T.C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
KAMU HUKUK ANABĠLĠM DALI
KAMU HUKUK BĠLĠM DALI
IRAK FEDERAL YÜKSEK MAHKEMESĠ
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
HAZIRLAYAN
Ahmed Thaer Jamal ALWINDAWI
Tez DanıĢmanı
Dr. Öğr. Üyesi ÖZLEM ÇELĠK
I
II
III
ĠÇĠNDEKĠLER
ĠÇĠNDEKĠLER ... I KISALTMALAR ... VII ÖZET ... VIII ABSTRACT ... IX TEġEKKÜR ... X GĠRĠġ ... 1 BĠRĠNCĠ BÖLÜM ... 3IRAK‟TA YASALARIN ANAYASAYA UYGUNLUĞUNUN YARGISAL DENETĠMĠ ... 3
I. GENEL OLARAK KANUNLARIN ANAYASAYA UYGUNLUĞUNUN DENETĠMĠ ... 4
A.Kanunların Anayasaya Uygunluğunun Siyasal Denetimi ... 5
1.Yasaların Anayasallığı Üzerindeki Siyasi Denetimin Avantajları ... 7
2.Yasaların Anayasallığı üzerindeki Siyasi Denetimin Olumsuz Yönleri ... 7
B.Yasaların Anayasaya Uygunluğunun Yargısal Denetimi ... 8
1.Anayasa Yargısının Özellikleri ... 8
2.Anayasa Yargısına Yönelik EleĢtiriler ... 9
a.Anayasa Mahkemesinin Kurulmasına KarĢı DüĢünceler ... 10
b.Anayasa Mahkemesinin Kurulması Yönünde DüĢünceler ... 11
II. IRAK‟TA KANUNLARIN ANAYASAYA UYGUNLUĞUNUN YARGISAL DENETĠMĠNĠN TARĠHÇESĠ ... 11
1.Kraliyet Dönemindekiler ... 12
a. Mülga 1925 Anayasasında Yargısal Denetim ve Yüksek Mahkemenin Yapısı ... 12
b.Yüksek Mahkeme Tarafından Verilen Hükümlerin Etkisi... 13
c.Arap Birliği Anayasasında Yargısal Denetim ... 14
2.Cumhuriyet Dönemindekiler ... 14
a.1958 Anayasasında Yargısal Denetim ... 14
IV
c.1964 Geçici Anayasasında Yargısal Denetim ... 15
d.1968 Geçici Anayasasında Yargısal Denetim ... 15
e. 1970 Anayasasında Yargısal Denetim ... 16
f. Amerika ĠĢgalinden Sonra Yasaların Anayasallığı Üzerindeki Yargısal Denetim ... 16
III. FEDERAL YÜKSEK MAHKEMENĠN HAK VE ÖZGÜRLÜKLER ĠLE IRAK‟IN BÜTÜNLÜĞÜNÜ KORUMADAKĠ ÖNEMĠ ... 16
A. Hak ve Özgürlüklerin Korunmasında Federal Yüksek Mahkemenin Rolü ... 17
B. Medeni ve Siyasi Haklar ... 18
1. Medeni Haklar ... 18
2. Siyasi haklar ... 24
3. Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar ... 27
a. Federal Yüksek Mahkemenin Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar alanındaki Uygulamaları ... 29
C.Federal Yüksek Mahkemenin Irak Birliğini Korumadaki Rolü... 31
ĠKĠNCĠ BÖLÜM ... 36
FEDERAL YÜKSEK MAHKEME‟NĠN YAPISI, GÖREVLERĠ VE KARARLARI .. 36
I.FEDERAL YÜKSEK MAHKEMENĠN YAPISI ... 36
A.Irak Federal Yüksek Mahkemesinin OluĢumu ... 37
1. Federal Yüksek Mahkemenin ÇalıĢma Yöntemi ... 37
2. Federal Yüksek Mahkeme ile Olağan Mahkemeler Arasındaki benzerlikler . ... 39
3.Anayasa Mahkemesi ve Olağan Mahkeme Arasındaki Farklar. ... 39
B.Federal Yüksek Mahkeme Üyelerinde Aranan Nitelikler ... 40
II.FEDERAL YÜKSEK MAHKEME‟NĠN GÖREVLERĠ ... 46
A. Kanunların Anayasaya Uygunluğunun Denetlenmesi ... 46
1. Kanunların Anayasaya Uygunluğunun Yargısal Usullerle Denetlenmesi .. 46
2.Anayasa‟nın açıklanması ... 48
a. Prosedür ġartları ... 49
b. Mevzuata yönelik Ģartlar ... 50
3.Federal Yüksek Mahkeme‟nin Adli ve Ġdari UyuĢmazlıkları Çözme Yetkisi ... 51
V
a. Merkezi Hükümet, Bölgesel Hükümet ile Vilayet ve Yerel Yönetimler
Arasında Çıkan TartıĢmaları Sonuca Bağlamak ... 51
b.Kendisine Sunulan Bazı Davalara Federal Kanunlar Çerçevesinde Ġstinaf Mahkemesi Sıfatıyla Bakması... 52
c. CumhurbaĢkanı, BaĢbakan ve Meclis BaĢkanı Hakkındaki Davalara Bakmak ... 52
d.Milletvekili Seçimlerinden Sonra Sonuçların Onaylanması ... 53
e.CumhurbaĢkanı Aday Adaylığına ĠliĢkin Ġtirazları Karara Bağlamak .... 53
III.FEDERAL YÜKSEK MAHKEME KARARLARI ... 54
A.Federal Yüksek Mahkeme‟de Davaların Görülmesi ... 55
1.Tarafların Ġsteği Üzerine Federal Yüksek Mahkeme‟de Görülen Davalar . 57 a.Birinci Dereceden Mahkemeler ... 57
b.Ġstinaf Mahkemeleri ... 58
c. Federal Temyiz Mahkemesi ... 59
d.Anayasaya Aykırılık Gerekçesiyle Davanın Bizzat Federal Yüksek Mahkeme‟de Görülmesinin Talep Edilmesi ... 59
B. Federal Yüksek Mahkeme‟nin Kararları ve Kararların Bağlayıcılığı ... 60
1.Anayasa Metinlerinde ... 62
2.2005 Tarih ve 30 Sayılı Federal Yüksek Mahkeme Kanununda ... 63
3. Federal Yüksek Mahkeme‟nin Kararları. ... 64
a. Federal Yüksek Mahkeme‟nin Kararıyla Ġptal Edilen Bazı Kanunlar .... 65
b. Federal Yüksek Mahkemenin, Anayasaya Aykırı Olduğuna Hükmettiği Ancak Ġptal Etmediği Kararlar ... 65
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ... 69
IRAK FEDERAL YÜKSEK MAHKEMENĠN GELĠġĠMĠ ĠÇĠN GÖSTERĠLEN ÇABALAR ... 69
I. FEDERAL YÜKSEK MAHKEME‟NĠN KURULUġ KANUNU HAKKINDAKĠ TENKĠTLER ... 70
A. ġekil Bakımından Yapılan EleĢtiriler ... 70
B. Mevzuat Bakımından Yapılan EleĢtiriler ... 75
II.FEDERAL YÜKSEK MAHKEME‟NĠN GELĠġTĠRĠLMESĠ PROJESĠ ... 85
A. Federal Yüksek Mahkeme Kanun Tasarısının Biçimsel Açıdan Ġncelenmesi87 1. Yazım Esnasında Dil Yönünde Yapılan Hatalar ... 88
VI
B. Federal Yüksek Mahkeme Kanun Tasarısının Mevzuat Açısından Ġncelenmesi ...
90
1.Federal Yüksek Mahkemenin TeĢkilat Yapısı ... 90
2. Federal Yüksek Mahkeme BaĢkanının Yetkileri ... 94
3. Federal Yüksek Mahkemenin Görevleri ... 95
4. Karar ve Hüküm Verme Usulü ... 97
SONUÇ ... 101
VII
KISALTMALAR
A.e : Aynı Eser A.g.e : Adı Geçen Eser Dr. : Doktor
et. : EriĢim Tarihi Md. : Madde s. : Sayfa
SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği yyy : Yayın Yeri Yok
VIII
ÖZET
Anayasa yargısı modern hukuk devletlerinde kanunların anayasaya uygunluğunu denetleyen önemli yargısal mekanizmadır. Çoğu devlette Anayasa Mahkemesi olarak bilinen mahkemeler kanunların anayasaya uygun olup olmadığını denetler. Irak Cumhuriyeti‟nde kanunların Anayasaya uygunluğunun denetlenmesi köklü bir geçmiĢe sahip değildir.
Geçici Devlet Ġdaresi kanunu ile kurulan Federal Yüksek Mahkeme‟ye ilk olarak 2005 Irak Anayasasında yer verilmiĢtir. Daha sonra, 2005 tarih ve 30 sayılı Federal Yüksek Mahkeme Kanunu ile mahkemenin görevleri ve iĢleyiĢ yapısı açıklanmıĢtır. Buna göre, mahkeme, baĢkan ile birlikte sekiz üyeden oluĢur. Merkezi Bağdat‟ta olup, yargı organının bağımsız bir kurumudur. Mahkemenin, kanun düzenleme ve kararların anayasallık denetimini yapma yanında, anayasa metinlerinin yorumlanması ve seçim sonuçlarının onaylanması gibi görevleri de vardır. Federal Yüksek Mahkeme Irak‟ta hem Anayasa Mahkemesi hem de Yüksek Seçim Kurulu görevlerini yürütmektedir. Buna ek olarak, merkezi ve bölgesel yönetim ile yerel yönetimler arasında çıkan anlaĢmazlıkların çözümlenmesi görevi de Federal Yüksek Mahkeme uhdesindedir.
Bu çalıĢmada, Federal Yüksek Mahkeme‟nin yapısı, görevi ve iĢleyiĢi hakkında bilgi verilmiĢ ve mahkemenin daha iyi olmasına yönelik bazı tavsiyeler sunulmuĢtur. Bunun yanında, mahkeme hakkında çıkarılması öngörülen kanun tasarısı hakkında bazı incelemeler de içermektedir. ÇalıĢmanın Irak‟ın Anayasa Hukuku alanına ıĢık tutması amaçlanmıĢtır.
