ULUSLARARASILAŞMA ve İŞLETMELERİN ULUSLARARASILAŞMA SÜRECİNDEKİ E-TİCARET FAALİYETLERİ: ÖRNEK İŞLETME
İNCELEMESİ
HİLAL SADET ÇİFTCİ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
DIŞ TİCARET EĞİTİMİ ANA BİLİM DALI
GAZİ ÜNİVERSİTESİ
EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
i
TELİF HAKKI ve TEZ FOTOKOPİ İZİN FORMU
Bu tezin tüm hakları saklıdır. Kaynak göstermek koşuluyla tezin teslim tarihinden itibaren ……… (…) ay sonra tezden fotokopi çekilebilir.
YAZARIN
Adı : Hilal Sadet Soyadı : ÇİFTCİ
Bölümü : Dış Ticaret Eğitimi Ana Bilim Dalı
İmza :
Teslim tarihi :
TEZİN
Türkçe Adı: Uluslararasılaşma ve İşletmelerin Uluslararasılaşma Sürecindeki E-Ticaret Faaliyetleri: Örnek İşletme İncelemesi
İngilizce Adı: Internationalization and Internationalization Proces of E-Commerce Firms: A Case Study
ii
ETİK İLKELERE UYGUNLUK BEYANI
Tez yazma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyduğumu, yararlandığım tüm kaynakları kaynak gösterme ilkelerine uygun olarak kaynakçada belirttiğimi ve bu bölümler dışındaki tüm ifadelerin şahsıma ait olduğunu beyan ederim.
Yazar Adı Soyadı : Hilal Sadet ÇİFTCİ
İmza: : ………..
iii
Jüri onay sayfası
Hilal Sadet ÇİFTCİ tarafından hazırlanan “Uluslararasılaşma ve İşletmelerin Uluslararasılaşma Sürecindeki E-Ticaret Faaliyetleri: Örnek İşletme İncelemesi” adlı tez çalışması aşağıdaki jüri tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Gazi Üniversitesi Dış Ticaret Eğitimi Anabilim Dalı’nda Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiştir.
Danışman: Doç. Dr. Cemalettin AKTEPE
(Anabilim Dalı, Üniversite Adı) ………
Başkan: (Unvanı Adı Soyadı)
(Anabilim Dalı, Üniversite Adı) ………
Üye: Doç. Dr. R. Pars ŞAHBAZ
(Anabilim Dalı, Üniversite Adı) ………
Üye: Yrd. Doç. Dr. Soner GÖKTEN
(Anabilim Dalı, Üniversite Adı) ………
Üye: (Unvanı Adı Soyadı)
(Anabilim Dalı, Üniversite Adı) ………
Tez Savunma Tarihi: …../…../……….
Bu tezin Dış Ticaret Eğitimi Anabilim Dalı’nda Yüksek Lisans tezi olması için şartları yerine getirdiğini onaylıyorum.
Prof. Dr. Tahir ATICI
iv
TEŞEKKÜR
Bu çalışmayı gerçekleştirmemde fikir aşamasından bitimine kadar sabırlı, üretken, özverili ve özellikle anlayışlı davranışlarıyla bana yol gösteren ve yol boyunca yanımda olan kıymetli tez danışmanım Doç. Dr. Cemalettin AKTEPE’ye,
İlk öğretmenlerim annem ve babama,
Tezin her aşamasında her türlü yardımı ve desteği ile yanımda olan sevgili ağabeyim Yrd. Doç. Dr. Serdar ÇİFTCİ’ye,
Araştırma ve inceleme yapmama imkân tanıyan PTT A.Ş. Genel Müdürü Sn. Harun MADEN’e, Çalışma boyunca anlayış gösteren, yardımlarını esirgemeyen PTT A.Ş. Özel Kalem Birimindeki tüm çalışma arkadaşlarıma,
Yazma sürecinde yardımları ve destekleri ile yanımda olan tüm arkadaşlarıma tüm kalbimle teşekkür ederim.
v
ULUSLARARASILAŞMA VE İŞLETMELERİN ULUSLARARASILAŞMA SÜRECİNDEKİ E-TİCARET FAALİYETLERİ: ÖRNEK İŞLETME
İNCELEMESİ
(Yüksek Lisans Tezi)
Hilal Sadet ÇİFTCİ
GAZİ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
Aralık, 2015
ÖZ
Günümüz dünyasında neredeyse tüm beşeri faaliyetler artık ulusal sınırları aşıp uluslararası zeminde var olmaktadır. Bu faaliyetler kimi zaman birkaç ulusa açılma şeklinde de küresel bir zeminde gerçekleşmektedir. Küreselleşme ise çok boyutlu bir olgu olarak karşımıza çıkmaktadır. İşletmelerin kimisi faaliyetlerini birkaç ulus düzeyinde gerçekleşirken kimileri kurulduktan kısa bir süre sonra küresel boyutta faaliyet göstermektedirler. Bu çalışmada öncelikli olarak genel olarak ulusal sınırlar dışında faaliyet göstermek olarak nitelendirilen uluslararasılaşma süreci ve süreci betimleyen modeller incelenmiş ve buna bağlı olarak uluslararası pazara girerken şirketlerin uyguladıkları giriş stratejileri açıklanmıştır. Ardından yeni ticaret yöntemlerinden e-ticaret yöntemi, kavramsal yönü, tarafları, etkileri çerçevesinden incelenerek, bir önceki bölümlerden hareketle e-ticaret şirketlerinin uluslararasılaşma süreci incelenmiştir. Nitel araştırma yöntemiyle yapılan uygulama bölümünde ise bir e-ticaret şirketinin faaliyetleri ve uluslararasılaşma süreci incelenmiştir.
Bilim Kodu : -
Anahtar kelimeler : uluslararasılaşma, uluslararası pazarlar, elektronik ticaret.
Sayfa Adedi : 179
vi
INTERNATINALIZATON AND INTERNATLIZATION PROCESS OF E-COMMERCE FIRMS: A CASE STUDY
(M. Sc. Thesis)
Hilal Sadet ÇİFTCİ GAZİ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
December, 2015
ABSTRACT
In todays world, almost all of the human activities have crossed national boundaries and from now on they exist on an international basis. These activities take place sometimes in the form of international expansion to several nations in a global ground. As for the globalization, it has emerged as a multi-dimensional phenomenon. While some of the companies carry on their business on the level of a few nations, others operate on a global scale soon after they were established. In this study, primarily the internationalization process which is generally regarded as operating business outside national borders and models describing the process and in this context, the entry strategies implemented by the companies when getting into international markets are explained. Later, e-commerce method among the new trade methods is examined from the framework of its conceptual aspect, parties, impacts and based on the previous chapters, internationalization processes of e-commerce companies are investigated. In the case-study part which is formed with the qualitative research method, business activities and internationalization process of an e-commerce company is investigated.
Scince Code :
KeyWords : internationalization, international markets, electronic commerce. Page Nuber : 179
vii
İÇİNDEKİLER
TELİF HAKKI ve TEZ FOTOKOPİ İZİN FORMU ...i
ETİK İLKELERE UYGUNLUK BEYANI ... ii
Jüri onay sayfası ... iii
ÖZ ... v
ABSTRACT ... vi
İÇİNDEKİLER...vii
TABLOLAR LİSTESİ ... xi
ŞEKİLLER LİSTESİ ...xii
KISALTMALAR LİSTESİ ... xiv
BÖLÜM I ... 1
1.GİRİŞ ... 1
1.1. Araştırmanın Konusu ... 2
1.2. Problem Durumu ... 5
1.3. Araştırmanın Amaç ve Önemi ... 5
1.4. Sınırlılıklar ... 5
BÖLÜM II ... 7
ULUSLARARASILAŞMA ... 7
2.1. Uluslararasılaşma Süreci ... 8
2.1.1. Uppsala Uluslararasılaşma Modeli ... 9
2.1.2. Keşfedici (Yeniliğe Dayalı) Uluslararasılaşma Modeli ... 12
2.1.3. Ağ Modeli (Networking) ... 14
2.1.4. Global Doğan Firmalar ... 17
viii
2.3. . İşletmelerin Uluslararasılaşma Eğilimleri ... 26
2.4. İşletmelerin Uluslararasılaşma Faaliyetleri ... 28
BÖLÜM III ... 31
ULUSLARARASI PAZARA GİRİŞ STRATEJİLERİ ... 31
3.1. Uluslararası Pazarlama ve İlgili Kavramsal Çerçeve ... 31
3.2. İşletmelerin Uluslararası Pazarlara Yönelme Nedenleri ... 34
3.3.Uluslararası Pazarlara Giriş Şekilleri ... 38
3.3.1. İhracat ... 40
3.3.2. Sözleşmeye Dayalı Pazara Giriş Şekilleri... 49
3.4.3. Yatırıma Dayalı giriş Yöntemleri ... 63
BÖLÜM IV ... 69
ELEKTRONİK TİCARET FAALİYETLERİ ... 69
4.1. E-Ticaretin Tanımı ve Kavramsal Çerçeve ... 69
4.2. Elektronik Ticaret ile Klasik Ticaret Arasındaki Farklar ... 76
4.3. Elektronik Ticaretin Özellikleri ... 77
4.4.Elektronik Ticaretin Araçları ... 79
4.4.1.Elektronik Ticaretin Geleneksel Araçları ... 81
4.4.2. Elektronik Ticaretin Yeni Araçları ... 84
