Irak‟taki devlet sistemi, 2005 yılında yürürlükte olan Anayasanın ilk maddesinde belirtildiği gibi federaldir: “Irak Cumhuriyeti, tam egemenliği olan federal bir devlettir, hükümet sistemi de cumhuriyetçi, parlamenter, demokrasidir. Bu Anayasa Irak‟ın birliğini garanti etmektedir.” Irak‟taki birlik bir federasyondur. 2005 yılında yürürlükte olan Irak Anayasası tarafından belirlenen federal sistemdeki birlik Ģu yönlerdedir;
i. Iraklıların uyruk birliği: Federal Devletin vatandaĢlarının uyruğu, ait oldukları bölgelere bakılmaksızın aynıdır. Bu, Irak halkının aynı ve bir olduğunu teyit eder. Irak Anayasasının 18. Maddesinde: “Irak kimliği her Iraklının hakkıdır ve bu, vatandaĢlığının temelidir.” ifadesine yer verilmiĢtir. Nitekim buna Federal Mahkemeye vatandaĢlık iĢlerinin yürütme, ikamet izni ve siyasi sığınma haklarını düzenleme yetkisi veren 110. maddesinin 5. Fıkrasında da değinilmiĢtir.
ii. DıĢ ĠliĢkiler ve Diplomatik Temsil, yalnızca merkezin hükmünde, Merkezi hükümetin yetkisinde olacaktır. Yabancı ülkelerle ve uluslararası örgütlerle antlaĢmalar imzalayan ve diplomatik temsil sağlayan merkezi hükümettir. Bu husus anayasanın 110. maddesinin 1. fıkrasında Ģöyle ifade edilmiĢtir: “Federal makamlar aĢağıdaki münhasır yetkilere sahip olacaktır; dıĢ politika, diplomatik temsilcilik, uluslararası anlaĢma ve ittifakların müzakeresi, borçlanma politikaları, imza ve sonuçların oluĢturulması, egemen dıĢ ekonomi ve ticaret politikasının oluĢturulması.”
iii. Irak‟ın toprak bütünlüğü; Irak coğrafyası Irak Cumhuriyeti‟nin topraklarıdır. 2005‟te yürürlüğe giren Anayasa‟nın 109. maddesi; “Federal Hükümet Irak‟ın birliğini, bütünlüğünü ve bağımsızlığını korumaktadır” ifadesine yer verilerek bu görevlerin merkezi hükümet tarafından yerine getirileceği açıklanmıĢtır.
Irak‟ın bütünlüğünü teyit eden bu açık metinler ve önceki anayasaların değerlendirmesinde, Irak siyasi tarihi vesilesiyle görülmektedir ki; devletin 1921
32
yılında kurulmasından, 2003 ihtilali olana kadar, Irak, basit merkezi bir devlet düzeninden ve birkaç Ģehirden oluĢmaktaydı. Ġhtilalden ve Amerikalı Hâkim Paul Bremer tarafından Irak hükümeti idare yasası yayımlandıktan sonra artık Irak, merkezi bir hükümet, Kürdistan bölgesi ve illerden oluĢan federal bir devlet haline gelmiĢtir.
Federal bir bölgenin en önemli özelliği yazılı bir Anayasaya bağlı olması merkeziyetçi olmayan bir siyasal yapı birliğin korunmasını ve devamını sağlayacak askeri, siyasi kurumsal öğelere sahip olmasıdır.82
Uluslararası federasyon örneklerine bakıldığı zaman: Herhangi federal bir bölgenin bağımsızlığını ilan etmesi ancak Ģu iki durumda mümkündür;
i. Söz konusu devletin veya federal bölgenin anayasasında, bağımsızlığa izin veren maddelerin yer alması gerekir.83
ii. Sudan Hükümeti ve Güney Sudan temsilcileri örneğinde olduğu gibi merkezi hükümet ve bölgesel hükümet arasında bir anlaĢmanın bulunması gerekir. BirleĢmiĢ Milletler gözetiminde Sudan Hükümeti ve Güney Sudan temsilcileri arasında yapılan anlaĢma ile Güney Sudan‟ın bağımsızlığını elde etmesi gibi, merkezi hükümet ve yerel yönetim arasında resmi bir anlaĢma yapılması.
Önceleri Slovakya Çek Cumhuriyeti Devleti adı altında Sosyalist Federal bir devlet olan Slovakya ve Çekya 1992 yılında yapılan bir anlaĢmayla birbirinden ayrılarak müstakil birer devlet olmuĢtur.