Anahtar Kelimeler: Irak, Federal Yüksek Mahkeme, Anayasa Hukuku,
IX
ABSTRACT
Constitutional jurisdiction is a significant judicial mechanism which controls constitutionality of the laws in modern constitutional states. In most states, the courts known as Constitutional Courts control constitutionality of the laws. Control of the constitutionality of the laws in the Republic of Iraq has not a deep rooted history. Firstly, the Federal High Court established with the Law on Provisional State Administration was included in 2005 Iraq Constitution. Then, duties and functions of the Court were explained with the Law on Federal High Court date 2005 and number 30. Accordingly, the Court consists of eight members including the Chief. It is based in Baghdad and an independent institution of the judicial body. The Court is responsible to legislate, to regulate, control constitutionality of the laws and also to interpret constitutional texts and to approve results of votes. The Federal High Court in Iraq fulfills duties of both the Constitutional Court and Supreme Election Committee. Furthermore, it assumes the responsibility of solving conflicts arising between central and regional administration and local one. This study gives information about structure, tasks and function of the Federal High Court and some suggestions so that the Court can be improved. Besides, it includes some examinations about draft laws stipulated for the Court. The study aims to clarify the Constitutional Law of Iraq.
X
TEġEKKÜR
Bu çalıĢmanın hazırlanması sürecinde konunun seçilmesi ve içeriğinin hazırlanması noktasında bana engin bilgileriyle destek olan danıĢman hocam Dr. Öğretim Üyesi Özlem ÇELĠK‟e teĢekkürlerimi sunarım. AraĢtırmanın daha verimli hale gelmesi için engin tecrübesiyle bana destek olan değerli hukukçu babam Teaher Jamal el-Vindavi‟ye sonsuz saygı ve teĢekkürlerimi sunarım. Ayrıca araĢtırma sürecinde bana destek olan değerli hukukçu arkadaĢım Muhammet Bahar‟a teĢekkürü üzerime bir borç bilirim. AraĢtırmanın, Irak‟ın Anayasa yargısına katkıda bulunmasını ve yeni araĢtırmalara ıĢık tutmasını temenni ederim.
1
GĠRĠġ
Parlamento, yasama faaliyetleriyle kanunlar çıkararak halkın iradesini temsil eder ve Parlamentonun bu faaliyetler süresince anayasaya uygun hareket etmesi gerekmektedir. Anayasaya aykırı bir yasama faaliyeti demokrasi ilkelerine aykırıdır. Dolayısıyla, bütün demokratik ülkelerde kanunların anayasaya uygunluğunu denetleyecek bir organa ihtiyaç duyulmaktadır. Birçok ülkede Anayasa mahkemeleri tarafından yürütülen bu denetim, Irak‟ta ise Federal Yüksek Mahkeme‟nin nezdinde bulunan bir görevdir.
Anayasa hukukçuları yargısal denetimi Ģu Ģekilde temellendirmektedirler; Hukuk devleti öncelikle kendini hukukla koruma altına alır, bunun yanında Yargı Organı her durumda bağımsız olmalıdır. Böylece, parlamentonun anayasaya aykırı bir yasama faaliyeti yürütmesinin önüne geçilir ve yapılan hukuksuzluklar göz ardı edilmiĢ olmaz1. Ayrıca, parlamentodaki yasama faaliyetlerinin baĢ aktörü olan hükümeti anayasal uygunluk açısından kontrol altına almak mümkün olur2
. Dolayısıyla, parlamentoda çıkarılan yasaların yargısal denetime tabi tutulması, yasaların devletin bazı kuvvetleri tarafından suiistimal edilmesini önler ve temel hak özgürlüklerin daha iyi korunmasına yardımcı olur. ÇağdaĢ ülkelerin anayasalarında bu görev Anayasa Mahkemelerine verilmiĢtir. Anayasa mahkemelerinde bu görevi yürütmekle görevli üyeler, hâkimler ve anayasa hukuku uzmanlarından oluĢmaktadır.
Federal Yüksek Mahkeme veya diğer ülkelerde kullanılan adıyla Anayasa Mahkemesi kanunların anayasal denetimi konusunda hâkimler, anayasa hukuku uzmanları ve akademisyenlerin görüĢlerinden faydalanmaktadır. Fakat Irak‟ta, hükümetin icraatlarını denetleyecek ve temel hak ve özgürlükleri koruyacak emsal bir yargısal kurum bulunmamaktadır.
1 Usfur, Muhammed, “Yargının Bağımsızlığı”, “fi Ġstikalal Sultate‟l Kadaiyye”, Atlas Matbaası, Kahire, s. 2.
2 Bu konuda Amerika Anayasa Hakimi (Story) diyor ki: 'BeĢeri hükümetlerde iki güç vardır. Bunlardan ilki silah gücü ikincisi ise kanun gücüdür. Ne zaman ki hakimler kanunların tatbikini üstlenmekten korkarlarsa bu durumda silah gücü öne çıkar.' El-Alluc, Sa'd Abdulcebbar “Kanunların Anayasallığında Yargısal Denetim” Uluslararası Ġnsan Hakları Enstitüsünde YayınlanmıĢ AraĢtırma - Dibul Üniversitesi Hukuk Fakültesi, 1. Baskı 2005 s. 264.
2
Irak‟ın 2003 tarihinde ABD kuvvetleri tarafından iĢgal edilmesinden sonra, ülkede büyük değiĢiklikler meydana gelmiĢtir. Örneğin, Amerikalı yargıç Paul Bremer tarafından 2004 yılında Geçici Devlet Ġdaresi Kanununu çıkarılmıĢ ve bu kanunun yürürlüğe girmesiyle birlikte, kurulacak olan geçici hükümete Federal Yüksek Mahkeme‟nin kurulmasını öngören kanunu çıkarma görevi verilmiĢtir. Böylece, Federal Yüksek Mahkeme‟nin kurulmasını öngören 30 sayılı Federal Yüksek Mahkeme kanunu, 2005 yılında, Bakanlar Kurulu tarafından çıkarılmıĢtır.
Irak Cumhuriyeti Anayasası olarak adlandırılan ve 2005 yılında yürürlüğe giren Irak Anayasası, federalizm ve demokrasi fikri üzerine kurulmuĢ ve cumhuriyetçi parlamenter hükümet sistemini benimsemiĢtir. Anayasanın 47. Maddesi ile federal bölgelerin yetkileri belirlenmiĢ ve kuvvetler ayrılığı esas alınmıĢtır. Böylece, yasama, yürütme ve yargı organlarından herhangi birinin bir diğerinin görev alanına girmesi engellenmiĢ ve bu organların çıkarmıĢ olduğu düzenlemeler anayasal denetime tabi tutulmuĢtur. Bu sayede temel hak ve özgürlükler, ülkenin birliği ve bağımsızlığı koruma altına alınmıĢtır. Anayasa‟nın, 92. 93. ve 94. maddeleri bu konuyla ilgilidir.
Federal Yüksek Mahkemenin devletin anayasal yapısını, temel hak ve özgürlükleri koruma, yasama yürütme ve yargı kuvvetleri arasındaki dengeyi sağlama gibi önemli görevlerinin yanında, bu kuvvetler tarafından çıkarılan düzenleme ve talimatların anayasaya uygunluğunun denetlenmesi ve mahkemeler arasındaki uyuĢmazlıkların çözülmesi gibi görevleri de bulunmaktadır.
3
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
IRAK’TA YASALARIN ANAYASAYA UYGUNLUĞUNUN YARGISAL DENETĠMĠ
Anayasalar, normlar hiyerarĢisinde en üstte yer alır. Anayasanın üstünlüğü ilkesinden dolayı, parlamento anayasaya aykırı kanun çıkaramaz. Bu nedenle, bazı anayasalar, anayasayı ihlal eden kanunların geçersizliğini açıkça ortaya koymuĢtur. Demokratik ülkelerde anayasaya aykırı kanunların çıkarılması söz konusu değildir. Örneğin, Türkiye Cumhuriyeti‟nde yürürlükte olan anayasasının 11. Maddesinde Anayasaya aykırı kanunlarla ilgili Ģu Ģekilde bir açıklama yapılmıĢtır: "Anayasa hükümleri, yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare makamlarını ve diğer kuruluĢ ve kiĢileri bağlayan temel hukuk kurallarıdır. Kanunlar Anayasaya aykırı olamaz."(1982 Anayasası, Md.11).
2005 tarihli Irak Anayasasında, Anayasaya aykırı kanunların geçersizliği hakkında Ģu madde yer almaktadır; "Kanunlar anayasaya aykırı olamaz. Anayasa hükümlerine aykırı olarak çıkarılan kanunlar yok hükmündedir."3
Anayasaların büyük bir çoğunluğu kanunların Anayasaya aykırı olmayacağını belirtmiĢ ve Anayasaya aykırı olan tüm kanunların geçersizliğini bildirmiĢtir.4 Ancak denetimin kim tarafından ve ne Ģekilde yapılacağı noktasında ortak bir uygulama yoktur. Bu nedenle, anayasalarda kanunların anayasaya uygunluğunun denetlenmesi konusunda bazı farklılıklar ortaya çıkmıĢtır.5
Örneğin; 1831 Belçika Anayasası ve 1921 Polonya Anayasası gibi bazı anayasalar, yasaların anayasaya uygunluğu ile ilgili denetimini kabul etmemiĢlerdir. Bazı anayasalar ise kanunların anayasaya uygunluğu konusundaki denetim görevini siyasi bir heyetin görevi olarak belirlemiĢlerdir ve bu da siyasi denetim olarak adlandırılmaktadır. Örneğin, Fransa'nın günümüzde lağvedilmiĢ olan 1946'daki Anayasasının 9. maddesine göre kanunların yargısal denetimini yapacak olan siyasi heyet Ģu kiĢilerden oluĢur;
3 Hanûn, Haydar Halid, “Anayasa Hukuku Ġlkeleri”, “Mebadi‟ul Kanun ed-Dusturi” Al-Sanhuri yayınevi, Bağdat 2011, s. 151.
4 Bkz; 1963 Japonya Anayasası Md. 8-9.
4
CumhurbaĢkanı, Senato BaĢkanı, Meclis BaĢkanı, milletvekilleri arasından seçilen yedi üye ve senato tarafından seçilen üç üye.
Aynı Ģekilde eski Sovyetler Birliği‟nin 1977‟deki Anayasa‟nın 121/4 maddesi uyarınca yasaların anayasaya uygunluğu konusundaki denetim de Yüksek Sovyet BaĢkanlığı‟nın görevlerindendir.6
Yargısal denetimi yürütecek olan üyelere bakıldığı zaman bu kiĢilerin daha çok siyasi kimliğe sahip oldukları görülmektedir. Oysaki anayasaya uygunluk denetimi hukuki uzmanlık gerektiren yargısal bir konudur.