4.5 . Elektronik Ticaretin Kapsamı ... 87
4.6. Elektronik Ticaretin Düzenlediği İlişkiler (Elektronik Ticaretin Türleri) ... 88
4.6.1. Firmalar Arası Elektronik Ticaret (Business to Business – B2B) ... 88
4.6.2. Firmalar ile Tüketiciler Arasındaki Elektronik Ticaret (Business to Consumer – B2C) ... 90
6.4.3.Firmalar ile Kamu Kurumları Arasındaki Elektronik Ticaret (Business to Goverment – B2G) ... 90
6.4.5. Tüketiciler ile Kamu Kurumları Arasındaki Elektronik Ticaret (Consumer to Goverment – C2G) ... 91
ix
4.7.Elektronik Ticaretin Tarafları... 92
4.8. Elektronik Ticaretin Etkileri ... 93
4.9. Elektronik Ticaretin Avantajları ve Dezavantajları ... 94
4.9.1. Elektronik Ticaretin Olumlu Etkileri (Avantajları) ... 94
4.9.2. Elektronik Ticaretin Olumsuz Etkileri (Dezavantajları) ... 97
4.10. Türkiye’de Elektronik Ticaretin Gelişimi ... 98
4.11. Elektronik Dış Ticaret ... 102
4.11.1. Elektronik Dış Ticaretin Araçları ... 103
4.11.2. Elektronik Dış Ticaretin Tarafları ... 103
4.11.3. Elektronik Dış Ticaretin Avantajları ... 104
4.11.4. Elektronik Dış Ticaretin Dezavantajları ... 105
BÖLÜM V ... 107
E-TİCARET ŞİRKETLERİNİN ULUSLARARASILAŞMASI ... 107
5.1. Hizmet Sektörü, Küreselleşme ve E-Ticaret ... 107
5.2. E-Ticaret Şirketlerinin Uluslararasılaşması İçin Teorik Çerçeve ... 112
5.3. E-Ticaret Şirketlerinin Uluslararasılaşması ... 117
5.3.1. E-Ticaret Şirketlerinin Uluslararasılaşmasını Etkileyen Faktörler... 117
5.3.2. E-Ticaret Şirketlerinin Uluslararasılaşmasındaki Ön Koşullar ... 120
5.3.3. E-Ticaret Şirketlerinin Uluslararasılaşmasındaki Engeller ... 121
5.4. E-Ticaret Şirketlerinin Şirketlerin Uluslararasılaşma Süreci ... 127
5.5. E-Ticaret Şirketlerinin Uluslararasılaşma Hızı ... 129
BÖLÜM VI ... 133
UYGULAMA VE BULGULAR ... 133
6.1. Araştırmanın Yöntemi ... 133
6.1.1. Vaka Analizi (Durum Çalışması) ... 134
x 6.1.3. Görüşme Süreci... 137 6.2. Verilerin Analizi ... 137 6.3. Araştırmanın Bulguları ... 141 6.4. Sonuç ve Değerlendirme ... 167 KAYNAKÇA ... 171
xi
TABLOLAR LİSTESİ
Tablo 1. Küresel Doğan İşletmelerin Ayırt Edici Özellikleri: ... 21
Tablo 2. Geleneksel modeller ile küresel doğan firmalar modelinin karşılaştırılması ... 25
Tablo 3. Lisans Vermeye Konu Olan Değerler ... 50
Tablo 4. Lisans Anlaşmaları ile Franchising arasındaki farklar ... 56
Tablo 5. Yeni ve Eski Ekonomi Karşılaştırması ... 72
Tablo 6. Geleneksel Ticaret- Elektronik Ticaret Karşılaştırılması ... 77
Tablo 7. Elektronik Ticaretin Araçları ... 80
Tablo 8. E-ticaret şirketlerinin uluslararasılaşmalarının ekonomik ön koşulları ... 121
Tablo 9. E-ticaret şirketlerinin uluslararasılaşmalarındaki engeller ... 122
Tablo 10. E-Hazır Olmayı Belirleyen Unsurlar ... 123
Tablo 11. PTT A.Ş.’nin Kurumsal Tarihçesi ... 136
Tablo 12. epttavm.com’daki ürün kategorileri adetleri(Mayıs 2015 itibari ile) ... 143
Tablo 13. Ürdün ile Yapılan E-Ticaret Anlaşması İçin Belirlenen Eylem Planı ... 164
xii
ŞEKİLLER LİSTESİ
Şekil 1. Uluslararasılaşma Yaklaşımlarının Sınıflandırılması ...8
Şekil 2. Uluslararasılaşmanın temel mekanizması ... 12
Şekil 3. Uluslararasılaşmanın Odak Aktörlerini Etkileyen Faktörler... 16
Şekil 4. Firmanın Uluslararasılaşmasını Etkileyen Faktörler ... 27
Şekil 5. İşletmeleri Uluslararası Pazarlara Yönlendiren Sebepler Matriksi ... 38
Şekil 6. İhracat Türleri ... 44
Şekil 7. Elektronik Ticaretin Türleri ... 88
Şekil 8: İnternet Üzerinden Kart ile Yapılan Harcama Tutarları (Tahmini)... 101
Şekil 9. Globalleşme ve Globalleşmenin Boyutları ... 108
Şekil 10. Giriş modeli- geleneksel & e-ticaret şirketleri ... 116
Şekil 11. Şirketlerin ülkeler arası gelişmesi ve pazar seçimi ... 118
Şekil 12. www.epttavm.com giriş sayafası ... 142
Şekil 13. epttavm’deki ürünlerin kategorik dağılımı ... 144
Şekil 14.epttavm.com’da 2015 yılı ödeme yöntemleri dağılımı ... 145
Şekil 15. epttavm. com’da 2014 yılı ödeme yöntemleri dağılımı ... 145
Şekil 16. epttavm.com’un işleyiş süreci ... 146
Şekil 17. epttavm.com ’un ortaklık dağılımı ... 147
Şekil 18. epttavm.com’un Genel Akışı ... 147
Şekil 19. eptt.avm.com’dan alışveriş yapan müşterinin işlem basamakları ... 148
Şekil 20. epttavm.com’dan alışveriş yapan müşterinin ödeme işlemi aşamaları ... 149
xiii
Şekil 22. epttavm.com’dan “Kapıda Ödeme” Yöntemi ile Yapılan Alışveriş Süreci ... 151
Şekil 23. epttavm.com’dan Kapıda Ödemeli yapılan alışverişin iade edilmesi süreci ... 152
Şekil 24. epttavm.com’dan Kredi Kartı ile Ödeme İşleminin Aşamaları ... 153
Şekil 25. Kredi Kartı ile Yapılan Ödemeli İşlemin İade Süreci ... 154
Şekil 26. İade Edilen Ürünün Bedelinin Müşteriye İade Süreci ... 155
xiv
SİMGELER VE KISALTMALAR LİSTESİ
E-ticaret : Elektronik ticaret
IMOPS : International Money Order Paying
System (Uluslararası Para Transfer Sistemi)
ETİK : Elektronik Ticaret Kurulu
BTYK : Bilgi Teknolojileri Yüksek Kurulu
PTT : Posta ve Telgraf Şirketi Anonim Şirketi
1
BÖLÜM I
1.GİRİŞ
Geride bıraktığımız ve içinde bulunduğumuz yüzyılda dünyada her alanda – siyasal, ekonomik, kültürel, teknolojik – hızla gelişmeler yaşanmakta ve bu gelişmeler sonucunda “küreselleşme, uluslararasılaşma, bilgi toplumu, enformasyon çağı, e-ticaret, elektronik pazarlama“ gibi birçok kavram çeşitli bilim literatüründe yer almakta ve bu konuda ciddi çalışmalar yapılmaktadır. Küreselleşme ya da uluslararasılaşma kavramı artık sadece bir işletmenin/firmanın ihracat yapması ile sınırlı kalmamakta, ihracat yapılması uluslararasılaşmanın sadece ilk aşaması olarak genel kabul görmektedir. Bu gelişmelere paralel olarak işletmelerin üst düzey yöneticilerinin uluslararasılaşmaya bakış açıları ve verdikleri önem değişmekte ve uluslararasılaşmanın kaçınılmaz olduğu gerçeği ortaya çıkmaktadır.
Bu uluslararası hale gelme sürecinden kuşkusuz ki ticaret faaliyetleri de yüksek oranda etkilenmektedir. Sınır ötesi faaliyetler her geçen gün gelişen bilgi iletişim teknolojileri sayesinde, ticaretin fiziken yani yüz yüze gelişen aşamalarını elektronik düzeye taşımış ve bu noktada yeni bir ticaret yöntemi doğmuştur: elektronik ticaret.
Elektronik ticaret faaliyetleri günümüzde birçok alanda birçok sektörde hızlı bir şekilde yerini almış görünmektedir. Bu yöntem, kendi içinde çok yönlü ilişkiler düzenlemekte, birçok araca sahip, yapısı gereği avantaj ve dezavantajları olan bir yapıdır.
Bu yöntemi kullanarak faaliyetlerini sürdüren şirketlerin, uluslararası faaliyetlerde bulunma ve bu faaliyetlerde bulunurken kullandıkları yöntemin avantajları ile bulundukları sektörde rekabetçi üstünlük elde etmeye çalıştıkları gözlemlenmektedir.
Bu çalışmada öncelikli olarak genel olarak ulusal sınırlar dışında faaliyet göstermek olarak nitelendirilen uluslararasılaşma süreci ve süreci betimleyen modeller incelenmiş ve buna bağlı olarak uluslararası pazara girerken şirketlerin uyguladıkları giriş stratejileri açıklanmıştır. Ardından yeni ticaret yöntemlerinden e-ticaret yöntemi, kavramsal yönü, tarafları, etkileri
2
çerçevesinden araştırılarak, bir önceki bölümlerden hareketle e-ticaret şirketlerinin uluslararasılaşma süreci incelenmiştir.
Nitel araştırma yöntemiyle yapılan uygulama bölümünde ise bir e-ticaret şirketinin faaliyetleri ve uluslararasılaşma süreci incelenmiştir.