Yukarıda zikrettiklerimiz ıĢığında, 2005 tarihli Irak Anayasası Kürdistan bölgesini federal bir eyalet olarak tanımıĢtır. Anayasaya uygun olarak yeni eyaletlerin kurulmasına izin vermiĢtir.84
Ancak anayasa, Irak‟taki herhangi bir bölgenin bağımsızlığını tanımamıĢ; bilakis Irak topraklarının bir bütün olduğuna
82 Demir, Bekir. "Dünya Federalizm Tecrübesi ve Sovyet Federalizmi". Bilig / 25 (Aralık 2003): s. 41- 71.
83 Anayasalar incelendiğinde genel olarak bağımsızlık için referandum kabul edilen bir yöntem olarak karĢımıza çıkmamaktadır. Ancak St. Kitts Adası (St. Christopher) Anayasası, Nevis Karayip Adaları ve Etiyopya anayasaları bunlardan istisnadır. https://m.dw.com/ar//s-9106, et. 29.11.2018.
84 9 Ocak 2005‟te Sudan Hükümeti, Halk hareketi ve Sudan Halk KurtuluĢ Ordusu arasında barıĢ anlaĢması imzalandı. AnlaĢmanın metni Ģöyle: (Güney Sudan halkının referandumla kendi kaderlerini tayin etme hakkına sahip olmaları gerekir” referandumda oy kullanmanın amacı anayasa ve barıĢ anlaĢmasının baĢını çektiği yönetim sistemi ile Sudan‟ın birliğini pekiĢtirmek veya ayrılmayı seçmektir.) Faysal Abdurrahman, Ali Taha ”Kaderi Tayin Etme ve Bağımsızlık AraĢtırmaları”link
33
anayasanın 1. maddesinde “Bu kanun Irak‟ın birliğini güvence altına almıĢtır” Ģeklinde değinmiĢtir.85
GeçmiĢte ve günümüzde bazı ülkeleri referanduma sürükleyen faktör, Irak‟ı da referanduma sürüklemiĢtir; Irak Bölgesel Hükümeti 7 Haziran 2017‟de Kürdistan86 bölgesinin ayrılması ve bağımsızlığına iliĢkin bir referandum yapma kararı almıĢtır. Irak hükümetinin ve Bağdat Federal Parlamentosunun onayı alınmadan 25 Eylül 2017‟ de referandum için bir tarih belirlemiĢtir. BirleĢmiĢ Milletler ve Arap Ülkeleri Birliği, Erbil‟deki Kürdistan Bölgesel hükümeti ile Bağdat‟taki merkezi hükümet arasındaki krizi çözmek için Irak‟ın uluslararası anayasa ve kanunlara baĢvurması gerektiğini söyledi. Irak parlamentosunun bazı üyeleri ve Irak hükümeti, 17 Eylül 2017 tarihinde Irak Federal Meclisinden, 25 Eylül 2017‟de referandum yapma ile ilgili kararın iptal edilmesine yönelik Federal Yüksek Mahkeme‟ye iptal baĢvurusunda bulunmuĢlardır.
Federal Yüksek Mahkemesi de, 1969 yılında 83 Medeni Yargılama Kanunu‟nun 151 ve 92. Maddelerine istinaden 18/9/2017 tarihinde 91, 94, 96/Federal/2017 sayılı kararlarını yayınladı. Bu kararda, referandumun iptaliyle ilgili davalar sonuçlanıncaya kadar, referandumun yapılacağı bölgelerde bu iĢlemlerin durdurulmasına hükmedildi.87
Ancak Kürdistan Bölgesel hükümeti Federal Yüksek Mahkeme‟nin bu kararına rağmen 25/9/2017 tarihinde yapmayı planladığı referandumu gerçekleĢtirdi. Bu durum Irak‟ta siyasi gerginliğe neden oldu ve Irak hükümeti ile Bağdat‟taki federal parlamento üyeleri 25/9/2017 tarihli referandum sonuçlarının iptal edilmesi istemiyle Kürdistan Bölgesel Hükümeti aleyhine dava açtılar.
85
2005 yılı Irak Anayasası‟nın 117. Maddesine bakın iĢte metni; Birincisi – Bu Anayasa, yürürlüğe girmesi üzerine Kürdistan Bölgesinin ve mevcut makamlarının federal bir bölge olduğunu kabul etmektedir.” bu anayasa kanunlara uyduğu müddetçe yeni bölgelerin varlığını kabul etmektedir. 86 8/6/2018 tarihli 106 Nolu Kürdistan Bölgesi baĢkanlığı tarafından yayınlanan referandum ile alakalı emir.