Bazı anayasalar ise, kanunların anayasaya uygunluğu alanındaki denetim görevi yargısal bir kuruma vermiĢtir.7
Buna yargısal denetim adı verilmektedir. Bu denetim çeĢidi, Türkiye, Irak, Mısır, Kuveyt, Amerika ve Ġtalya gibi birçok ülke tarafından tercih edilmektedir.
Bazı anayasalar ise, kanunların yargısal denetiminin kim tarafından yapılacağı konusunda bir açıklama yapmamıĢtır. Bu Ģekilde açıklama yapılmayan anayasalarla ilgili olarak kanunların yargısal denetiminin ne Ģekilde yapılacağı noktasında genellikle iki farklı görüĢ ileri sürülmektedir. Bu görüĢlerden ilkine göre, Anayasanın kanunların yargısal denetimi noktasındaki bu belirsizliği, yasaların anayasaya uygunluğu alanında yargı heyetinin denetim makamı olduğu anlamına gelmektedir.8 Ġkinci görüĢe göre ise, anayasanın bu belirsizliği, yargının, yargısal denetim görevini üstlenmediği anlamına gelmektedir. Nitekim 1970 Irak Anayasası, kanunların yargısal denetimi konusunda sessiz kalırken; 2005 anayasası, kanunların denetiminde yargı heyetinin (FYM) yetkili olduğunu açıklamıĢtır.9
I. GENEL OLARAK KANUNLARIN ANAYASAYA
UYGUNLUĞUNUN DENETĠMĠ
Demokratik çağdaĢ ülkelerde, yasama ve yürütme organları tarafından anayasanın ihlal edilmesinin önüne geçilmesi faaliyetleri teorik olarak anayasa yargısı çatısı altında iĢlenmiĢtir. Genel olarak anayasa yargısı, anayasa hukuku
6 ġakir, Remzi, “Anayasal Hukuk Genel BakıĢ”, “Nezeriyyet‟ul amme li Kanun ed-Dusturi” Ayn ġems Yayınevi “ Kahire 1979, s. 44.
7 Ani, A.g.e. s. 162. 8 Halid, A.g.e. s.152. 9
Al-Shawi Münzir “Anayasa Hukuku” , “el-Kanun Dusturi”, Al Qadisiya Yayınevi, Bağdat 1981, s. 196.
5
meselelerinin yargısal yöntemler dâhilinde karara bağlanmasını ifade etmektedir.10 Yasama organın milli iradeyi temsil ettiği düĢüncesine istinaden, bazı ülkelerde anayasaya uygunluk denetimi siyasi organlara verilmiĢtir. Ancak bunun da birtakım olumsuz yönleri olmuĢtur. Siyasi denetim ise genel olarak; kanunların tasarı olarak parlamentoya sunulmasından yürürlüğe girmesine kadar siyasi organlar tarafından denetlenmesidir.
Anayasallık denetiminde izlenen bir diğer yöntem ise yargısal denetimdir. Burada, kanunların anayasaya uygunluğu bir yüksek yargı kurumu tarafından denetlenir. Ancak söz konusu yargısal denetim görevini yerine getirecek yüksek yargı kurumunun hangi mahkeme olacağı ve bu görevi ne Ģekilde yerine getireceği noktasında bazı farklılıklar ortaya çıkmıĢtır. Bununla ilgili olarak Ģu iki farklı
MerkezileĢmemiĢ yargısal denetim, anayasallık denetimi için belirlenmiĢ bir mahkemenin bulunmadığı ülkelerde, bu görevin bütün mahkemelerin ortak görevi olarak görüldüğü bir sistemi ifade eder. Amerikan modeli olarak da bilinen bu sistem esasen anayasanın üstünlüğüne dayanan ve hâkimin sadece yasayı değil, hukuku da uygulamak durumunda olduğu fikri üzerine bina edilmiĢtir.11
Anayasallık denetimi konusunda izlenen bir diğer yöntem ise, merkezileĢmiĢ yargısal denetimdir. Burada kanunların anayasaya uygunluğu bu iĢ için özel olarak kurulan bir yargı kurumu tarafından yürütülür. Avrupa modeli olarak da ifade edilen bu yöntem çoğu birçok ülkede uygulanmaktadır. Irak‟ta bulunan FYM de bu sınıfa dâhil edilebilir.
A. Kanunların Anayasaya Uygunluğunun Siyasal Denetimi
Anayasa tarafından belirtilen siyasi heyetin yaptığı anayasallık denetimine siyasi denetim denir.12 Bu siyasi heyetin görevi, kanun tasarısının anayasaya uygun olup olmadığını denetlemektir.13
10
Armağan, Servet, Anayasa Mahkememizde Kazai Murakabe Sistemi, Cezaevi Matbaası, ĠÜ Yayını, Ġstanbul, 1967, s.10.
11 Cengiz, Burcu, Türk Anayasa Mahkemesinin Norm Denetimi Sonucunda Verdiği Kararların Nitelikleri ve Etkiler, Ankara, 2014, s. 20.
12
Sait Abdurrahman, Muhammed “Yargı Hükümleri, Esasları ve Yasama Kuralları”, “el hukmul Kadai erkanuhu ve kavaidu isdarihi” Al-Halabi yayınları, Beyrut, 2011 s. 22.
13 Musevi, Sâlim Rıdvan “Anayasal Hukukun Özellikleri”, “Semat‟ul Kadil Dusturi”, 22.07.2018 tarihinde Irak Anayasa Mahkemesi sayfasında yayınlanan araĢtırma, et. 12.10.2018.
6
Yasaların anayasallığı ile ilgili ilk siyasi denetim giriĢimi, 1795 yılında Fransız hukukçu Sieyes tarafından gerçekleĢtirilmiĢtir. Sieyes, kanunların henüz yürürlüğe girmeden önce siyasi bir heyet tarafından anayasal denetime tabi tutulmasını önermiĢtir. Ancak bu fikir, yalnızca Ġmparator Napolyon Bonapart döneminde, görevi Anayasa hükümlerinin ihlal edilmediğini doğrulamak olan ve o dönem için Koruyucu Konsey, Anayasanın Koruyucusu Ģeklinde adlandırılan konsey tarafından uygulanabilmiĢtir. Fransa‟da böyle bir siyasi denetim fikrinin ortaya çıkmasının ana sebebi, daha önceki yasama heyetlerinin halkı endiĢelendirecek bir Ģekilde faaliyet göstermesidir.14
Ancak Fransız hukukçularının olumsuz eleĢtirilerine maruz kalan Koruyucu Konsey baĢarılı olamamıĢtır ve bu baĢarısızlığın iki sebebi vardır;
I. Koruyucu Konsey fiilen bağımsız değildi. Konsey üyeleri doğrudan imparator tarafından atanıyordu.
II. Konsey, sadece imparator tarafından kendisine sunulan kanun tasarılarının anayasallık denetimini yapabiliyordu. Bunun dıĢında herhangi bir kanun tasarısının denetlemesi söz konusu değildi.
Bu konsey imparatorluğun yetkilerinden çıkma giriĢiminde bulununca 1807 yılından Napolyon tarafından kapatıldı.
Fransa 1852 Anayasası ile bu karardan geri dönmüĢ ve yasalar üzerindeki siyasi denetimi tekrar düzenlemiĢ ve bu görevi senatoya vermiĢtir. Böylelikle senato, yayınlanmadan önce yasaları tekrar değerlendirme, anayasallığını denetleme ve anayasayla çeliĢen yasaların iptaline karar verme yetkilerine sahip olmuĢtur. Fransa daha sonra da 1946'da yayınlanan anayasanın15
91. maddesinde siyasi denetim usulünü devam ettirmiĢ ve "Anayasa Komitesi" adında bir meclis kurmuĢtur. Bu mahkeme CumhurbaĢkanı, Senato BaĢkanı, Temsilciler Meclisi BaĢkanı ve Temsilciler Meclisi tarafından seçilen yedi üye ve Senato16 tarafından seçilen üç üyeden oluĢmaktadır. Fransız Anayasa Konseyinin görevi, temsilciler meclisinde
14
Roussillon, Henry “Anayasa Kurulu”, “Meclis‟ul Dusturi” Çeviren: Muhammed Watfa, Üniversite Yayıncılık ve Dağıtım Vakfı Yayınları, s. 14.
15
Hannun Halid, Hamit, A.g.e. s.155. 16
Temsilciler Meclisi (Parlamento) tarafından seçilen yedi üyenin ve Senato tarafından seçilen üç üyenin Parlamento üyesi olmayacağını öngören 1946 yılındaki Fransız Anayasasının 91. maddesine bakınız.
7
kabul edilen kanun tasarılarının anayasallık denetimini yapmaktır17
. Ancak Anayasa Komitesi, yasanın ilan edilmeden önce anayasaya aykırı olduğunu düĢünüyorsa bile, bu yasayı iptal etme yetkisi yoktur. Bu durumda komitenin yapması gereken yasayı tekrar parlamentoya göndermektir. Bu konuda verilecek son karar parlamentonun yetkisindedir. Sonuç olarak, parlamento yayınlanmamıĢ olan bu yasa tasarısını Anayasa Konseyinin dediği Ģekilde, ya düzenlemeye tabi tutar ya da görüĢünde ısrar eder. Ġkinci durumda bu yasa ancak anayasanın değiĢtirilmesinden sonra çıkarılabilir. 1958, 1974 ve 1994 yıllarında anayasa yargısı yeniden düzenlenmiĢtir. Buna göre, Anayasa Konseyi‟nin görevi yürürlüğe girmeden önce kanun tasarılarını ve uluslararası anlaĢmaları denetlemektir.
Yasalar üzerindeki siyasi denetimi, olumlu yanları ve öneminden dolayı destekleyenler ile eksikliklerinden dolayı karĢı olanlar arasında bir çekiĢme meydana gelmiĢtir. Bu durumu kısaca Ģu Ģekilde özetleyebiliriz:
1. Yasaların Anayasallığı Üzerindeki Siyasi Denetimin Avantajları
Siyasi denetim, anayasaya aykırı kanun tasarılarının yürürlüğe girmesine engel olur. Siyasi denetim bu yönüyle yargısal denetimden daha etkilidir. Kanunlar henüz yürürlüğe girmeden önce siyasi denetim tarafından anayasallık bakımından kontrol edilir. Yargısal denetim, kanunların yayınlanıp uygulanmasından sonra denetime konu olur.