Araştırmanın Konusu
Günümüzde iletişim ve teknolojik anlamda yaşanan değişimler sonucu, işletmeler, üretim teknolojilerini yenilemekten tutun, işletme süreçlerini yeniden tasarlamak ve günümüz koşullarına adapte etmeye kadar birçok değişimi gerçekleştirmek zorundadır (Eren vd.’den aktaran Yeşil, 2010, s.23 ). Bu değişim sürecinde işletmeler yurtiçinde faaliyet göstermeye başladıktan çok kısa bir süre sonra, kimi zaman da Küresel Doğan İşletmeler örneğinde olduğu gibi faaliyete başlar başlamaz, uluslararası pazarlarda faaliyet gösterme eğiliminde olmaktadırlar. Her alanda yaşanan hızlı değişimler işletmelerin ulusal sınırlar içerisine kapanarak yaşamlarını sürdürmelerini zorlaştırmıştır. Bu yüzden, işletmeler küresel faaliyetlere katılmayı ciddi bir şekilde ele almaktadırlar (Yeşil, 2010). Uluslararası alandaki bu değişim dünya ticaretinde de önemli ölçüde belirleyici olmakta, firmaların uluslararası faaliyetlerini etkilemekte ve uluslararasılaşma düzeylerini artırmaktadır (Güllü, 2008, s.122).
Tam olarak kabul görmüş tek bir tanım olmamakla birlikte uluslararasılaşma, işletmelerin faaliyetlerini ulusal sınırları dışında da gerçekleştirme olarak ifade edilebilir. Yine literatürde işletmelerin uluslararasılaşma süreçleri için birçok model (teori) bulunmaktadır. Bu modeller ile işletmelerin uluslararasılaşma süreçleri ve bu sürecin temel dinamikleri, özellikleri, aşamaları açıklanmaya çalışılmıştır. Birden fazla model (teori) olmasının nedeni uluslararası pazarda faaliyet gösteren işletmelerin faaliyet alanları, büyüklükleri ve davranış şekillerinin birbirlerinden farklılık göstermesidir. Ayrıca uluslararası faaliyetlerde bulunmak nitelikli bilgiyi gerektirmektedir ve bu tür bir bilgiye genellikle tecrübe ile ulaşılmaktadır. Girilecek pazar hakkındaki bilgi oldukça değerlidir ve bu bilgiye sahip olmak pazara giriş kararından daha önemli olabilmektedir. Ayrıca bu süreçte Holmlund’a göre (1998); uluslararasılaşma bireyleri de içine alan sosyal bir “şebeke ağı”dır. Bu ağın içerisinde işletmenin kaynakları (resources), sosyal ağlar (social network) ve operasyonel (işlevsel) süreç (operational mode) vardır.
Literatür, işletmelerin neden ve nasıl uluslararasılaştığını geleneksel uluslararasılaşma modelleriyle ve küresel doğan işletme olgusuyla açıklamaktadır. Geleneksel uluslararasılaşma
3
modelleri; işletmelerin yurtdışı pazarlara açılma sürecinde genellikle ilk ve yaygın olarak kullanılan ihracata başlama aşamasından, son ve en karmaşık nokta olarak kabul edilen doğrudan yabancı yatırım aşamasına kadar nasıl gelindiğini aşama aşama ortaya koyan modellerdir (Çavuşgil, Tamer, Knight & Riesenberger, 2008, s. 120).
İşletmelerin uluslararasılaşma süreci, iki geleneksel model-“Uppsala Uluslararasılaşma Modeli (The Uppsala Internationalization Model)” ve “Yenilikle İlgili Uluslararasılaşma Modelleri (The Innovation-Related Internationalization Models)”- ile açıklanmaktadır. Her iki modelde de uluslararasılaşma, birbirini takip eden aşamalardan oluşmaktadır. İşletmeler, süreç içerisinde yavaş yavaş ilerlemekte ve kazanılan deneyimsel bilgiye bağlı olarak süreçte yoğunlaşmaktadır. Ayrıca bir diğer model de, kurulan uzun dönemli sıkı ilişkiler sonucunda, işletmelerin uluslararası pazarlarda kendi olanakları gibi, işbirliği yaptığı işletmenin olanaklarını kullanmasını öngören Ağ Modeli’dir. Böyle bir uluslararasılaşmanın doğabilmesi için, işletmelerin bilgisayarlarla şebeke ağına bağlı olmaları gerekmektedir.
Bu süreçleri kurulduktan sonra doğrudan gerçekleştiren bir yaklaşım da Küresel Doğan İşletmeler anlayışıdır. Bu yaklaşıma göre bir işletme kurulur kurulmaz ya da kurulduktan kısa bir süre sonra yurtdışı pazarlarda faaliyette bulunabilmektedir. Kendinden önce ileri sürülen aşama modellerine bir alternatif olarak sürülen Küresel Doğan İşletmeler yaklaşımında son yıllarda ortaya çıkan dramatik değişiklikler, işletmelerin kuruluşlarını takip eden ilk günlerden itibaren uluslararası işletmecilikte rekabet becerilerini arttırmalarına imkân vermektedir (Çavuşgil, Tamer, Knight & Riesenberger, 2008).
Tüm bu yaklaşımlara göre işletmeler kimi zaman doğarken kimi zaman faaliyetlerinin devam eden yıllarında uluslararasılaşma eğilimi içerisinde olmaktadırlar. Ayrıca şirketlerin uluslararası piyasada faaliyetlerde bulunması sadece şirket değil, ülkenin bölgesel ve küresel çapta ilerleme göstermesine de imkân sağlamakta ve ticari faaliyetleri ile güçlenen ülkeler, uluslararası piyasada birçok diğer alanda da – siyasal, kültürel, eğitimsel, turizm gibi- ilerlemeler kaydetmektedir.
Bradley’e göre (2002) uluslararası pazara açılmayı planlayan bir işletme pazara girme kararı lamadan evvel şu iki soruya cevap aramalıdır.
1. Hangi pazarlara girecek?
2. Seçtiği pazarlara hangi yolla girecek?
Firmalar bu sorulara cevap verdikten sonra çeşitli yöntemlerle pazara girebilmektedir. Uluslararasılaşma sürecinin ilk aşaması kabul edilen ve bir pazara giriş stratejisi olarak
4
literatürde genellikle kabul gören faaliyet “ihracat” olmaktadır. Uluslararası pazarlara giriş stratejileri arasında “ihracat” yöntemi, alternatif giriş yöntemleri arasında en az riskli yöntem olarak kabul edilmektedir. Ülkemizdeki işletmeler açısında konuya bakıldığında da, en çok tercih edilen uluslararası pazara giriş stratejisi olarak “ihracat” kabul edilmektedir. Yani uluslararasılaşma kavramı işletmelerin “ihracat” faaliyetini kapsayan bir süreçtir. Genel olarak diğer yöntemlerin de başlıkları şu şekilde sıralanabilir (Bradley, 2002):
1. İhracata dayalı giriş yolları:
Dolaylı ihracat- yurtiçi pazarda yabancı ziyaretçilere satış yapmak;
Yabancı bir aracı ya da dağıtımcı aracılığıyla ihracat yapmak; ve
Yurtdışındaki bir yan satış kuruluşu aracılığıyla doğrudan ihracat yapmak 2. Anlaşmalara dayalı giriş yolları:
Lisans vermek; franchising vermek; teknik anlaşmalar; hizmet ve yönetim konularında yap-(işlet-)devret anlaşmaları, ortak üretim anlaşmaları yapmak; ve
Üretimi yurtdışında başka bir işletmeye yaptırmak. 3. Yatırıma dayalı giriş yolları:
Ortak girişimler- kaynakların kısıtlı olduğu ve bilginin yayılması riskinin kontrol edilebilir sınırlar içinde olduğu durumlarda bu yola başvurulur;
Yurtdışında doğrudan yatırım ve şirket alımları – bilginin yayılması riskinin yüksek olduğu ve firmanın şirket satın alabilecek kaynağa sahip olduğu durumlarda ise bu yola başvurulur.
Günümüz koşullarında yaşanan teknolojik ilerlemeleri şüphesiz ki ticaret ve uluslararası pazarlardaki ticaret faaliyetlerini de etkilemektedir. Ticarete yeni bir boyut getiren “internet” sayesinde elektronik ticaret son yıllarda hem ülkemizde hem de uluslararası pazarlarda yerini almış ve gittikçe yaygın olarak hem şirketler hem de nihai tüketiciler için tercih edilen bir ticaret yöntemi haline gelmiştir. Bu durumda uluslararası pazarlara açılma ve uluslararasılaşma sürecini kısaltan ve birçok yönden kolaylaştıran bir yöntem olarak “e-ticaret” hızla yerini almış ve ilerlemektedir.
Bu çalışma kapsamında kendi içinde bir işleyiş süreci, hukuki boyutu, vergilendirmesi, tarafları, avantajları, dezavantajları, çeşitleri olan e-ticaretin şirketlerin uluslararasılaşma sürecini nasıl etkilediği, hızlandırıp hızlandırmadığı ve örnek bir anonim şirket üzerinde sürecin aşamalarının nasıl olduğu incelenecektir.
5
Problem Durumu
Çalışma kapsamında elektronik ticaret faaliyetinde bulunan bir anonim şirketin uluslararasılaşma ve uluslararası pazarlara giriş stratejilerinde bu faaliyetleri nasıl kullandığı ve sürecin aşamaları araştırmanın problemidir. Bir şirketin uluslararasılaşma süreci ile elektronik ticaret şirketinin uluslararasılaşma süreçlerinin benzer ya da farklı yönleri tespit edilmeye çalışılacaktır.
Araştırmanın Amaç ve Önemi
Araştırmanın amacı, incelenen şirketin uluslararası pazara giriş stratejisi olarak elektronik ticaret yöntemini kullanmasının uluslararasılaşma sürecini nasıl etkilediğini, hızlandırıp hızlandırmadığını tespit etmek ve bu süreçteki aşamaları gözlemleyerek ortaya koymak ve benzer çalışmalar için kaynak oluşturmaktır.
Bu çalışma, küreselleşen dünya ekonomisi ve gelişen ticaret yöntemleri ile, uluslararası pazarlara açılma sürecinde olan işletmelerin; elektronik ticaret yöntemi ile avantaj sağlayıp sağlamadığını tespit etmesi ve yaygınlaşan elektronik ticaret yöntemi incelemelerinin işletmeler açısından avantajlarının tespiti açısından önem taşımaktadır. Ayrıca günümüzde yaygınlığı her gün artan e-ticaret ve bu ticaret yönteminin hizmet sağlayıcısı olan e-ticaret işlemlerinin uluslararasılaşmasını bir vaka analizi (durum çalışması) yoluyla örneklendirmektedir.
