sata , Mahambet liderli indeki ulusal kurtulu a aklanmas na (1836 37) kat lm t r. erni a nj rlar nda a aklanma konusu nemli bir ere sahiptir. air, lider sata n a aklanmas n n ba ar s olmas na ve liderinin l m ne ra men, g rl k temas n j rlama s rd rm t r. 13. K te air: 1745 de a a an halk airi. lk olarak, 17 a nda Ab la Han a kar is an eden Me ram

ka-bilesini ven iiri le nl olmu tur. iirlerinin o u hitabet slubu la dile getirilmi tir.

14. al air: 1748-1819 llar aras nda a am t r. Ab la Han n a da d r. Nerede se e rek l bo-yunca, Ab la Han n en ak n arkada , g venilir kahraman , etkili b kel isi ve Orta C n ba ko-mutan olmu tur.

15. Canak air: 1790 -1797 llar nda S r m Datul liderli indeki ulusal kurtulu a aklanmas na kat lm t r. 16. Ab l air: (1777 1864). Bir ok iirleri unutulmu tur. G n m e ula anlar , ha at n n son d neminde

ithaf niteli inde a d tolgavlar ve termeleridir. T m bu al malara bak l rsa, Ab l n kendi aman n n etenekli bir airi oldu u anla lmaktad r.

J rlarda s ge en han, h k mdar, kahraman, kad ve y neticiler:

1. Kerey Han: Do um l hakk nda bilgi oktur. 1473 ve a 1474 l nda vefat etmi tir. Ka ak Hanl ad alt nda tarih sahnesinde orta a kan ilk Ka ak devletinin taht na kan ilk ki idir.

2. A Canibek: Do um l belli de ildir, 1480 l nda vefat etmi tir. Halk aras nda a , ani en st n olarak biliniyordu. 1474-1475 l nda tahta km ve 1480 l na kadar Ka ak Hanl n netmi tir. 3. Kas m Han: 1445-1446 llar civar nda do mu ve 1521 de vefat etmi tir. A Canibek Han n o ludur.

1511-1521 llar nda Ka ak Hanl n netmi tir. Tarih sahnesinde, hem ek hem de cesareti le a rt edilen bir ki idir.

4. Hakna ar Han: Ka ak Hanl n 1538-1580 llar aral nda neten hand r. Hakna ar Han d neminde Ka akistan Hanl eniden bir ara a gelerek geli mi tir. Ka ak Hanl n n 300 ll k tarihinde, Hakna ar gibi lke i u un llar neten han olmam t r. lke i netmede; or askeri ve si asi i leri mede ok etenekli ve al kan bir ahsi ettir. A r ca, en or d meselelerde b k diplomatik etenek g stermi tir.

(16)

5. Tavekel Han: Do um l bilinmemektedir. 1598 de vefat etmi tir. Ka ak Hanl n n kurucular ndan A Canibek Han n o ludur, 1582-1598 llar nda, a Han dan sonra Ka aklar n han olmu tur.

6. Esim Han: Do um l bilinmemektedir. 1628 de vefat etmi tir. U un bo lu kahraman Esim lakab na sahip olmu Ka ak hanlar ndan biridir. 1598-1628 llar aras nda Tavekel Han dan sonra han taht na otur-mu tur. Amac , Ka ak Hanl n bir merke den netilen bir devlet h line getirmekti.

7. Ab la Han: 17111781 llar nda a am t r. Ka ak Hanl n n 18. han d r. 17711781 llar aras nda h -k mdar olmu , c birle tirmi olan b k ah s, devlet emektar ve komutand r.

8. Turs n Han: 1562-1627 llar aras nda a am t r ve Esim Han n a da d r. 1598 l nda Esim Han la taht i in m cadele etmi tir. Ka ak hanlar aras nda taht gelenek olu la de il, g le alma a al an ilk hand r. 1613 l nda kendisini han ve Ta kent ehrinin h k mdar ilan etmi tir.

9. Cangir Han: B ke Ordas n n han d r. Avrupa da e itim alan, Rus k lt r le eti tirilen ve hanl idari olarak nas l netece ini renen Cangir Han,1823 de iktidara geldikten sonra arl k h k metinin politi-kas n i le erek Bat Ka akistan daki kukla hanlardan biri olmu tur.