Siyasi denetim sayesinde parlamento yargı organlarının vesayeti altında kalmaz. Bu ise, kuvvetler ayrılığı ilkesinin fiilen uygulandığı bir durumdur.18
2. Yasaların Anayasallığı üzerindeki Siyasi Denetimin Olumsuz Yönleri
Siyasi denetimi yapacak olan heyetin kurulması ve bir araya gelmesi oldukça zordur; Parlamentoda çoğunluk olan siyasi partiler arasından seçilen siyasi heyet üyelerinin aynı görüĢte bir araya gelmeleri pek mümkün olmayabilir. Öte yandan
17
Yasa Parlamento tarafından kabul edildikten sonra CumhurbaĢkanı onayına sunulur, daha sonra onaylanan kanun Resmi Gazetede yayınlanır ve yürürlüğe girer.
18
Seyyid, Rıfat Abd, “Anayasa Davaları”, “Fi‟dava Dusturi” Al-NahdaAl-Arabiyye yayınları,2004, s. 25.
8
siyasi denetimin içerisinde çoğunluk olarak bulunan siyasi kanat kararların tarafsızlığını etkileyebilir.
Kanunların yayınlanmasından sonra siyasi denetimin bahsi geçen kanunlar üstünde bir iĢlem yapması mümkün değildir. Zira siyasi denetim sadece kanun tasarıları üzerinde yapılan bir iĢlemdir.
Siyasi heyetin kanun tasarıları hakkında verdiği kararlar kesindir ve itiraz yolu kapalıdır. Bu kararlar, idari, yargısal ve siyasi kurumları bağlayıcı bir niteliktedir.19
Birçok sosyalist devlet anayasa yargısı konusunda siyasi denetimi tercih etmiĢtir. Örneğin; 1977 SSCB Anayasasında olduğu gibi. SSCB‟de Siyasi denetim ilkesini benimsemiĢ ve bu görev Yüksek Sovyet BaĢkanlığının yetkisi altına verilmiĢtir.20
Aynı Ģekilde Çin'in 1954'teki anayasasında da siyasi denetim benimsenmiĢtir. Siyasi denetim görevi Çin Halk Kongresi‟ne verilmiĢtir.
Irak'a gelince; ne 1970 anayasası ne de ondan önceki anayasalarda, kanunların anayasallık denetiminin yapılmasına değinilmemiĢtir. Dolayısıyla o dönemlerde kanunların anayasaya uygunluğu denetlenmemiĢtir.21
B. Yasaların Anayasaya Uygunluğunun Yargısal Denetimi 1. Anayasa Yargısının Özellikleri
Anayasa hukukçularına göre anayasalar, parlamento tarafından çıkarılmalıdır. Parlamentodan çıkarılan anayasanın referandum ile halkın onayına sunulması anayasaya olan güveni pekiĢtirir ve anayasanın ülkedeki tüm halkın iradesini yansıttığı anlamına gelir.
Bilindiği üzere anayasa, hukuki normlar hiyerarĢisinde en üstte yer almaktadır. Demokratik ülkelerde, hak ve özgürlüklerin teminatı sayılan anayasalar bütün vatandaĢları hukuken koruma altına alır. Dolayısıyla böylesi geniĢ ve hayati önem
19 Al-Yakubi, Ali Ġsa “ Fransa‟da Anayasal Denetim “, “erRakabe fi dusturiyyetil kavanin fi Fransa” , Mevzuat ve Yargı Dergisi “ Ġnternet Sitesinde yayınlanan araĢtırma.
20 1977 Sovyet Anayasası'nın 121”4. Maddesine bakınız. "Sovyetler Birliğinin Anayasal Denetimi ve BirleĢmiĢ Milletler ile Sovyetler Birliği Anayasalarının birliğinin sağlanması".
9
taĢıyan temele aykırı kanunların uygulanması, hak ve özgürlükleri tehdit eden bir durum olarak karĢımıza çıkar. Böyle bir durumun ortadan kaldırılması için birçok ülkede, kanunların yargısal denetimini üstlenen anayasa mahkemeleri kurulmuĢtur.
Anayasa mahkemeleri anayasaya aykırı olduğu tespit edilen kanunların iptal edilmesine yönelik kararlar vermektedir. Böylece anayasaya aykırı olan kanun ortadan kaldırılarak anayasanın muhafazası sağlanmaktadır.22
Konunun bu derece hayati bir niteliğe sahip olmasından dolayı, yasama organı, kanunların yargısal denetimi yetkisini en yüksek mahkemeye vermiĢtir. Ancak bu yüksek mahkemenin yapısı ve ismi ülkelere göre farklılık arz etmektedir. Burada genel olarak iki farklı yöntem takip edilmiĢtir;
i. Birinci yönteme göre kanunların anayasaya uygunluğunu denetleme görevi sıradan mahkemelere verilir. Tıpkı 1980 Bolivya, 1881 Kolombiya ve 1931 Venezüella anayasalarında olduğu gibi.
Bu ülkelerde, yasaların anayasaya uygunluğunu incelemek için özel anayasa mahkemeleri kurulmamıĢtır. Sıradan mahkemelere kanunların anayasaya uygunluğunu denetleme yetkisi tanınmıĢtır.23
ii. Dünyada yaygın olan durum, yasaların anayasaya uygunluğunu denetleme görevinin, bunun için hususi olarak kurulan özel bir Yüksek Mahkeme'ye devredilmesidir. Örneğin 1930 tarihli Avusturya, 1947 tarihli Ġtalya, 1961 tarihli Türkiye ve 1925, 1968 ve 2005 tarihli Irak anayasalarında bu yöntem benimsenmiĢtir.24
2. Anayasa Yargısına Yönelik EleĢtiriler
Dünya ülkelerinin ve Arap ülkelerinin çoğunluğu yasaların anayasaya uygunluğunu denetlemek için anayasa mahkemelerinin kurulması konusunda hemfikir olmalarına rağmen, Arap ülkelerinde bazı anayasa hukukçuları tarafından,
22 Usfûr, Sa'd “ Anayasa Hukukunun Temel Ġlkeleri “, “el Mebadi Esasiyye fi Kanun Ed Dusturi” s.144.
23Halid, Hamit Hanûn, A.g.e. s.169, Latif, Nuri “ Anayasa Hukuku“ ,” elKanun ed Dusturi” Hürriyet yayınları, Bağdat, 1976, s. 159.
24
Âl Yasin, Muhammed Ali “ Anayasa Hukuku ve Siyasal Sistemler “ , “el-Kanun Dusturi ve enzimeti‟s siyasi” Al-Mâ'rif yayınları “ s.687, Ebu Cemile, Ali RaĢit “ Ürdün'de Yasaların Anayasallığının denetlenmesi “ , “erRakabe ala Dusturiyyetil Kavanin Fi‟l Urdun” s. 8.
10
anayasallık denetimini eleĢtiren bazı görüĢler ileri sürülmüĢtür. Ancak yargısal denetimi nefyeden bu görüĢlere, hukuk camiasınca pek sıcak bakılmamıĢtır. Anayasa mahkemelerinin hak ve özgürlüklerin korunması ve anayasaya aykırı kanunlarla ortaya çıkacak hukuksuzlukların önüne geçmesinden dolayı birçok Arap ülkesinde anayasa mahkemesi kurulmuĢtur.
ġimdi bu iki ayrı görüĢün ileri sürdükleri görüĢleri inceleyelim.
a. Anayasa Mahkemesinin Kurulmasına KarĢı DüĢünceler
i. Yasaların anayasallığının denetimi, kuvvetler ayrılığı ilkesine aykırıdır. Anayasa mahkemesinin yüksek yetkileri devletin diğer organlarının anayasa mahkemesinin vesayeti altına girmesine yol açabilir.25
ii. Bir anayasa mahkemesinin varlığı, ileride, parlamentodaki halk temsilcilerinin çalıĢmalarını engelleyebilir. Nitekim parlamentodaki milletvekilleri seçimler yoluyla belirlendikleri için, halkın iradesinin temsilcileridirler. Buradan, mahkemenin26 rızası olmadan parlamento üyeleri tarafından hiçbir Ģeyin yapılamayacağı sonucu çıkmaktadır.
iii. Parlamentonun çıkardığı yasaları geçersiz kılacak bir anayasa mahkemesinin varlığı, demokrasinin ihlal edilmesine yol açar. Çünkü halkın çoğunluğunu temsil eden ve parlamentonun çoğunluğunun oyuyla çıkarılan bir yasanın iptali çoğunluğu temsil eden parlamentonun iradesini boĢa çıkaracaktır. Bu da demokrasinin çiğnenmesi anlamına gelir.27
iv. Özellikle parlamentoyu ve parlamento dıĢındaki tüm otoriteleri denetleyen ve izleyen, yasalarını geçersiz kılan bir anayasa mahkemesinin varlığı, parlamentonun çalıĢmalarını olumsuz yönde etkileyecektir. Siyasi veya sosyal reform amacıyla yasalar çıkarmada hayal kırıklığı ve isteksizliğin oluĢmasına yol açacaktır. Ayrıca parlamentonun çıkaracağı yasanın kaldırılması, parlamentoyu anayasaya karĢı savaĢ açan bir kurum olarak gösterecektir.
25 Al-Musa ,Salim Rıdvan “ Irak Yüksek Mahkemesinin Hükümlerinin Delilliği “ , “Hucciyyeti Ahkamu Mahkemetul Ġttihadiyyetil Ulya fi‟l Irak” s. 20.
26 Âl Yasin, Muhammed Ali, A.g.e. s.77.
11
v. Bir yasanın uygulanmasından ve bu yasaya dayanarak iĢlemlerin rayına oturmasından sonra, bu yasanın anayasaya aykırılığına karar verilirse, bu durum, kaçınılmaz olarak yasal güvencenin ihlal edilmesine yol açacaktır. Ayrıca iĢlemlere duyulan güvenin yok olmasına ve hukukun insanların gözünde Ģüpheli ve itibarsız olmasına neden olacaktır.28
b. Anayasa Mahkemesinin Kurulması Yönünde DüĢünceler
i. Anayasa en üst kanun olduğundan dolayı, ona sahip çıkacak ve her türlü hukuksuzluktan koruyup kollayacak kalıcı bir kurumun bulunması gerekmektedir.29
ii. Anayasanın yargısal denetim fikri anayasada hala yer almaktadır ve bu yasa referandumla kabul edildiği için de bu denetleme fikri, halkın iradesini yansıtmaktadır.30
iii. Bir anayasa mahkemesinin varlığı gereklidir. Çünkü yetkili makamlar arasındaki dengeyi koruyup yasama, yürütme ve yargısal makam arasındaki saygı ile yetkilerin dağılımını muhafaza etmektedir. 31
iv. Yasaların anayasallığının denetimi demokrasiyle çeliĢmez, çünkü herhangi bir yasa çıkarılırken bu yasanın anayasada belirtilen hak ve özgürlük ilkelerine aykırı olmaması gerekmektedir. 32
II. IRAK’TA KANUNLARIN ANAYASAYA UYGUNLUĞUNUN
YARGISAL DENETĠMĠNĠN TARĠHÇESĠ
I. Dünya SavaĢı'nın sonunda, Osmanlı Devleti dağıldıktan sonra, Irak Ġngiltere tarafından iĢgal edilmiĢtir. Irak‟ta, Ġngiliz sömürge yönetimi altında bağımsız bir devlet ilan edilerek, anayasal bir monarĢi oluĢturulmuĢtur. Sonuç olarak, Irak'ta bazı
28 HiĢam Muhammed Fevzi “Amerika ve Mısır Arasındaki Yasaların Anayasallığının Denetimi” Al-Nahda yayınları, 2006, s. 740.