Sınırlılıklar
Araştırmada verilerin kayıtlı şekilde saklanabilmesi için sorulan sorular yazılı olarak iletilmiştir. Bu durum sorulara cevap veren katılımcıların ilettiği bazı görüşleri sınırlı olarak ve özellikle şirketin karlılık, anlaşma halindeki diğer kurumlar gibi hususlarda bazı verileri paylaşmak istememeleri nedeniyle bilinçli olarak eksik vermelerine sebebiyet vermiş olabilir. Bunu en aza indirmek için yapılan çalışmanın bir başarı ölçme çalışması olmadığı, ya da şirketin finansal tablolarına, karlılık analizine bakılmayacağı, söz konusu çalışma için sadece sürecin nasıl işlediğinin tespit edilmeye çalışıldığı ifade edilmiştir. Çalışma için sadece bir anonim şirket ile görüşme yapılmıştır. Bu husus diğer bir sınırlılıktır.
7
BÖLÜM II
ULUSLARARASILAŞMA
İşletmeler kurulurken stratejilerini sadece yurt içi faaliyetlere göre değil, zamanı geldiğinde yurt dışında da faaliyet gösterebilecek şekilde belirlenmesinde yarar görülmektedir. Bu görüş doğrultusunda, işletmelerin kendine uygun pazarda faaliyette bulunma kararı verebileceği gibi çok sayıda ülke pazarında da faaliyette bulunabilmektedir (Aktepe, 2004, s. 8).
Uluslararasılaşma kavramı işletmelerin sürdürdükleri faaliyetlerini ulusal sınırlar dışında gerçekleştirmeleri ile ilgili bir kavramdır. İşletmeler farklı yöntemler ile uluslararası piyasada faaliyet gösterebilirler. Bunlar ihracat, doğrudan yatırım ya da ortak girişim gibi şekillerde olabilir. Literatürde, ihracat aşamasında bulunmak genel olarak uluslararasılaşma olarak kabul edilmektedir (Erkutlu ve Eryiğit, 2001, s.150)
Bu gelişmeler ve kabullenişlerin yanı sıra ortak ve tek bir uluslararasılaşma tanımı yoktur. Bu durum uluslararasılaşmanın geniş ve zengin bir konu olmasından kaynaklanmakta ve konuya çok geniş bakış açıları getirilmektedir. Yani küreselleşme/uluslararasılaşma için kültürel, ekonomik, siyasal, sosyal alanlarda farklı boyutlarda tanımlar yapılmıştır. Yapılan her tanım uluslararasılaşmanın farklı bir boyutunu ifade ederken aynı zamanda konuya farklı bakış açıları kazandırmıştır.
8
Şekil 1. Uluslararasılaşma Yaklaşımlarının Sınıflandırılması Kaynak: Cavusgil, Knight Riesenberger, 2008,s.95)
2.1. Uluslararasılaşma Süreci
Literatürde işletmelerin uluslararasılaşma süreçlerini açıklayan birden fazla model (teori) bulunmaktadır. Bütün bu modellerin ortak özelliği, işletmelerin uluslararası karar, faaliyet ve davranışlarını açıklamaya yönelik olarak oluşturulmuş olmalarıdır (Yeşil, 2010, s. 43).
Literatürde yapılan araştırmalarda farklı modeller kullanılmış ve ele alınan işletmelerin uluslararasılaşma süreçleri ve bu süreçlerin temel dinamikleri ve özellikleri açıklanmaya çalışılmıştır. Araştırmalarda, dikkate alınan modellerin, araştırmaya konu olan firmaların uluslararasılaşma süreçlerini tam anlamıyla açıklayamadıkları ortaya çıkmıştır. Dikkate alınan teoriler, sürecin sadece belli yönlerini açıklamada yeterli olurken, birçok konuya açıklık getirme konusunda yetersiz kalmıştır. Bunun altında yatan faktörler ise, çevresel faktörler ve
9
firmaların kendilerine has özellikleri olarak belirlenmiştir. Yine firmaların faaliyet gösterdikleri sektörler ve onlara has bir takım özellikler bu süreçte etkili faktörler olarak tespit edilmiştir. Literatürde geçen teoriler, uluslararasılaşma sürecini genel anlamda açıklamakta fakat özel durumlar için yetersiz kalabilmektedirler (Yeşil, 2010, s. 43).
Birbirinden farklı modellerin olması incelenen firmaların faaliyet alanlarının, büyüklüklerinin ve davranışlarının farklı olmasıdır. Firmaların bu farklılıkları uluslararasılaşma süreçlerini ve bu süreçlerdeki davranışlarını da farklı kılmaktadır. Bu da firmaların uluslararasılaşma sürecindeki tercih ettikleri modeli de farklılaştırmıştır. Hatta bazı durumlarda firmaların uluslararası davranışlarını açıklayabilmek için bu modellerden birkaçını dikkate almak gerekir (Yeşil, 2010, s. 44).
Literatür, işletmelerin neden ve nasıl uluslararasılaştığını geleneksel uluslararasılaşma modelleriyle ve küresel doğan işletme olgusuyla açıklamaktadır (Üner & Kalyoncuoğlu, 2010, s. 5). Geleneksel uluslararasılaşma modelleri; işletmelerin yurtdışı pazarlara açılma sürecinde genellikle ilk ve yaygın olarak kullanılan ihracata başlama aşamasından, son ve en karmaşık nokta olarak kabul edilen doğrudan yabancı yatırım aşamasına kadar nasıl gelindiğini aşama aşama ortaya koyan modellerdir (Çavuşgil, Tamer, Knight & Riesenberger, 2008, s. 120). İşletmelerin uluslararasılaşma süreci, iki geleneksel model-“Uppsala Uluslararasılaşma Modeli (The Uppsala Internationalization Model)” ve “Yenilikle İlgili Uluslararasılaşma Modelleri (The Innovation-Related Internationalization Models)”- ile açıklanmaktadır. Her iki modelde de uluslararasılaşma, birbirini takip eden aşamalardan oluşmaktadır. İşletmeler, süreç içerisinde yavaş yavaş ilerlemekte ve kazanılan deneyimsel bilgiye bağlı olarak süreçte yoğunlaşmaktadır. 1. Uppsala Uluslararasılaşma Modeli
2.Keşfedici (Yeniliğe Dayalı) Uluslararasılaşma Modeli 3.Ağ Modeli (Networking)
4.Global Doğan Firmalar
2.1.1. Uppsala Uluslararasılaşma Modeli
İskandinav akademisyenler tarafından geliştirilmiş bir model olduğundan, adını da İsveç’teki Uppsala Okulu’ndan almıştır. Literatürde Uppsala Modelini ortaya koyan ilk çalışmalar Johanson ve Wiedersheim-Paul (1975) ve Johanson ve Vahlne (1977, 1990) tarafından yapılmıştır. Araştırmaların yaygın olarak büyük ölçekli ve çokuluslu işletmelerin
10
uluslararasılaşma stratejilerine odaklandığı bir dönemde Johanson ve Wiedersheim-Paul (1975), Uppsala Üniversitesi’nde yaptıkları çalışmaları ile küçük işletmelerin de yurtdışı pazarlarda faaliyette bulunarak derece derece uluslararasılaşabileceklerini ortaya koymuştur. İşletmelerin ilk olarak yurtiçi pazarda gelişmesi ve sonrasında da uluslararasılaşmaya yönelmesi, modelin temel varsayımını oluşturmaktadır. Uluslararasılaşma, aşamalı olarak artan kararların bir sonucu olarak algılanmaktadır(Üner & Kalyoncuoğlu, 2010, s. 6).
Yazarlar; “derece derece uluslararasılaşma”, “yavaş yavaş uluslararasılaşma”, “aşama aşama uluslararasılaşma” veya “kademeli olarak uluslararasılaşma” ifadeleri ile işletmelerin, uluslararası pazarlara doğrudan yatırımlar yapmaları yerine genellikle dolaylı ihracat gibi düşük riskli yollarla uluslararasılaşma sürecine başlamalarını ve zaman içerisinde artan bilgi ve kaynaklar ile süreçte yoğunlaşıp ilerlemelerini ifade etmektedir. Öyle ki, uluslararasılaşmanın önündeki en önemli engellerin bilgi ve kaynak eksikliği olduğu ve bu engellerin yabancı pazarlar, yabancı pazarlardaki faaliyetler hakkında öğrenme ve karar verme ile azalacağı belirtilmektedir. Yabancı ülkeler-pazarlar hakkındaki bilgi eksikliği ve belirsizlikten kaçınma eğilimi nedeniyle işletmeler ancak komşu ülkelerle veya iyi bildikleri, benzer iş uygulamalarına sahip oldukları ülkelerle ihracat yapmaya başlamaktadırlar (Johanson ve Wiedersheim-Paul, 1975, s.306). Yazarlar, dört adet İsveç mühendislik işletmesinin uluslararasılaşma süreçlerini inceleyerek, bir işletmenin uluslararasılaşmada zaman içinde geçirdiği basamakları aşamalar halinde tanımlamıştır (Üner & Kalyoncuoğlu, 2010, s. 5).
Bu model uluslararasılaşmayı ihracat faaliyetleri ile başlatmaktadır. Dört aşamadan oluşan bu süreçte, bir aşamadan diğerine geçilmesi ile uluslararasılaşmanın daha yüksek düzeyde gerçekleşeceği savunulmaktadır. Uppsala modeline göre söz konusu aşamalar şöyledir: (Andersen, O., 1993, s.2)
Birinci Aşama: İhracat faaliyetleri düzenli değildir.
İkinci Aşama: İhracat faaliyetleri bağımsız temsilciler (acenteler) aracılığı ile yapılır. Üçüncü Aşama: Yabancı ülke satış temsilcilikleri kurulur.
Dördüncü Aşama: Yabancı ülke üretim birimleri kurulur.