10. Baymagambet Sultan: Ka akistan da arl k h k metinin politikas n destekledi i i in asker avu (1836), te men alba (1839), alba (1840) r tbeleri alm t r.1825 de Ka ak bo k rlar ndaki a aklanmalar n bast -r lmas na kat lm t -r.

11. Abulha r Han: 1693-1748 llar a am t r. K k C n han d r. Ka ak hanlar n n i inde en etkili hanlar ndan biri olarak 1718-1748 llar nda h k m s rm t r.

12. Tauke Han: 1680-1718 llar nda a am t r. Tauke Han d neminde Ka ak Hanl n n g c ve birli i art-m t r. Tauke Han n ad tarihteki "Yedi Yarg " asalar la ak ndan ba lant l d r.O, nl Ka ak t releri le isti are ederek Ka ak geleneksel asalar n , arg dene imlerini bir ara a getirmi ve "Kas m han n d olu", "Esim han n eski olu" gibi isimlerle bilinen nceki Ka ak asalar n de i tirip tamamla arak geli -tirmi tir. "Yedi Yarg " adl asalar d enlemi tir. "Yedi Yarg " Rus ka naklar nda "Tauke Han Yasalar " olarak bilinir.

13. T le: 1193-1232 llar nda a am t r. Cengi Han n d rd nc o ludur. Toli, Tolu olarak bilinir. T rk-Mo ol eh adesidir. Annesi B rte, Kon rat kabilesindendir. T le, erken a lardan itibaren her aman ba-bas n n an nda er alm ve Mo ollar n nerede se t m ana sava lar na kat lm t r.

14. R stem T re: 1821 de G ne Ka aklar n Kokand Hanl na kar a aklanmas n n lideridir. s an t m G -ne Ka akistan ge-neli-ne a lm ve imkent, Sa ram ve di er g l kaleleri Ka aklar ele ge irmi tir. 15. Ka pkali Esimul : 1715-1718 llar aras nda h k mdar olan Ka ak han d r. Ka p Han d neminde Ka ak

Hanl ile Rus a aras ndaki si asi ili kilerin canlanmas , her iki taraf n Cungar a ile m cadelede g lerini birle tirme ar usundan ka naklanm t r.

16. Nural Han: 1748-1786 llar nda h k mdar olmu tur. Abulha r Han n l m nden sonra, 1748'de o lu Nural , K k J n taht na km t r. Bu karar Rus a Krali esi Eli aveta Petrovna taraf ndan ona lan-m t r. Nural , arl k h k lan-meti taraf ndan ona lanan ilk Ka ak han d r. Bu kanunla, arl k h k lan-meti, Ka-ak halk taraf ndan han olarKa-ak tan nan padi ah n han mKa-akam nda ona la p ona lanma aca n n kendi ellerinde oldu unu ifade etmi tir Bu, Ka ak halk n n ba ms devletinin ok edilmesine nelik ilk ad m-d r ve Bir hanl k i inm-de ba ka bir hanl k olama ! eklinm-deki stratejik bir m-davran t r.

17. Veli Han: Ab la n o lu, okan Velihanov un dedesidir. Ab la Han 1781 l nda vefat ettikten sonra b k o lu Veli (1738 1819) onun erine han olarak se ilmi tir.

Makalede ge en yer, soy, hanl k ve yetki isimleri:

1. De t-i K p ak, K p ak bo k r : 11-14. llarda kullan lan tarih -co rafik kavramd r. Daha nceleri O u Bo k r da denmi tir. 15. l n ikinci ar s ndan itibaren Ka ak Bo k r , Ka ak l olarak bilin-mektedir.

2. Kata an Bo u: Orta As a da a a an eski bir kabiledir. Re ideddin, Kata anlar g ebe bo Katakin diye adland r p onlar n Alun Goa n n b k o lu Bugunhataki den geldi ini s ler.

3. B ke Ordas : 1801 de Volga ve Urallar aras nda Rus mparatorlu u nun vassal olarak kurulmu tur. 4. Cungar Hanl : Bat Mo olistan da 17. Y l n 30 lu llar nda d rt O rat kabilesinin birle mesi

teme-linde kurulan hanl kt r.

5. Konta l k: ( ktidar mevkii) Cungar Hanl h k mdarlar n n en ksek po is onudur.

6. Sa an Da (Alta da ): As a k tas n n ortas ndaki da l k bir b lge. U unlu u bat dan do u a 2000 km dir.