29 Al-Musevi , Sâlim, A.g.e., s. 23.
30 Al-ġâvi , Münzir “Hukuk Felsefesi”, “Felsefetul Kanun” s. 254. 31 Âl Yasin , Muhammed Ali, A.g.e., s. 77.
32
Al-Meczub, Muhammed “Lübnan'da Anayasa Hukuku ve Siyasi Düzen” ,“el Kanun Dusturi ve nizam Siyasi fi Lubnan” s. 447.
12
anayasalar kabul edilmiĢtir. Bu anayasalar aĢağıda da belirtildiği gibi yargısal denetim konusunda farklı düzenlemeler içermektedir33
1. Kraliyet Dönemindekiler
a. Mülga 1925 Anayasasında Yargısal Denetim ve Yüksek Mahkemenin Yapısı
1925 anayasasının 81. maddesi, kanunların yargısal denetimi görevini Yargıtay olarak isimlendirilen özel mahkemeye vermiĢtir. Bu mahkeme, bir baĢkan ve Senato tarafından seçilen sekiz üyeden oluĢur. Bunlar:
i. Senato baĢkanı konumu gereği Yargıtay‟da da resmi olarak baĢkan seçilir. Yokluğunda ise, Senato BaĢkan Yardımcısı heyete baĢkanlık eder.
ii. Senato üyeleri arasından dört üye seçilir.
iii. Senato tarafından Yargıtay yargıçlarının arasından dört yargıç seçilir. Bu mahkeme ihtiyaca göre kurulmakta ve mahkemenin oluĢumuna Bakanlar Kurulu tarafından karar verilmektedir. Ayrıca mahkemenin toplanması için Irak Kralının onayı gerekmektedir.
Anayasada, Anayasa Mahkemesi üyesinin görev süresi belirtilmemiĢtir. Mevcut üyelerin üçte bir çoğunluğuna göre karar verilmektedir. Mahkeme oturumu için ise, çoğunluğun mevcut bulunması Ģartı bulunmamaktadır. Çıkarılan yasanın anayasaya uygunluğu ile ilgili temyiz baĢvurusu sadece Bakanlar Kurulu, Parlamento veya Senato kararı ile yapılabilmektedir. Buradan hareketle, mahkemenin yargısal tarafından çok siyasi tarafının öne çıktığı söylenebilir. Nitekim mahkeme heyetindeki üyelerden Senato baĢkanı baĢta olmak üzere dört üyenin siyasi oldukları aĢikârdır. Hatta geri kalan dört hâkim bile, Yüksek Mahkeme kurulu tarafından değil Senato tarafından seçilmektedir.34
33 1921 yılında Kral Faysal bin Hüseyin‟in Irak‟ta Tahta çıkarılmasıyla baĢlayıp, 14.07.1958‟de gerçekleĢen askeri darbe sonucu kraliyet ailesinin katledilmesiyle sona ermiĢtir.
34
Halid, Hamid Hanûn , A.g.e. s. 172. “Kubba Abdulhamid “ Irak‟ta Yargısal Düzenlemeler ve Yasama Hareketi “,”Tenzimat el-Kadaiyye ve Harekat ġer‟iyye fi‟l Ġrak” al-Tezamun Yayınevi, Bağdat 1972, s. 54.
13
b. Yüksek Mahkeme Tarafından Verilen Hükümlerin Etkisi
Yüksek Mahkeme bir kanunun veya kanununun bir kısmının anayasa hükümlerine aykırı olduğunu belirtirse, söz konusu kanun veya kanunun aykırı kısmı Yüksek Mahkemenin kanunla ilgili vermiĢ olduğu kararın ilan tarihinden itibaren mülgadır. Ayrıca mülga edilen kanundan dolayı ortaya çıkan zararların telafi edilmesi için yeni bir kanunun çıkarılması gerekir.35
Ancak mahkemenin çalıĢmaları hükümetin talebi üzerine anayasanın bazı maddelerinin yalnızca yorumlanmasıyla sınırlandırıldığından, çalıĢmalarının iyi olduğu söylenemez. Ayrıca bu mahkeme, anayasaya aykırı yasaları denetleme görevini fiili olarak yalnızca 1939 tarihinde, bir kez, yerine getirebilmiĢtir. 1938 anayasasının 20. sayılı zararlı içerikli reklamların yasaklanmasına dair olan kanunun bazı maddeleri Yüksek Mahkeme tarafından iptal edilmiĢtir.
Irak‟taki anayasa hukukçuları bu mahkemeye birçok eleĢtiri yöneltmiĢlerdir. Bununla ilgili bir dizi eleĢtiriyi Ģu Ģekilde özetleyebiliriz:
i. Yüksek Mahkeme ancak Kral ve Bakanlar kurulunun talebi üzerine çalıĢan bir mahkeme olup, konuyla ilgili hüküm vermekten baĢka bir yetkisi yoktur. Ayrıca bu mahkeme Kral‟ın vesayeti altında çalıĢmalarını yürütmek durumundadır. Bu zor Ģartlardan ötürü, Yüksek Mahkeme‟nin bir araya gelmesi ve kanun hakkında adil bir denetim yapması pek mümkün değildir.
ii. Mahkeme üyeliği için herhangi bir kriter bulunmamaktadır. Bu da mahkemenin Kral‟ın isteğine uygun üyelerden oluĢmasına sebep olmaktadır ve mahkeme üzerinde açık bir siyasi hegemonya söz konusudur.
iii. Mahkemenin çalıĢmaları sınırlıdır. Yani yalnızca Bakanlar Kurulunun, Parlamento veya Senatonun talebi üzerine çalıĢabilmaktedir.36
35 1925 Anayasası Md. 86; Yüksek Mahkeme bir kanunun veya içeriğinin anayasaya aykırı olduğunu
yönünde bir karar verirse, bu kanun veya ilgili içerik (Madde-Bent) kararın yayınlandığı tarihten itibaren mülgadır.
36 El Mûsavi, Sâlim “Anayasa ile Kanunlar Çerçevesinde Irak Federal Yüksek Mahkemenin oluĢumu”, “TeĢkil‟ul Mahkemetil Ġttihadiyyetil Ulya fi‟l Ġrak Beyne‟d Dustur ve‟l Kanun” Federal Yüksek Mahkemenin internet sitesinde 09.01.2009 tarihinde 2519 sayılı Kentsel Diyalog Dergisi‟nde yayınlanan araĢtırma, www.iraqfsc.aq. Muhammed Abbas “Yasaların Anayasaya Uygunluğunun Denetlenmesinde Federal Mahkemenin Yargı Yetkisi”, Nahrain Üniversitesi Hukuk Fakültesi Doktora tezi, 2009, s.16.
14
c. Arap Birliği Anayasasında Yargısal Denetim
Kraliyet döneminde, Irak ve Ürdün kralları Mekke'deki ġerif Hüseyin bin Ali'nin torunları idiler ve bir araya gelerek Arap Birliği kurma yönünde anlaĢma yaptılar37
. Buna göre Irak ve Ürdün bu Arap Birliği‟nin birer federal bölgesi olacaktı. Irak hükümeti ile Ürdün hükümetleri arasında imzalanan bu anlaĢmanın ardından, 19/3/1958 tarihinde Arap Birliği Anayasası düzenlendi. Ancak, bu anayasa, 14 Temmuz 1958 tarihindeki darbede kraliyet ailesinin tüm üyelerinin, Bağdat'ta, öldürülmesinden dolayı hiç uygulanamadı.
Bununla birlikte, bu anayasanın 59/e maddesinde, anayasa metinlerini yorumlama ve çıkarılacak yasaların anayasaya uygunluğunu denetleme görevini üstlenecek bir Anayasa Mahkemesinin kurulması öngörüldü. Bu mahkemenin üyeleri her iki devletin Yüksek Mahkeme üyeleri arasından seçilen bir baĢkan ve altı üyeden oluĢacaktı. Mahkeme BaĢkanı ve altı üye Arap Birliği Federal Hükümeti BaĢkanı tarafından atanacaktı. Kurul, aralarında baĢkanın bulunduğu beĢ üyenin huzurunda toplanacak ve çıkan karar kesin bir biçimde bağlayıcı olacaktı. 38
2. Cumhuriyet Dönemindekiler
a. 1958 Anayasasında Yargısal Denetim
Irak‟ın cumhuriyet rejimine geçmesinden sonra kabul edilen bu ilk anayasa otuz maddeden oluĢmaktadır. Bu anayasayla devletin bütün yetkileri bakanlar kurulu ve yüksek konseyin uhdesinde bırakılmıĢtır. Yüksek konsey üç üyeden oluĢmakta olup, cumhurbaĢkanının yetkilerini temsil etmekteydi. Bu konseyin baĢlıca göre bakanlar kurulu tarafından çıkarılan kanunların onaylanmasıdır. Ayrıca 1958 Anayasası'nın 21. Maddesi uyarınca, konseyin yasaya itiraz etme veya tekrar
37 Osmanlı Sultanı 2. Abdulhamit ġerif Hüseyin bin Ali‟yi Mekke emiri olarak atadı. Ancak ġerif Hüseyin ingilizler ile anlaĢıp ingiliz askerlerininin Mekke çöllerine girmelerine izin verdi ve Osmanlı ile savaĢtı. Rothschild ile filisitin topraklarını Yahudilere vermek karĢılığında torunlarının Irak ve Arap yarımadası kralları olması üzerine anlaĢma yaptı. Sonuç olarak, 1918‟de savaĢın bitiminden sonra, ilk oğlu Faysal Irak kralı, ikinci oğlu Abdullah ise Ürdün kralıydı. Daha ayrıntılı bilgi için. Filistin Ansiklopedisinin El Hüseyin‟in ve McMahon YazıĢmaları bölümüne bakınız... Wincdh Fethi Sefvet “ Ġngiliz Belgelerinde Arap Yarımadası “ Cilt III “Al- Sekafe yayınevi” Beyrut “ s. 26. 38
Cumhuriyet dönemi, 14/7/1958 tarihinde yapılan askeri darbe ile baĢladı. 2003 Irak iĢgaline kadar darbe yönetimlerinin egemenliği devam etti. Ahmed Fevzi “ Abdülkerim Kassam ve son saatleri “ “Abdulkerim Kassam ve Saatuhul Ehire” Al-Arabiyye yayınları ( 1989 yılı baskısı )” s. 181. Al-ġavi Münzir “A.g.e. s.152.