Bu dört aşama, işletmelerin öncelikle yurtiçi pazara odaklandıklarını, sonrasında da yurtdışı pazarlar hakkında bilgi ve tecrübe edindikçe uluslararasılaşma düzeylerini aşama aşama arttırdıklarını ifade etmektedir. Dış pazarlar hakkında toplanan bilgi ve edinilen tecrübe ile işletmeler belirsizlikten sıyrılmakta ve gittikçe artan oranda dış pazarlara kaynak tahsisinde bulunmaktadır (Üner & Kalyoncuoğlu, 2010, s. 6).
11
Modele göre uluslararasılaşmanın örgütsel bir öğrenme süreci olduğu, zaman alacağı ve sürecin ilerleyişini, durumsal ve değişimsel yönlerin belirlediği varsayılmaktadır. Model kapsamında uluslararasılaşma sürecinin başlangıcı, yabancı pazarlar ve operasyonlar hakkında işletmenin sahip olduğu pazar bilgisine bağlanırken; pazara ilişkin bilgilerinde ve tecrübelerinde artış oldukça, işletmeler pazara daha yoğun odaklanma arzusu içerisinde olacaklardır. Artan tecrübe, beraberinde daha yoğun odaklanmayı ve pazara daha çok kaynak aktarmayı getirecektir. İşletmeyi durumsal açıdan gösteren bu yön, işletme içerisinde birtakım değişikliklere neden olacaktır (Üner & Kalyoncuoğlu, 2010, s. 6).
Bu değişim, işletmelerin kaynaklarını dış pazarlara aktarmasıyla ilgili alacağı kararları ve bu yurtdışı pazarlarda yerine getireceği faaliyetleri içermektedir. İşletmeler, yurtdışı pazara odaklanma kararı alıp faaliyette bulundukça da pazara ilişkin tecrübelerini ve bilgilerini arttıracak ve artan tecrübe pazara odaklanma derecesinde artış yaratacaktır. Her bir kararın çıktısı, bir diğer kararın girdisi olarak kabul edilmektedir. Daha açık bir ifadeyle; uluslararasılaşmanın temel mekanizmasını oluşturan durumsal yön değişimsel yönü, değişimsel yön de durumsal yönü etkileyecek ve model bir döngü şeklinde hareket edecektir (Üner & Kalyoncuoğlu, 2010, s. 7).
Johanson ve Vahlne’nin bu modeli açıklarken başvurdukları bir diğer temel kavram “psikolojik yakınlık faktörü”dür. Ülkeler arasında firma ile Pazar arasında bilgi akışını önleyen ya da bozan(tahrip eden) dil, kültür, politik sistem, eğitim seviyesi veya endüstriyel gelişmişlik seviyesi gibi faktörler bulunmaktadır (Andersen, 1993, s.2; Coviello & McAuley, 1999, s.227). Johanson ve Vahlne uluslararasılaşma sürecini yapısal ve değişim başlıkları altında incelemişlerdir. Yapısal unsurlar Pazar bilgisini ve Pazar katılımını, değişim unsurları ise katılım kararları ile mevcut faaliyetleri içermektedir. Bu durumu şu şekilde şematize etmişlerdir (Andersen, 1993, s.13).
12
Şekil 2. Uluslararasılaşmanın temel mekanizması (Kaynak Johanson ve Vahlne, 1977:26)
Uluslararası faaliyetler genel bilgilerin yanında özellikli pazar bilgisini de gerektirmektedir. Pazar bilgisi pazardan yaşanan tecrübelerden elde edilmektedir. Bu bilgi, bir ülkeden diğerine taşınabilir ve böylece firma pazarını genişletebilir. Bilgi, firmanın insan kaynağının bir boyutu olarak kabul edilebilir. Sonuç olarak, pazar hakkında daha çok bilgi çok değerlidir ve pazara giriş kararından daha güçlü bir kaynaktır (Erkutlu & Eryiğit, 2001 s.157) .
Yukarıdaki süreç kural olarak giderek artan (adım adım gelişen) bir pazara giriş Firma çok büyük kaynaklara sahiptir ve büyük adımlar atabilir. İkincisi pazar durgun ve homojendir, Pazar bilgisi diğer tecrübelerden elde edilebilir. Üçüncüsü, firma yeterli Pazar bilgisine sahip olduğunda, bu bilgiler özel bir pazar için kullanılabilir (Andersen, 1993, s.3).
2.1.2. Keşfedici (Yeniliğe Dayalı) Uluslararasılaşma Modeli
Bu başlık altındaki modeller öğrenme üzerine odaklanmakta ve uluslararasılaşmayı yeniliği benimsemekle açıklamaktadır. Bir başka deyişle uluslararasılaşma kararı firma içi bir yenilik kararı olarak görülmektedir. Modeller Roger’in “benimseme süreci aşamaları” yaklaşımının türevleridir (Andersen,1993, s.3). Pazar Bilgisi Pazara Bağlılık Bağlılık Kararı Güncel Faaliyetler Durum Aşaması Değişim Aşaması
13 Modeller şu şekildedir (Andersen,1993:3):
Bilkey ve Tesar (1977)
Birinci Aşama: İşletme yönetimi ihracatla ilgilenmemektedir.
İkinci Aşama: İşletme yönetimi, ihracat için sipariş almaya isteklidir, ancak bunun için bir çaba göstermez.
Üçüncü Aşama: İşletme yönetimi fiili ihracatın olabilirliğini aktif olarak araştırır.
Dördüncü Aşama: Firma psikolojik olarak yakın bazı ülkelere tecrübeye dayalı ihracat yapar. Beşinci Aşama: Firma tecrübeli bir ihracatçıdır.
Altıncı Aşama: Firma psikolojik olarak daha uzak gördüğü diğer bazı ülkelere de ihracat yapılıp yapılamayacağını araştırır.
Çavuşgil (1980)
Birinci Aşama: Dahili Pazarlama: Firma sadece iç pazara satış yapar.
İkinci Aşama: İhracat-Öncesi Aşama: Firma ihracat yapabilir yapamayacağına dair bilgi araştırır.
Üçüncü Aşama: Tecrübe İhracatı: Firma psikolojik olarak yakın bulduğu bazı ülkelere sınırlı ihracata başlar.
Dördüncü Aşama: Aktif İhracat: Birçok ülkeye yüksek satış hacmi içerisinde doğrudan ihracat. Beşinci Aşama: İhracat Firması: Yönetim iç pazara mı dış pazara mı yöneleceği konusunda kesin tercihini yapar.
Czinkota (1982)
Birinci Aşama: Firma ihracata tamamen ilgisiz. İkinci Aşama: Firma ihracatla kısmen ilgili. Üçüncü Aşama: Firma araştırıcı.
Dördüncü Aşama: Firma tecrübe ediyor.
Beşinci Aşama: Firma tecrübeli ama küçük ihracatçı. Altıncı Aşama : Firma tecrübeli büyük ihracatçı.
14
Reid (1981)
Birinci Aşama: İhracatın farkında olmama: Fırsatları görme ve ihtiyaçları anlamada problem aşaması.
İkinci Aşama: İhracata niyetlenme: Güdülenme, davranış, inançlar ve ihracattan beklentiler aşaması.
Üçüncü Aşama: İhracat denemesi: Sınırlı ihracatla edinilen kişisel tecrübe.
Dördüncü Aşama: İhracata değer biçme: İhracattan elde edilen sonuçların kıymetlendirilmesi/değer takdiri.
Beşinci Aşama: İhracatı kabullenme: İhracatın kabullenilmesi veya reddedilmesi kararı. Yukarıda sıralanan modeller arasında öz itibari ile farklılıklar bulunmamaktadır. Modelin birçok özelliği ortaktır. Temel fark aşamaların sayısında ve tanımlanmasında görülebilir. Bilkey ve Teaser (1977) ve Czinkota (1982) modelinde firmaya ihracat yapma kararını vermeye iten faktörler, dışsal faktörlerdir ve bunu Andersen (1993) “itici mekanizma” olarak adlandırmaktadır. Çavuşgil ( 1980) ve Reid (1981) modelinde ise firma daha erken aşamalarda ihracatla ilgilidir ve ihracat kararının verilmesinde içsel faktörlerin daha erken aşamalarda ihracata yönlendirdiği ve daha ileri aşamalarda hareket ettirdiği ileri sürülmektedir. (Andersen, 1993:3)
2.1.3. Ağ Modeli (Networking)
Uluslararasılaşma literatüründe doğrudan yatırım ve aşama modelleri teorilerinin (Uppsala Uluslararasılaşma Modeli ve Yenilik Yaklaşımlı Uluslararası Modeli) 1970’lerin ortalarına kadar olanları açıklamada yeterli ve isabetli olduğunu, çünkü bu yıllara kadar pazarların bu derece küreselleşmediğini ve entegre olmadıklarını, bugün ise bu teorilerin olup bitenleri her koşulda, her yerde ve her firmada açıklamada yeterli olmayacağı görülmüştür. Avusturya’da yapılan bir araştırmada; yabancı işletmeler tarafından kurulan 228 üretim biriminin %33’ünde, aşama modellerinin öne sürdüğü ihracat öncesi aşamaların yaşanmadığı tespit edilmiştir. Japonya’da yapılan bir diğer araştırmada; buraya yatırım yapan İsveç firmaları tarafından kurulan üretim birimlerinin %44’ünün, acenteler aracılığıyla yapılan ihracat aşamasından hemen sonra kurulduğunu göstermiştir. Bunların yanı sıra ABD’de yapılan bir araştırma; 43 İngiliz firmasından 36’sının ABD’de pazarlama temsilciliği kurmadan, doğrudan üretim birimlerini kurduklarını ortaya çıkarmıştır (Calof & Beamish, 1995, s. 117). Bu nedenle uluslararasılaşma literatüründe
15
araştırmacılar alternatif bakış açıları geliştirmektedirler. Johanson ve Mattson (1998; 1992) network modelini geliştirdiler.
Diğer uluslararasılaşma modellerine önemli katkıları olan Çavuşgil (1994) makalesinde “aşamalı uluslararasılaşma ölüyor” diyerek, uluslararasılaşma ile ilgili oluşan yeni koşulları özetlemiştir. Çavuşgil’e göre bunun 3 temel nedeni vardır:
1. Uluslararasılaşmada gereksinim duyulan bilgi, uluslararası pazarlamayı destekleyen kurumlar ve internet gibi çeşitli araçlar ve olanaklardan kolayca bütün işletmeler yararlanmaktadırlar.
2. İşletme yöneticileri kendi ulusal pazarlarındaki yabancı işletmelerin uluslararasılaşmasından çok değerli tecrübeler kazanabilirler. Karşılıklı ticaret, teknoloji transferi vb. eylemler sonucunda, yerli işletmeler aşama modellerinin dışında uluslararasılaşmaya yönelmektedirler.
3. Dağıtım işletmeleri ve ticaret şirketleri gibi yabancı işletmelerle kurulan başarılı ortaklıklar, haberleşme ağı ve iyi ilişkiler, uluslararasılaşma sürecini değiştirir. Başarılı bir ortaklık, etkin bir haberleşme ağı ve iyi ilişkiler; işletme yöneticilerinin uluslararasılaşma konusunda tecrübesiz oldukları durumlarda bile, başarıya yol açabilmektedir.
Yukarıdaki bu gelişmeler, uluslararasılaşma teorisi konusunda yeni yaklaşımları gündeme getirmiştir. Sonuçta Johanson ve Mattsson’un Şebeke Ağı Uluslararasılaşma Modelini geliştirmişlerdir. Bu model kurulan uzun dönemli sıkı ilişkiler sonucunda, işletmelerin uluslararası pazarlarda kendi olanakları gibi, işbirliği yaptığı işletmenin olanaklarını kullanmasını öngörür. Fakat böyle bir uluslararasılaşmanın doğabilmesi için, işletmelerin bilgisayarlarla şebeke ağına bağlı olmaları gerekmektedir. Bu noktada bir işletmenin uluslararasılaşması ağırlıklı olarak içinde bulunduğu şebeke ağını, uluslararasılaşma yolunu ve kaynakları içerir (Holmlund & Kock, 1998, s.49).
16
Şekil 3. Uluslararasılaşmanın Odak Aktörlerini Etkileyen Faktörler
Yukarıdaki şekilde bireyleri içeren Sosyal Şebeke Ağı, uluslararası ilişkilerin kurulmasında en önemli rolü oynayan faktörlerden birisidir (Holmlund, 1998, s.49). Bireyler arasında güvene dayalı olarak uluslararası eylemler başarıldıkça, sosyal ilişkiler de artar ve güçlenir. Ayrıca yeni bir uluslararası pazarlama şebeke ağına girildiğinde, uluslararasılaşma yolu seçimi gereklidir. Bu bağlamda seçilen uluslararasılaşma yolu, işletmenin şebeke ağındaki durumunu pekiştirir ve şebeke ağındaki merkezileşme derecesini tayin edere, odak aktör olarak rol oynamasını sağlar. Merkezi veya odak aktör rolünü oynayan işletme hiyerarşik bir güce sahipse, kaynakları dolaysız olarak kullanabilir. Aksine kaynaklar uzun süreli sıkı ilişkiler sonucunda yaratılmış ise, kayakların kullanımı üzerinde dolaylı bir kontrol vardır (Holmlund, 1998, s. 49-51).
Bu modele göre uluslararasılaşma, organizasyonun bilgisayar ağı içinde ilişkide bulunduğu ortamlarda gelişmektedir. Bir firmanın uluslararasılaşması, özel olarak sahip olduğu avantajlarında değil, içinde bulunda network ağına bağlıdır. Bu ağ, müşterileri, satıcıları, kamu ve özel kuruluşları, aileleri hatta arkadaşları kapsayabilir (Coviello, & Mc Auley, 1999, s. 227).
Bu yaklaşımda işletmelerin uluslararasılaşması, firmaların bilgisayar bağlantı ağı içerisinde başka firmalarla girdiği ilişki ile açıklanabilir ve bu gelişme üç aşamada meydana gelir. Birinci Aşama: Uluslararası genişleme aşaması.
17 İkinci Aşama: Uluslararası pazara girme aşaması. Üçünü Aşama: Uluslararası entegrasyon aşaması.
Bu modelde firmanın başarısı pazar ve kültürel ögelere değil, girdiği yeni uluslararası pazarlarda kuracağı çok ileri ilişkilere bağlıdır (Coviella ve Mc Auley, 1999, s.228).
2.1.4. Global Doğan Firmalar
Küresel doğan işletmeler, uluslararasılaşmanın bir basamağından bir diğerine göreceli olarak daha hızlı bir şekilde geçmektedir. Küresel doğan işletmeler dünya genelindeki pazarlata çeşitli mal ve hizmet satmak suretiyle, uluslararasılaşmanın henüz başlangıç aşamalarında önemli satış rakamlarına ulaşmayı başarmaktadır (Çavuşgil, Knight, & Üner, 2011, s. 9).
Küresel doğan işletme olgusuna göre, bir işletme kurulur kurulmaz ya da kurulduktan kısa bir süre sonra yurtdışı pazarlarda faaliyette bulunabilmektedir. Başka bir ifade ile geleneksel uluslararasılaşma teorilerinin öngördüğü aşama aşama uluslararasılaşma sürecine karşı bir alternatif olarak, işletmelerin belli bir olgunluğa erişmeksizin de yurtdışı pazarlarda faaliyette bulunabileceği tezi ileri sürülmektedir. Öte yandan literatürdeki çalışmalar; küresel doğan işletme olgusunun savunduğu şekilde, yurtdışı pazarlara erken açılmaya etki eden faktörlere yönelmiştir. Nitekim yapılan çalışmalarda, küresel doğan işletmelerin geleneksel uluslararasılaşma sürecini yaşamadan uluslararasılaşma davranışı gösterebildiği ortaya konulmuş ancak bu davranışta etkili olan faktörler konusunda tam bir fikir birliğine ulaşılamadığı gözlemlenmiştir (Üner & Kalyoncuoğlu, 2010, s. 4).
Küresel doğan işletme ifadesi, ilk kez McKinsey ve Co. (Mckinsey & Company (1993), Emerging Exporters: Australia’s High Value- Added Manufacturing Exporters, Melbourne, Australian Manufacturing Council) tarafından Avustralya’da hızlı bir şekilde uluslararasılaşan işletmeleri tanımlamak üzere kullanılmıştır.
Küresel doğan işletmeler için literatürde (Üner & Kalyoncuoğlu, 2010, s. 5), Küresel Doğanlar (Born Globals) (Rennie, 1993; Çavuşgil, 1994a; Çavuşgil, 1994b; Knight ve Çavuşgil, 1996; Madsen ve Servais, 1997; Aspelund ve Moen, 2001; Moen ve Servais, 2002; Knight, Madsen ve Servais, 2004; Hashai ve Almor, 2004: 465; Gabrielsson ve Kirpalani, 2004: 555; Freeman ve Çavuşgil, 2007), Uluslararası Yeni Girişimler (International New Ventures) (McDougall, Shane ve Oviatt, 1994; Oviatt ve McDougall, 1994, 1997; Welbourne ve De Cieri, 2001: 652; Oviatt ve McDougall, 2005a; Oviatt ve McDougall, 2005b; Coviello, 2006), Anında
18
Uluslararasılaşanlar (Instant Internationals) (Fillis, 2001), Anında İhracata Başlayanlar (Instant Exporters) (McAuley, 1999), Küresel Uluslararasılaşanlar (Born Internationals) (Kundu ve Katz, 2003), Küresel Başlayanlar (Global Start-ups) (Oviatt ve McDougall, 1995; Hordes, Clancy ve Baddaley; 1995), Yüksek Teknolojili Başlangıç Yapanlar (High Technology Start-ups) (Johnson, 2004) Erken Uluslararasılaşan İşletmeler (Early Internationalising Firms) (Rialp, Rialp ve Knight, 2005) gibi çeşitli karşılıklar kullanılmaktadır.
Küresel doğan işletme kavramı yerine farklı araştırmacılar tarafından aynı şeyi ifade etmek üzere, farklı bir kavram önerilmesi; literatürde kavram birliğinin oluşmadığını göstermektedir (Üner & Kalyoncuoğlu, 2010, s. 12).
Gerçekte, az sayıda işletme kuruldukları anda uluslararasılaşabilirken, çoğunluğu da kuruluşlarını takip eden bir veya iki yıl içerisinde uluslararasılaşmaktadır (Çavuşgil, Tamer, Knight & Riesenberger, 2008, s. 10).
Tarihsel olarak, işletmelerin önce kendi pazarlarında güçlü bir temel oluşturmaları, daha sonra faaliyetlerini diğer ülke pazarlarına götürmeleri gerektiğine inanılmaktaydı. Bunun nedenlerinden birisi de, yeni ve uzak bir pazara girmenin, pazar bilgisi elde etmek, etkili bir satış organizasyonu için aracı ve temsilcileri yönetmek gibi yüksek sabit maliyetlerinin bulunması idi. Ancak son yıllarda ortaya çıkan dramatik değişiklikler, işletmelerin kuruluşlarını takip eden ilk günlerden itibaren uluslararası işletmecilikte rekabet becerilerini arttırmalarına imkân vermektedir (Çavuşgil, Tamer, Knight & Riesenberger, 2008, s. 11). Burada adı geçen uluslararası işletmecilik, işletmelerin ulusal sınırları dışında gerçekleştirdikleri ticaret ve yatırım faaliyetleri şeklinde tanımlanabilir (Çavuşgil, Tamer, Knight & Riesenberger, 2008, s.7).
Küresel doğan işletmeler aşağıda sıralanan özelliklere sahiptir (Çavuşgil, Tamer, Knight & Riesenberger, 2008, s.13).