15
Bakanlar Kurulu'na gönderme gibi bir hakkı bulunmamaktadır. Bakanlar Kurulu hem yasama hem de yürütme yetkisine sahiptir. Bu despot yönetiminde yasama, yürütme ve yargı kuvvetlerinin hepsi BaĢbakan Abdul Karim Qassem'in elindedir..
b. 1963 Anayasasındaki Yargısal Denetim
8 ġubat 1963 tarihinde gerçekleĢen darbe sonucunda diktatör Abdülkerim Qassem katledilmiĢ ve tüm yetkiler Abdüsselam Arif'in eline geçmiĢtir. Hemen ardından 1958 anayasası kaldırılarak tüm yetkileri "Devrim Komutanlığı Ulusal Konseyinin" eline veren bir darbe anayasası yayınlanmıĢtır. O dönemde, Irak‟ta parlamento dahi bulunmamaktadır dolayısıyla kanunların anayasaya uygunluğunu denetleyecek bir anayasa mahkemesi de yoktur.
c. 1964 Geçici Anayasasında Yargısal Denetim
Bu geçici anayasaya göre baĢbakan ve bakanlar CumhurbaĢkanı tarafından atanır. Ardından anayasanın 62. Maddesine istinaden "Millet Meclisi" adında bir parlamento kurulur. Ayrıca bu anayasada, Anayasa Mahkemesinin kurulmasını öneren herhangi bir madde bulunmamaktadır. Ancak, bu anayasa sadece kâğıt üzerinde kalmıĢ ve hiçbir zaman uygulanmamıĢtır.
d. 1968 Geçici Anayasasında Yargısal Denetim
17 Temmuz 1968 tarihinde yapılan darbe neticesinde, CumhurbaĢkanı Abdurrahman Muhammed Arif görevden uzaklaĢtırılarak Irak'tan sürgün edilmiĢ ve Darbeciler tarafından, 1968 yılında, yeni bir anayasa yayımlanıĢtır. Bu Anayasanın 87. Maddesine göre, kanunların yargısal denetimi, anayasa maddelerinin yorumlanması ve idari ve mali kanunların yorumlanması gibi görevleri bulunan bir Anayasa Mahkemesi kurulacaktır. Anayasa, bu mahkemenin nasıl kurulacağına ve üye sayısına iliĢkin hükümler içermemektedir. Üyeler ve mahkeme yapısıyla ilgili ayrıntıları daha sonra çıkarılacak bir kanuna bırakmıĢtır. Nitekim 1968 yılında 159 sayılı kanun çıkarılmıĢtır. Bu kanunun 1. Maddesinde, Temyiz Mahkemesi baĢkanı önderliğinde bir Anayasa Mahkemesi kurulması öngörülmektedir. Buna göre, mahkeme üyeleri, bir SayıĢtay üyesi, Yüksek Mahkeme‟den 3 hâkim ve bürokrasiden en az genel müdür seviyesinde 3 devlet amirinden oluĢacaktır. Eğer durum bir hukuk metninin yorumuyla ilgili ise, ilgili kurum veya bakanlık tarafından
16 bir üye daha seçilebilecektir39
. Kanuna göre, Anayasa Mahkemesi anayasaya aykırı kanunlar ile ilgili kararlarının ilan edilmesinden sonra gerekli incelemelerde bulunabilecek ve anayasaya aykırı olan kanun veya bölümü mülga sayılabilecektir. 6. Maddeye göre mahkemenin vereceği kararlar kesin bir biçimde bağlayıcı niteliktedir. Ancak böyle bir mahkeme hiçbir zaman kurulmamıĢtır.
e. 1970 Anayasasında Yargısal Denetim
Bu Anayasa ile yasama, yürütme ve yargı makamlarının yetkileri, aynı zamanda CumhurbaĢkanı40
olan Devrim Komuta Konsey baĢkanına verilmiĢtir. Anayasada yasaların denetlenmesi ve yorumlanması için Anayasa Mahkemesi‟nin kurulmasından bahsedilmemiĢtir. Bu Anayasa, 2003 yılında Irak‟ın iĢgali ve Bağdat‟ın ABD kuvvetleri ile müttefik ülkeler tarafından iĢgal edilene kadar geçici bir anayasa olarak devam etmiĢtir.
f. Amerika ĠĢgalinden Sonra Yasaların Anayasallığı Üzerindeki Yargısal Denetim
ABD yetkilisi Paul Bremer tarafından Irak‟ta yayınlanan, 2004 tarihli, Irak Devlet Ġdare Kanunu, 2005 tarihli 30 sayılı Federal Yüksek Mahkeme kanunu ve yürürlükte olan 2005 Anayasasının ilgili maddelerine konu olan Federal Yüksek Mahkeme, Irak tarihinde ilk defa kanunların yargısal denetimini gerçekleĢtiren bir Anayasa mahkemesi olarak karĢımıza çıkaktadır. Bu konu, çalıĢmamızın 2. bölümünde daha detaylı bir Ģekilde incelenecektir.
III. FEDERAL YÜKSEK MAHKEMENĠN HAK VE ÖZGÜRLÜKLER ĠLE IRAK’IN BÜTÜNLÜĞÜNÜ KORUMADAKĠ ÖNEMĠ
Federal Yüksek Mahkeme, halkın ve yargı camiasının istekleri üzerine kurulmuĢtur. Mahkemenin kurulmasıyla, yasama organı olan parlamentodan çıkan kanunların ve yürütme organı olan hükümet tarafından verilen kararların anayasallık denetimine tabi tutulması amaçlanmıĢtır. Böylece kanunların veya kararların
39
1968 tarih ve 159 sayılı kanun; “Kurulacak Anayasa Mahkemesi Temyiz Mahkemesi’nin bünyesinde
olacaktır ve idari işlemlerinden Temyiz Mahkemesi’nin genel sekreteri sorumlu olacaktır.”
40
AL-Saed, Haitham Muhiradhi “el-Mahkemet‟ul ittihadiyyetil Ulya fi‟l Irak” Irak Federal Yüksek Mahkemesi, Çankaya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, s. 23.
17
anayasaya aykırı olmasından dolayı ihlal edilen hak ve özgürlükler yeniden güvence altına alınmıĢtır.
A. Hak ve Özgürlüklerin Korunmasında Federal Yüksek Mahkemenin Rolü
2005 yılında yürürlüğe giren Irak anayasasında, temel hak ve özgürlükler ikinci bapta açıklanmıĢ ve birçok konuya göre, bunlara öncelik verilmiĢtir. Bu konunun önemine Anayasa'nın 126. maddesinin ikinci fıkrasında atıf yapılmıĢtır.41
Söz konusu maddeye göre, hak ve özgürlüklerle ilgili temel ilkeler iki parlamento dönemi boyunca herhangi bir Ģekilde değiĢtirilemez. DeğiĢtirilmesi istense dahi bu oldukça zor bir süreçtir. Bu yolla, parlamentoda güçlü olan partilerin hak ve özgürlükler üzerindeki vesayetinin önlenmesi ve bu ilkelerin kalıcı hale getirilmesi amaçlanmıĢtır.
ġüphesiz insan haklarının devamlı korunması gerekmektedir. Bu devamlılığın oluĢması için de güvence altına alınmaları gerekmektedir. Bunlar medeni, siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel haklardır.42
Dünyadaki anayasaların hepsi olmasa da çoğu bu haklara yer vermektedir. Ancak, bu değerler için gerçek anlamda koruma sağlanmadığında ve bu haklardan yararlanma hakkı garanti altına alınmadığında ise, bu haklar bir slogan olmaktan ileri gidememektedir.43 Devlet yetkilileri tarafından uygulanma mecburiyeti olmadığı ve yetkililer tarafından bu hakların çiğnemesinin önü kesilmediği müddetçe, yasalarda insan hakları ile ilgili metinlerin bulunmasının bir ehemmiyeti yoktur. Dolayısıyla, iktidara gelmiĢ hükümetlerin insan hak ve özgürlüklerini kendi ideolojileri doğrultusunda kısıtlamasının önüne geçecek bir yargısal kuruma ihtiyaç vardır. ĠĢte bu kurum da anayasal denetimi uygulayan ve çalıĢmalarını “Anayasanın-Hukukun üstünlüğü” ilkeleri ıĢında gerçekleĢtiren Federal Yüksek Mahkeme‟dir.
41 2005 Anayasanın 126. Md; " Anayasanın İkinci Bölümünde belirtilen hak ve özgürlükler, yalnızca
iki ardışık seçim oturumundan sonra ve Parlamento üyelerinin üçte ikisinin onaylanması, halkın genel bir referandumla onaylanması ve Cumhurbaşkanı'nın yedi gün içinde onaylanması üzerine değiştirilebilir.
43 Ahmet Abdullah ve Beydaa Abdulcevad Muhammed Tevfik “Federal Mahkemenin Irak'ta Ġnsan Haklarının Korunmasındaki Rolü “ Hakları Reddedilenler Dergisi, C. 49, s. 378.
18
Tüm medeni anayasa veya mevzuatların hedefi, insan haklarını teminat altına almaktır. Bu teminat, ancak anayasal ilkeleri denetleyecek, koruyacak ve uygulayacak üstün bir otorite tarafından verilebilir.44
Bu sayede, olağan yasama meclisi (Parlamento), yasama sürecinde bu ilkeleri ve hakları ihlal etmekten kaçınacaktır. ĠĢte tüm sebeplerinden ötürü, yargısal denetim olarak bilinen ve yasaların anayasallığını denetleyen bir kurum meydana getirilmiĢtir. 45
ġimdi burada anayasada belirtilen söz konusu hak ve özgürlükleri açıklayacağız.