Kuruluşlarıyla beraber ve kuruluşlarını takip eden kısa bir süre içerisinde uluslararası pazarlarda bir hayli aktif olmaları. Küresel doğan işletmeler, kuruluşlarını izleyen birkaç yıl içerisinde mal ve hizmetlerinin ihracatına başlar ve toplam üretimlerinin ¼ ya da daha fazlasını ihraç edebilirler. Uluslararasılaşma aşamalarından geçerek en gelişmiş konuma ulaşabilmek için, yabancı ortaklarla işbirliği ve hatta doğrudan yabancı sermaye yatırımlarını tercih edebilirler. Birçok küresel doğan işletme dünya genelinde onlarca ülkede faaliyette bulunmaktadır.
19
Sınırlı miktarda finansal ve somut kaynaklara sahip olmak. Küresel doğan işletmeler göreceli olarak küçük işletme olma eğilimindedirler. Birçoğu küçük ve orta ölçeklidirler. Küçük işletme olmalarının doğal bir sonucu olarak, uzun zamandan beri küresel ticaret ve yatırımın egemen gücü konumunda olan büyük çokuluslu işletmelere nazaran çok daha az miktarda finansal, beşeri ve somut kaynaklara sahiplerdir. Uluslararası işletmecilik tarihine bakıldığında, diğer ülke pazarlarında faaliyette bulunmanın küçük işletmeler için uzak bir şans olduğu görülecektir. Ancak, artık günümüzde çeşitli eğilimler tüm işletmeler için uluslararası pazarlarda iş yapmayı uygun bir seçenek haline getirmiştir. Sonuç olarak, kuruluşlarında ve kuruluşlarının izleyen kısa bir süre içerisinde uluslararasılaşan küresel doğan işletmeler, dünya genelindeki birçok ülkede önemli sayılarda karşımıza çıkmaktadırlar.
Birçok farklı endüstrilerde yer almak. Bazı bilim adamları küresel doğan işletmelerin teknolojik açıdan yüksek olan endüstrilerde yoğunlaştıklarına inanmaktadır. Oysaki küresel doğan işletmelerin daha geniş bir dağılım gösterdiklerine ilişkin önemli miktarda delil bulunmaktadır (Moen, 2002; Renniei 1993 gibi). Örneğin Danimarka’da küresel doğan işletmeler, metal üretme, mobilya, işlenmiş gıda ve tüketim malları gibi birçok farklı endüstride faaliyet göstermektedir (Madesen ve Servais, 1997).
Yöneticilerinin güçlü bir uluslararası bakış açısına ve uluslararası girişimcilik yönelimine sahip olması. Küresel doğan işletmelerin üst kademe yöneticileri kuruluşlarından itibaren dünyayı işletmelerin pazarı olarak görme eğilimindedirler. Birçok geleneksel işletmenin aksine, küresel doğan işletmelerin yöneticileri diğer ülke pazarlarını tipik olarak iç pazarlarına basit bir ilave olarak yorumlamazlar. Birçok küresel doğan işletme, girişimcilik yapısına sahip olan proaktif yöneticiler tarafından kurulmuştur. Girişimcilik yönelimi; yönetsel vizyon, risk alma eğilimi, proaktif rekabet duruşu ile ilişkili olup, uluslararası pazarların yüksek düzeyde proaktif ve saldırgan şekilde ele alınmasını yansıtacaktır. Girişimcilik yönelimi, işletmenin yeni fikirleri takip etme ve yeni mal ile hizmetleri geliştirme istekliliğini yansıtan yenilik yapma eğilimini ifade etmektedir.
Sıklıkla farklılaştırılmış stratejiye başvurmak. Küresel doğan işletmeler, farklı dizaynlardaki ürünleri kapsamına alan farklılaştırılmış stratejiyi uygulama eğilimindedirler (Porter, 1980). Çok sayıda küresel doğan işletme, göreceli olarak farklı ürünlerle, büyük işletmeler tarafından yeterli ilgiyi göremeyecek olan niş pazarları hedefler. Bu şekilde de, belirli bir ihtiyaca özel olarak cevap vermek suretiyle müşteri sadakatini yükseltirler. Kaynaklarında uzmanlaşmış olması ve niş pazarların hedeflenmesi nedeniyle farklılaştırılmış stratejinin özellikle küresel doğan işletmeler için uygun bir strateji ifade edilebilecektir. İnsanlar ve işletmeler her geçen
20
gün üzerinde biraz daha fazla uzmanlaşılmış ve kişiye özgü ürünler talep etmekte ve böylece küçük işletmeler için niş pazarlar önemli bir fırsat kaynağı haline gelmektedir.
Sıklıkla üstün ürün kalitesini vurgulamak. Birçok küresel doğan işletme, rakiplerine nazaran daha yüksek kalitede ve daha iyi dizayn edilmiş güncel ürünlerini müşterilerine sunmaktadır. Küresel doğan işletmeler ürün kategorilerinde veya endüstrilerinde sıklıkla teknolojik açıdan uç konumundadır. Sahip oldukları teknolojik üstünlükleri sayesinde dünya genelinde pazar arayışında bulunurlar. Bu işletmeler teknolojileri nedeniyle genellikle geniş mal pazarları içinde yer almaz, üstün kaliteli ürünler sunabilecekleri niş pazarları hedeflerler. Gerçekte, küresel doğan işletmelerin ortaya çıkışı yeni mal ve hizmetlerin geliştirilmesiyle ilişkilidir.
Gelişmiş iletişim ve bilişim teknolojilerinden yararlanmak. İletişim ve bilişim teknolojileri, küçük işletmelerin bilgiyi etkin şekilde işlemelerine ve dünya genelindeki ortak ve müşterileriyle sıfır maliyetle iletişim kurabilmelerine imkân vermektedir. İletişimdeki gelişmeler, işletmeler arasındaki sınırları ortadan kaldırmış ve her işletmeye dünya geneline yayılmış işletme sistemlerini yönetebilme imkânı tanımıştır. Çok sayıdaki küresel işletme de, gelişmiş teknolojiler yardımıyla müşterilerini daha dar küresel niş pazarlarda bölümleme imkânına kavuşmuştur. Böylece, yüksek düzeyde uzmanlaşmış alıcı ihtiyaçlarının daha hünerli şekilde karşılanabilmesi mümkün olmuştur.
Diğer ülke pazarlarında dağıtım amaçlı olarak dışsal, bağımsız aracıları kullanmak. Küçük ölçekleri ve sınırlı kaynakları nedeniyle küresel doğan işletmelerin çoğu, ihracat yoluyla uluslararasılaşırlar (OECD, 1997 gibi). Dolayısıyla, yurt dışında yerleşik bağımsız aracıların kaynaklarından ve doğrudan uluslararası satış imkânlarından yararlanma yoluna giderler. Küresel doğan işletmeler FedEx ve DHL gibi dışsal kolaylaştırıcı işletmeleri kullanmak suretiyle, uluslararası sevkiyatlarını organize ederler. Bu da işletmelerin uluslararası pazarlara girişi ve çıkışını göreceli olarak hızlandırmakta ve kolaylaştırmaktadır. Daha tecrübeli olan küresel doğan işletmeler, ihracat ile ortaklaşa yatırım ve doğrudan yabancı sermaye yatırımı gibi diğer stratejileri birleştirebilirler. Özellikle ihracatın düşük maliyet ve düşük risk doğasının, yabancı ortakların kolaylaştırıcı becerileriyle birleştirilmesi, ihracatı özellikle de yeni kurulmuş genç işletmeler için uygun bir strateji konumuna getirmektedir.
21
Tablo 1. Küresel Doğan İşletmelerin Ayırt Edici Özellikleri: HIZLANDIRICI FAKTÖRLER
Küreselleşen pazarlar,
Haberleşme teknolojilerindeki gelişmeler, Küresel niş pazarlar
Küresel şebekeler.
KÜRESEL DOĞAN İŞLETMELERİN AYIRT EDİCİ ÖZELLİKLERİ
Kuruluşlarıyla beraber ve kuruluşlarını takip eden kısa bir süre içerisinde uluslararası pazarlarda bir hayli aktif olmak,
Sınırlı miktarda finansal ve somut kaynaklara sahip olmak, Birçok farklı endüstri içinde yer almak,
Yöneticilerin güçlü bir uluslararası bakış açısına ve uluslararası girişimcilik yönelimine sahip olması,
Sıklıkla farklılaştırılmış stratejiye başvurmak, Sıklıkla üstün ürün kalitesini vurgulamak,
Gelişmiş iletişim ve bilişim teknolojilerinden yararlanmak,
Diğer ülke pazarlarında dağıtım amaçlı olarak dışsal, bağımsız aracıları kullanmak. ULUSLARARASI TETİKLEYİCİLER
İhracata çekme, İhracata itme,
Dünya genelindeki tekel konumu,
Ürün-pazar koşullarının uluslararası katılımı gerektirmesi, Üstün ürün özellikleri,
Küresel şebeke ilişkileri, Küresel niş pazarlar.
(Kaynak: Çavuşgil, Knight, & Üner, 2011, s. 13-14).
KOBİ’ler içinde ele alınan küresel doğan işletmeler, dünya ekonomisinin ve uluslararası işletmeciliğin şekillenmesinde oldukça büyük bir role sahiptir. Küresel doğan işletmeler; kaynakları göreceli olarak yetersiz olan KOBİ’lerin, yurtdışı pazarlara açılma sürecini hızlı bir şekilde nasıl gerçekleştirebildiklerini açıklamaya yönelik bir olgudur. Küresel doğan işletme olgusu; işletmelerin yurtdışı pazarlara açılmasında, geleneksel modellerde öngörülen uzun dönemli ve aşama aşama sürdürülen çabaların alternatifi niteliğindedir. Küresel doğanlar,
22
kuruluşlarından itibaren veya kuruluşlarından kısa bir süre sonra uluslararası pazarlarda faaliyette bulunmaya başlayan teknoloji odaklı KOBİ’lerdir. En öne çıkan özelliği ise, küresel doğanların dünyayı sınırları olmayan bir bütün olarak gören, küresel vizyona ve güçlü uluslararası iş ağlarına sahip uluslararası deneyimli girişimciler tarafından yönetilmesidir (Üner & Kalyoncuoğlu, 2010, s. 11).