B. Medeni ve Siyasi Haklar 1. Medeni Haklar
Ġnsan olmanın doğal bir sonucu olarak, her insan belli haklara sahiptir. 1984'te yayınlanan Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesi'ne göre; YaĢama hürriyet ve kiĢi emniyeti her ferdin hakkıdır. Hiç kimse kölelik ve kulluk altında bulundurulamaz, kölelik ve köle ticareti her türlü Ģekliyle yasaktır. Hiç kimse iĢkenceye zalimane gayri insani haysiyet kırıcı cezalara veya muamelelere tabi tutulamaz. Herkes her nerede olursa olsun hukuki kiĢiliğinin korunması hakkına haizdir.46
Ġnsan hakları arasında medeni haklar en önemli hakları teĢkil eder. Zira medeni haklar insanın varlığı ve yaĢamı ile ilgilidir. 2005 tarihli Irak Anayasası, parlamentonun bu haklara saygı duyup korumasını, aynı zamanda dengeli ve bağlayıcı yasalar çıkartarak tüm insanların bu üstün ilkelerden faydalanmasını sağlamıĢtır. Öte yandan anayasa, parlamentonun medeni hakları tehdit eden kanunları çıkarmasının önüne de geçmiĢtir. Bundan dolayı parlamentonun çıkarmıĢ
44 Yüksek Federal Mahkemenin üyesi Yargıç Cafer Nasır Hüseyin tarafından hazırlanan 2016 ve 2017 yılları için Yüksek Federal Mahkemesinin karar ve hükümleri kitabının 8. Cildinin baĢyazısındaki Irak Federal Yüksek Mahkemesi BaĢkanı Sayın Medhat El-Mahmud‟un Ocak 2018‟de yaptığı konuĢmaya bakınız.
45 Ed Duleymi, Muhammed Abd, “Devrul Kada fi Himaye Hukukil Ġnsan”, “Ġnsan Haklarının Korunmasında Yargının Rolü” www.Thejusticenews.com adresinde yayınlanan bir araĢtırma. et. 10.12.2018.
46 Necib, Saher Muhammed, “et Tenzim Dusturi Lidamanat Hukuki‟l Ġnsan ve Hurriyyetehu” “Ġnsan Haklarının Korunması ve Anayasa Sistemler”, Musul Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Doktora Tezi, Musul; 2003, s. 33.
19
olduğu yasaların temel hak ve özgürlüklere ne Ģekilde etki ettiği bakanlar kurulu ve yargı (mahkemeler) tarafından daima denetlenmektedir.47
Irak'ın 2005 Anayasasında bu hakların birçoğuna açık bir Ģekilde değinilmesine rağmen fiili olarak uygulanmakta olan yasalardan dolayı bazı haklar ihlal edilmektedir. Bu hakların ihlaline sebep olan yasa, kanun maddeleri ve kararların çoğu diktatörlük döneminden kalmıĢtır. Bunun nedeni ise 2005 Anayasasının 130. Maddesinin, bu kanun ve kararların düzeltilene veya kaldırılıncaya kadar uygulanmaya devam edeceğini bildirmesidir.48
Irak Anayasasının 14. Maddesi, hiçbir ayrım olmadan bütün Irak vatandaĢlarının eĢit olduğunu bildirmiĢtir.49
Ancak Anayasanın bu ilkesi verilen bazı karar ve hükümlerle ihlal edilmiĢtir. Örneğin, Yüksek Hâkimlik Akademisi‟ne kimlerin kabul edileceğine dair 2017 tarih ve 70 sayılı kanunla yeniden düzenlenen 1976 tarih ve 33 sayılı kanunun 7/1. maddesinde Ģöyle yazmaktadır: "Hâkimlik Yüksek Akademisi‟ne kaydolmak isteyen hukuk fakültesi mezunlarının Iraklı olmaları ve ebeveynlerin ikisinin de Irak vatandaĢı olması gereklidir.50
Yani bu demek oluyor ki, Irak dıĢında doğan Iraklı veya Irak asıllı anne veya babasından biri Irak dıĢında doğan kiĢi, ya da anne babasından biri yabancı olan Iraklı, hatta dedesi veya dedesinin dedesi yabancı asıllı olup kendisi ırak uyruklu olan bir kiĢinin Irak yargısında çalıĢma hakkı bulunmamaktadır.
Aynı bağlamda, Devrim Liderliği Konseyinde 2001 yılındaki yasanın 199 sayılı bildirisi, eĢitlik ilkesinin ihlalinin ileri bir seviyesini ortaya koymaktadır. Bu bildiride, Arap asıllı olmayan Irak vatandaĢlarının sadece Arap asıllılara özel olan önemli konumlara gelme, askerlikte rütbe sahibi olma, Kerkük, Diyala ve Bağdat'ta
47 Mehdi, Gazi Faysal, “el Mahkemetul Ġttihadiyyetil Ulya ve Devruha fi Daman Mebde MeĢruiyye”, “Yasama Ġlkelerinin IĢığında Federal Yüksek Mahkeme”, Bağdat,2008, s. 147.
48
Yürürlükteki Irak Anayasasının 130. Maddesinin metnine bakınız. " Yürürlükteki mevzuat, bu Anayasanın hükümlerine uygun olarak yürürlükten kaldırılmadığı veya tadil edilmediği sürece yürürlükte kalacaktır".
49 Yürürlükteki Irak Anayasasının 14. maddesinin metnine bakınız. " Iraklılar hukuktan önce cinsiyet, Irak, milliyet, köken, renk, din, inanç, inanç, ekonomik veya sosyal görüĢ ayrımı olmaksızın eĢittir." 50 Kürt Bölgesi'ndeki Yargısal Enstitü Kanununun 2009, 8”1'inci Maddesinin 7”7'inci Maddesi, Irak Anayasasının 14. Maddesinde yer alan ilkeleri tam anlamıyla uyuĢmaktadır. Nitekim (Irak vatandaĢı olmak) 8 “ I Maddesi de buna değinmiĢtir.
20
ücretsiz Ģekilde arazi sahibi olabilme gibi ayrıcalıklardan faydalanabilmeleri için kendilerini Arap asıllı olarak kaydettirmeleri gerektiği belirtilmiĢtir.51
KiĢisel güvenlik ile ilgili olarak, Anayasanın 19. Maddesine göre hiçbir vatandan meĢru bir sebep olmadan gözaltına alınamaz ve alıkoyulamaz. Aynı Ģekilde 37. maddeye göre mahkeme kararı bulunmadan hiçbir vatandaĢ sorguya alınmaz ve tutuklanamaz. Bunların yanı sıra, 19. maddeye göre, suç ispatlanıncaya kadar kiĢi masumdur. Ancak kiĢisel güvenliği koruma altına almayı amaçlayan anayasanın bu maddeleri verilen birçok kararla ihlal edilmiĢtir. Örneğin, Devrim Komite Konseyi'nin 2002 tarih ve 5 sayılı kararıyla düzenlenen 1997 tarih ve 160 sayılı kararda, UlaĢtırma Bakanlığına, trafik kurallarına aykırı davranan araç sahiplerinin araçlarına el koyma yetkisi verilmiĢtir.
Devrimci Komite Konseyi'nin 1992 yılındaki 27 sayılı kararı, ĠçiĢleri Bakanı'na bazı yasaları ihlal edenleri para cezasına çarptırma ve alıkoyma hakkı tanımıĢtır.
1963 tarih ve 6 sayılı Sulama Yasası ile Sulama Bakanı ve Genel Müdürlerine yasakları ihlal edenlere ceza verme hakkı tanınmıĢtır.
1968 tarih 135 sayılı Pirinç Ekme Yasası ile Ziraat Bakanı ve müdürlerine yasakları ihlal edenlere para cezası verme ve alıkoyma hakkı tanınmıĢtır.
Bunların dıĢında Anayasal ilkeleri ihlal eden birçok yasal hüküm örneği bulunmaktadır. Ancak anayasanın belirlediği insan haklarını ihlal eden yasa ve kararlar ıĢığında akıllara, Federal Yüksek Mahkemenin bu hakları neden korumadığı ve anayasayı ihlal eden bu yasa ve kararları neden kaldırmadığı sorusu gelmektedir. Ancak dikkatlice incelendiğinde sorun ve kusurun Federal Yüksek Mahkemede olmadığını görülecektir. Bu iddiaların tam aksine, 2005 yılında kurulmasından bu yana Irak Federal Yüksek Mahkemesi, yasaların anayasallığını denetlemiĢ, Anayasal metinleri yorumlamıĢ ve kanunların belirlediği Ģekilde görevlerini yerine getirmiĢtir.52
51 Al-Wındawı, Ahmed Thaer, “el-Etrak Fi‟l Irak Tarih ve Huviyye” “Irak Türklerinin Kimlik ve Tarihi”, www.turkmunsani.net, adlı internet sitesinde yayınlanan bir araĢtırma. et.21.11.2018.
52
Federal Mahkeme, web sitesinde, üzerindeki yükün ağırlığını ve devamlı artıĢ gösterdiğini ortaya koymak için kuruluĢundan bu yana yürüttüğü ve karara bağladığı dava sayısının istatistiklerini yayınlamıĢtır: 2005 yılındaki dava sayısı: 3, 2006 yılındaki dava sayısı: 24, 2007 yılındaki dava sayısı: 32, 2008 yılındaki dava sayısı: 46, 2009 yılındaki dava sayısı: 76, 2010 yılındaki dava sayısı: 93, 2011
21
Bize göre bu tür iddiaların ortaya çıkmasına sebebiyet veren asıl problem, Anayasa‟nın mahkemeyle ilgili maddelerinden, Federal Yüksek Mahkeme kanunlarından ve parlamentonun bu konudaki görevini yerine getirmemesinden kaynaklanmaktadır. Bunlardan bazılarını Ģimdi açıklamaya baĢlayacağız.
i. 2005 Anayasası ve 2005 tarih 30 Sayılı Federal Yüksek Mahkeme kanununa göre, Federal Yüksek Mahkeme iptal denetimi yapabilir. Ancak mahkeme bu konuda kendisine resmi bir kuruluĢtan veya herhangi bir kiĢiden baĢvuru gelmedikçe iptal denetimini gerçekleĢtiremez.