Küresel doğan işletmelerin özelliklerine ilişkin olarak yapılan çalışmalar neticesinde ulaşılan sonuçlar şöyledir (Çavuşgil, Tamer, Knight & Riesenberger, 2008, s. 18).
Geleneksel olarak uluslararasılaşan işletmelerin aksine; küresel doğan işletmeler kuruluşlarından itibaren yabancı pazarları, yurtiçi pazarın basit bir uzantısı olarak değil, hitap edilecek pazar alanı olarak görmektedirler,
Kuruluşlarından itibaren ortalama olarak iki yıl içinde bir veya birçok ürünle ihracata başlamaktadırlar,
Toplam üretimlerinin en az dörtte birini (yaklaşık %25’ini) ihraç etme eğilimindedirler,
Ülkeler açısından ihracatta büyük roller üstlenmelerine karşın genellikle küçük üretici olma eğilimindedirler,
Yıllık satışları ortalama olarak 100 milyon doları aşmamaktadır,
Kurucularının büyük çoğunluğu aktif girişimcilerdir,
Bazı süreç ve teknolojilerde önemli bir buluş sonucunda ortaya çıkma eğilimindedirler,
Eşsiz bir ürün geliştirmek veya bir iş yapmak amacıyla ileri teknolojiye başvurarak önemli bir yenilik yapan işletmelerdir,
Sattıkları ürünler tipik olarak büyük katma değere sahip olup bu ürünlerin büyük çoğunluğu endüstriyel olarak kullanılmaktadır.
Çavuşgil, Tamer, Knight & Riesenberger (2008) küresel doğan işletmelerin erken uluslararasılaştığına işaret etmiş; bunun neden ve nasıl olduğunu şu şekilde çeşitli açıklayıcı faktörler ile açıklamışlardır:
İhracata çekme. Birçok ülkede bir grup mal ve hizmete yönelik önemli düzeyde talep olmasına karşılık, yeterli yerel tedarikçinin olmaması durumunda ihracata çekme ortaya çıkabilecektir. İhracata çekme, yerel alıcıların ürünleri diğer ülkelerden satın alarak ihtiyaçlarını karşılayabileceklerini ifade etmektedir. Buna bir tepki olarak, küresel doğan işletmeler diğer ülke pazarlarındaki niş-dar pazar dilimlerindeki talebin karşılanması için ürünlerini pazarlamaya başlarlar. Çekme etkisi, spesifik bir ürün-pazar fırsatını algılayan yerel bir aracı ve yabancı tedarikçiyi farkına varan nihai kullanıcı tarafından başlatılabilecektir.
23
İhracata itme. Birçok küresel doğan işletme, ürünlerini diğer ülke pazarlarında satma gibi güçlü güdülere sahip olan uluslararası yönelimli girişimciler tarafından yönetilmektedir. Yabancı ülke pazarlarına satış yapabilmek için, finansal, beşeri ve diğer kaynakların tahsis edilmesiyle yöneticiler dünyanın önemli bir kısmını kendi pazarları olarak görmeye başlarlar. Yöneticiler, ürünlerini nihai alıcılarına tutunduracak olan yabancı aracılara bir itme stratejisi uygulayarak aktif şekilde tutundurma faaliyeti gerçekleştirirler (Oviatt ve McDougall, 1995 gibi). Alternatif olarak, birçok küresel doğan işletme ürünlerini doğrudan yabancı aracılara tutundurabilmek üzere yoğun reklam kullanır ve kendi satış örgütlerini kurarlar. Modern işletmecilik altyapısı ve gelişmiş iletişim teknolojileri ile taşıma, herhangi bir işletmenin kendi ülkesi dışındaki pazarları hedefleme becerisini yükseltecektir. Örneğin; depolanan hububat ve diğer mahsullerdeki toksinleri öldüren ürünler üretmekte olan AntiTox Corporation, Latin Amerika’da ürünlerine uygun çeşitli pazarlar bulmuştur. İşletmenin faaliyetlerinin ilk beş yılı içerisinde, işletme kurucuları rakip ürünler tarafından hedeflenmeyen pazarlarda güçlü ihtiyaçlar olduğunu algılamışlardır.
Dünya çapındaki tekel konumu. Bazı işletmeler belirli ürünlerde tekel veya tekele yakın bir konuma ulaşabilecek kadar şanslı olabilecektir. Bu avantaj, ifade edilen koşullar altında, küçük işletmeler tarafından bile uluslararası pazarlarda rekabet üstünlüklerine çevrilebilecektir. Tekel gücü, işletmeyle bütünleşmiş bilgi, ürün, süreç veya diğer varlılardan elde edilebilecektir. Belirli bir ölçüde tekel gücüne sahip olan işletmeler, rakip ürünlere karşı önemli düzeyde farklılaştırılmış ve/veya rakip ürünlere nazaran daha üstün olan ürünlerle kısa dönemli bile olsa rekabet üstünlüğü elde edebileceklerdir. Son olarak, pazarlama veya diğer bazı vasıtalar kullanılarak, ürün alıcılarının, ürünün türünün emsalsizi olduğu konusunda ikna edilmesiyle de işletmeler belirli bir rekabet üstünlüğü elde edilebileceklerdir (Porter, 1980).
Ürün-pazar koşullarının uluslararası katlımı gerektirmesi. Genç işletmeler tarafından üretilmekte olan ürün, aksam veya parçalar çok özellikli olmaları nedeniyle iç pazarda yeterli taleple karşılaşamayabilirler. İç pazarın küçük olması, işletmeleri diğer ülke pazarlarına satışa zorlayacaktır. Bu durum Avrupa’nın küçük ülkelerinde kurulan işletmelerin erken uluslararasılaşmasında yaygın olarak karşılaşılan bir güdüdür. Diğer taraftan, bazı işletmelerin ihtiyaç duydukları kaynakların kendi ülkelerinde yetersiz miktarda olması veya uygun olmayan kalitede bulunması halinde de, kaynak temin edebilmek için yurt dışı operasyonlara gidebilecektir (Çavusgil, Knight ve Reisenberger, 2008). Birçok küresel doğan işletmenin yönetimi, yeni ve iyileştirilmiş ürünler için katlanılan geliştirme maliyetlerini hızlı bir şekilde geri alma isteğindedir. Bu ise, uluslararasılaşmayı gerektiren bir yaklaşım içerisinde ürünlerin
24
olabildiğince çok sayıda ülkede satılmasıyla başarılabilecektir. Japonya’da genç işletmeler için sermaye piyasası diğer ülkelerde olduğu kadar çok gelişmiş değildir. Bunun sonucu olarak, bazı küresel doğan işletmeler Amerika Birleşik Devletleri’nde bir şekilde mevcudiyet kurarak adı geçen kaynaklardan fon temin etmeye çalışmaktadır. Diğer bazı işletmeler de, işgücü gibi ucuz üretim faktörlerine ulaşabilmek için diğer ülkelere gitmektedir.
Üstün ürün önerileri. Birçok küresel doğan işletme, ürün-süreç temelli işletme olarak işe başlamakta, takiben dünya genelinde kabul gören üstün bir ürüne sahip olmanın getirdiği avantajlara dayanarak uluslararası pazarlamacı olarak belirginleşmektedir. Çok sayıdaki küresel doğan işletme; inovasyon, emsalsiz ve/veya yüksek kaliteli ürüne sahip olmanın getirdiği güç ile uluslararasılaşmaktadır. Diğer bir ifadeyle, erken uluslararasılaşma, inovasyon veya çarpıcı bir ürün hamlesiyle ilişkili olabilecektir. Ürün, gelişme teknoloji şeklinde nitelendirilebilir, önemli düzeyde değer yaratabilir, üstün bir teknolojide olabilir ve emsalsiz özelliklerdedir. Küresel doğan işletmeler tarafından üretilen ürünler küresel çekiciliği olan ürünlerdir. Bazı küresel doğan işletmeler bir ürün kategorisinde, teknik açıdan uluslararası bir tanınmışlığa sahiptir. Bu özellik de işletmelerin kuruluşlarının takiben yabancı pazarlara genişlemesine fırsat vermektedir.
Küresel şebeke ilişkileri. Önemli küresel şebeke ilişkilerinin varlığı da işletmelerin erken uluslararasılaşmasının bir diğer tetikleyicisidir. Bir endüstriyel şebeke; perakende tüketiciler, aracılar ve diğer işletmeler gibi nihai kullanıcıların tüketimi için, kaynakların (girdilerin) nihai mallara, yarı mamullere ve hizmetlere dönüştürüldükleri, üretim ve pazarlama gibi ekonomik faaliyetlerin içerisinde yer alan birbirleriyle ilişkili çok sayıdaki işletme ve kişi gibi aktörlerden meydana gelen örgütsel yapıdır. Bilim adamları küresel doğan işletmelerin uluslararasılaşmasında şebeke ilişkilerinin oynamakta olduğu kritik rolün altını çimektedir (Bell,1995; Coviello ve Munro,1995; Ramussen, Madsen ve Evangelista,2001 gibi). Yabancı distribütörler, dış ticaret şirketleri, stratejik işbirliği ortaklarının yanı sıra daha geleneksel alıcı ve satıcılar ile yurt dışında yerleşik kişi ve birimlerle kurulacak şebeke bağlantıları yoluyla yabancı pazarlarda faaliyette bulunmak kolaylaşabilecektir. Şebekeler, diğer ülkelerde yürütülen iş faaliyetleri, hükümetler tarafında gerçekleştirilen aracılık faaliyetleri veya yönetimin kişisel temasları yoluyla geliştirilir ve tedarik gibi içe yönelik veya ihracat gibi dışa yönelik etkileşimleri ortaya çıkarır. Bu tür ilişkiler, uluslararası işletmecilik yöntemleri ve fırsatları hakkında küresel doğan işletmelere paha biçilemeyecek bilgiler sağlayabilecektir (Welch ve Luostarinen,1993 gibi). Şebeke ilişkileri, bu tür bağlantıları olmaması halinde,