Dolayısıyla Federal Yüksek Mahkeme hâkimi, anayasaya aykırı olduğunu düĢündüğü bir kararla ilgili olarak iptal denetimi yapamamaktadır. Bu ise temel hak ve özgürlüklerin korunmasıyla ilgili olarak bir takım sıkıntıların ortaya çıkmasına yol açmıĢtır.
ii. Irak Parlamentosu‟nun bu konudaki ihmalkârlığı açıktır. Zira Parlamento, Devrim Komuta Konseyi tarafından üç binden fazla kararın verildiğinin ve bu kararların çoğunun anayasa aykırı olduğunun, insan haklarını ihlal ettiğinin farkındadır. Bu kararların çok az bir kısmı iptal edilebilmiĢtir. Dolayısıyla anayasaya aykırı olan bu tür kararların iptal edilmesi için bunları tekrar gözden geçirecek bir kurumun olması gereklidir.53
iii. Irak vatandaĢlarının yaĢam standartlarının oldukça düĢük olması, ülkede ekonomik ve toplumsal krizlerin yaĢanması gibi sebepler ve temel hak ve özgürlükler ile ilgili bilincin zayıf olmasından dolayı vatandaĢlar haklarının peĢine düĢmek için Federal Yüksek Mahkeme‟ye baĢvurmaya pek önem vermemektedirler. KiĢi haklarının korunabilmesi için vatandaĢlara bu yönde bir bilincin aĢılanması ve istiĢare birimlerinin sağlanması gerekir.54
iv. Irak Federal Yüksek Mahkemesinde baĢsavcılığının bulunmaması anayasaya aykırı kanunların takibatını ve denetimini zorlaĢtırmaktadır. Çünkü yılındaki dava sayısı: 112, 2012 yılındaki dava sayısı: 97, 2013 yılındaki dava sayısı: 124, 2015 yılındaki dava sayısı: 121, 2016 yılındaki dava sayısı: 100, 2017 yılındaki dava sayısı: 149, -federalsuprermecourt_iraq_baghdad www.iraqfsc.iq.com uzantılı internet sitesinde yayınlanan bir araĢtırma. et. 24.11.2018.
53
Irak parlamentosu sitesinde yapılan açıklama; http://parliament.iq/archive/wp-content/uploadspdf. et. 12.11.2018.
54 Irak‟ta Barolar Birliği ve bazı hukukçularla birlikte insan haklarını koruyan bir teĢkilat oluĢturulabilir. Aynı Ģekilde kadın haklarını korumak üzere buna benzer bir teĢkilat da kurulabilir.
22
Federal Mahkemede baĢsavcının varlığı anayasaya aykırı kanun ve kararların denetimini kolaylaĢtırmaktadır. BaĢsavcılık kamu hakkını temsil ettiğinden dolayı dava açma imkânı olmaktadır.
Irak Federal Yüksek Mahkemesinin kendisine yapılan baĢvurular sonucu aldığı kararların çoğunda, temel hak ve özgürlükleri koruduğunu belirtmek gerekir. Örnek vermek gerekirse; Hukukun üstünlüğü ve yargının bağımsızlığı alanlarında, Federal Yüksek Mahkeme, Devrim Komuta Konseyi 2001 tarih ve 154 sayılı kanunun 5. Maddesini iptal eden 2013 tarih ve 81/Federal/2013 sayılı kararını yayınlamıĢtır. Buna göre, kiĢinin herhangi bir gerekçeden dolayı tutuklanıp alıkonulması ancak mahkeme kararıyla mümkündür.
154 sayılı kanunun 5. Maddesi mahkemeye vali, müdür, vekil veya bölge müdürü gibi idari birim baĢkanlığına kiĢileri tutuklama yetkisi vermekteydi.55 Mahkeme aldığı iptal kararıyla; “Devrim Komutanlığı Konseyinin 154 sayılı kararının, bir kiĢinin yalnızca yargı emriyle gözaltına alınabilmesini sağlayan 19/12/A maddesine aykırı olması nedeniyle, geçersiz sayılığını ifade etmiĢtir.56
Yabancı ülkeler ve Irak arasında imzalanan ve onaylanan uluslararası anlaĢma çerçevesinde, bir Irak vatandaĢının, yabancı bir ülkeye verilmesi konusunda Federal Mahkeme cesurca bir adım atmıĢ ve Iraklı birisini yabancı kuvvetlere ve organlara teslim etmeyi yasaklayan anayasanın 21. maddesine uygun olarak bu anlaĢmanın bazı maddelerini iptal etmiĢtir.
Federal Yüksek Mahkeme, 1983 tarihli 110 sayılı kanun uyarınca, Irak tarafından onaylanan 1983 tarihli Riyad SözleĢmesinin 40. Maddesinin yürürlükten kaldırılmasına karar vermiĢtir.57
Anayasanın 95. maddesi özel veya olağanüstü mahkemelerin kurulmasını yasaklamaktadır.58
Federal Yüksek Mahkeme de, anayasada yasak olmasından dolayı özel veya olağanüstü mahkemelerin kurulmasını yasaklamıĢtır.59
55 Federal Yüksek Mahkemesinin 2013 yılında vermiĢ olduğu Federal/81 sayılı karar.
56 22/2/2011 tarihli 15/Federal/2011 sayılı baĢka bir kararda bu Ģekilde bir durum söz konusudur. 1984 tarihli Gümrük Kanunu‟na göre gümrük müdürü bir kiĢiyi tutuklayabilirdi. Oysaki tutuklama yargı makamlarının karar verebileceği bir Ģeydir. Bu durumda aynı Ģekilde Federal Yüksek Mahkeme tarafından düzeltildi.
23
Federal Yüksek Mahkeme, bazı bakanlara ve kamu görevlilerine verilen yargısal yetkileri iptal ederek bu yetkileri sadece yargı organlarına vermiĢ ve böylece temel hak ve özgürlükleri korumuĢtur.
Ancak, 2008 tarih ve 17 sayılı Ġç Güvenlik Kuvvetlerinin Ceza Muhakemesi Usulü Kanunu kapsamında, ĠçiĢleri Bakanlığının yetkilerini sınırlandıramamıĢtır. Bu yetkilere bakıldığında, bunların açık bir Ģekilde anayasayı ihlal ettiği görülecektir. Ġç Güvenlik Birimlerinin izlek kurallarına dayanarak, ĠçiĢleri Bakanı, 31/3/2014 tarihinde 33708 sayılı bir talimat vermiĢtir. Buna göre herhangi bir suçtan dolayı ifade vermeye çağrılan güvenlik görevlisi bu çağrıya uymayabilir. Mahkemenin bu güvenlik görevlisi ile ilgili kararı uygulanamaz. Talimata göre, mahkeme; herhangi bir suç iĢlemekle suçlanan güvenlik görevlisi hakkında çıkarılan kararı içiĢleri bakanlığı departmanına gönderir, içiĢleri departmanı bu olayı içiĢleri bakanına iletir. Sonrasında, içiĢleri bakanı bu iĢin tahkiki için bir soruĢturma komitesi kurar. SoruĢturma komitesi tahkikini tamamladıktan sonra ĠçiĢleri Bakanına olay tekrar sunulur ve güvenlik görevlisinin mahkemeye teslim edilmesi kararını verme veya memuru yargıya teslim etmeyi reddetme Ģeklinde, içiĢleri bakanlığı tarafından Silahlı Kuvvetler Komutanına emir verilir.
ĠçiĢleri Bakanlığı‟nın bu talimatı, Irak Anayasası‟nın yargının bağımsızlığını sağlayan ve hukukta sadece kanunlara göre hüküm vermek gerektiğini ifade eden 19/I maddesini, kuvvetlerin ayrılığı ilkesini öngören Anayasa‟nın 47. Maddesini ve Kanun önünde eĢitlik ilkesi olan 14. Maddesini ihlal etmiĢ sayılmaktadır.
ĠçiĢleri Bakanlığından alınan bu talimatlar, bir polis memurunun herhangi bir sivilin özgürlüğüne, haklarına ve bedenine karĢı iĢlediği suçta, cezai kovuĢturmalar karĢısında dokunulmaz kılmaktadır.
1/7/2014 tarih 13194 sayılı ĠçiĢleri Bakanlığı talimatlarının anayasaya aykırı olmasından dolayı Ġstinaf Mahkemesi tarafından Federal Yüksek Mahkemesi‟ne talimatların iptal edilmesini isteyen bir dilekçe sunulduğunda, Federal Yüksek
58
Federal Yüksek Mahkemesinin 2014 Ve 2015 Yılında Yayınladığı Kararlar Ve Hükümler, 7. Cilt FYMY. s. 227.
24
Mahkemesi farklı bir karar verdi.60 Bu karara göre, ĠçiĢleri Bakanlığı talimatları idari kararlardır, dolayısıyla Federal Yüksek Mahkeme‟nin bu kararları iptal etme yetkisi yoktur.61 Federal Yüksek Mahkemenin bu kararının demokratik devlet ilkelerine aykırı olduğu söylenebilir.
2. Siyasi haklar
KiĢinin vatandaĢ olmasından dolayı kanunlar tarafından kendisine verilen yönetime katılma, seçme, seçilme ve kamu görevinde bulunabilme haklarına siyasi haklar denir.
Türk Anayasasında siyasi haklar Ģu Ģekilde sıralamıĢtır; vatandaĢlık hakkı, seçme, seçilme ve siyasi faaliyette bulunma hakkı, siyasi partilerle ilgili olarak da; parti kurma, partilere girme ve partilerden ayrılma haklarıdır.62
Siyasi haklar, devletin siyasal çıkarlarını korumak içindir. Bu nedenle bir yabancının bu siyasal haklardan yararlanmasına ve yabancıların bunları uygulamasına izin verilmez. Çünkü yabancı bir birey bu siyasal hakları kullanırsa, devletinin sırlarını açığa çıkarabilir. Bu durum ise devlet için potansiyel bir tehlike oluĢturmaktadır.
i. Seçme hakkı
Bu hak, bir devletin vatandaĢının, siyasi temsilcilerini, Irak gibi parlamenter sistemde veya Türkiye,63 Amerika ve Mısır gibi cumhurbaĢkanlığı sistemlerinde Devlet BaĢkanı ve Parlamento üyelerini, seçme hakkına sahip olmasıdır.
ii. Seçilme hakkı
Bu hak hem cumhurbaĢkanlığı adaylığı hem de parlamento adaylığını içerir. Seçilme hakkının kullanılabilmesi için bazı özel Ģartlar bulunabilir. Söz konusu Ģartları taĢıyan vatandaĢların bu haklarını kullanmaları noktasında eĢit oldukları
60 14/9/2014 tarih ve 96/Federal/2014.
61 Federal Yüksek Mahkemesinin 2014 ve 2015 yılında yayınladığı kararlar ve hükümler, 7. Cilt, s. 79.