87 1969 tarihli 83 sayılı Usul Yasası‟nın 151. Maddesi uyarınca, Mahkeme, karĢı tarafa bilgi vermeden acil bir Ģekilde Hakimin emir vermesine izin vermiĢtir, ancak kararın bir emirle bildirilmesi zorunludur.” Bkz. Medhat El-Mahmud, sivil davalar anayasası açıklaması, Hukuk Kütüphanesi, Bağdat 2011, s. 195; Abdulkerim, Sait Mübarek ve Doktor Adem Vehip En-Nedevi, “Sivil Davalar”, Bağdat Üniversitesi”1984, s. 58.
34
Federal Yüksek Mahkeme, Referandumun iptaliyle ilgili olarak 20/11/2017 tarihinde 89, 91, 92, 93/Federal/2017 sayılı kararını yayımladı.88 Buna göre, 25/9/2017 tarihinde, Kürdistan bölgesinin bağımsızlığı için Kürdistan ve diğer bölgelerde yapılan referandum anayasanın 93. maddesi 3. fıkrasının hükümlerine aykırı olması nedeniyle geçersiz sayılmıĢtır. Referandum ve bağımsızlık isteği tek taraflı olduğu için, tüm dünya ülkeleri, uluslararası ve bölgesel teĢkilatlar referandum kararını ve sonuçlarını geçersiz sayacakları konusunda görüĢ birliği sergilemiĢlerdir. Bağdat‟taki merkezi hükümet, Irak Kürdistan Bölgesel Hükümeti‟nin referandumu geçersiz sayması ve Irak Federal Yüksek Mahkemesinin kararına uyması gerektiğini deklere etmiĢtir. Hatta karara uymaması durumunda bunun için zor kullanmak durumunda kalacağını ifade etmiĢtir89Ayrıca, “Uluslararası hukuk, mevcut devletler tarafından oluĢturulmuĢtur. Bunun için uluslararası hukuk, herhangi bir devletin coğrafi birliğindeki herhangi bir değiĢikliğe kesinlikle karĢı çıkmaktadır. Eğer devletlerin bir kısmı kiĢisel milliyetçilik hisleri veya bazı siyasi partilerin istekleri üzerine parçalanırsa, ortada 200 devlet değil, 300 hatta 400 devlet oluĢacaktır. 90
diye eklemiĢtir.
Birçok ülkede federal bölgelerin referandum yoluyla bağımsızlık ilan etmesi anayasaya aykırı sayılmıĢtır. Almanya Anayasa mahkemesinin Bavyera eyaleti için,
88 Federal Yüksek Mahkeme‟nin 89,91,92,93/Federal/2017 sayılı kararları.
89 Aynı dönemde, Ġspanya‟da Katalonya eyaletinin bağımsızlığı için tek taraflı bir referandum düzenlendi, Katalonya Parlamentosu 23 Aralık 2016‟da Ġspanya‟dan bir bölgenin ayrılması için hazırlık yasasını çıkardı. Katalonya hükümeti ile Katalonya Parlamentosu 9 Haziran 2017‟de bu bölgenin Ġspanya‟dan ayrılması için referandum tarihinin 21 Ekim 2017‟de olmasına karar verdi. 6 Eylül 2017‟de, hükümet ve parlamento, Katalonya‟da, 1 Ekim 2017‟de planlanan Katalonya‟nın referandum yasasını onaylamak için bir araya gelmesi üzerine, Ġspanya Anayasa Mahkemesi, Ġspanya Federal Hükümeti‟nin 7 Eylül 2017‟de referanduma itirazının üzerine hemen bir sonraki gün, Katalonya Parlamentosu‟nca verilen referandum yasasını durdurma kararı aldı. Karar aceleyle verildi. Anayasa Mahkemesi Ģunları ifade etti: “ Referandum kararı, Ġspanyol halkının ulusal egemenliğini sağlayan anayasal kuralları ihlal etmiĢtir. Katalonya Parlamentosunun anayasal düzeni ihlal edecek kadar kendisini yasal ve politik meĢruiyet kaynağı olarak göstermesi mümkün değildir. Katalonya Bölgesel Hükümeti, referandum yapma konusunda ısrar etti ve Uluslararası Anayasa Mahkemesinin kararını tanımayacağını bildirdi. Bunun üzerine Ġspanya Federal Hükümet BaĢkanı bu referandumun 1978 yılında yayınlanan Federal Ġspanya Anayasasına aykırı olduğunu söyledi. 12 Eylül 2017‟de Mahkemeye dava açmıĢtır. Uluslararası Anayasa Mahkemesi de referandum hakkında nihai kararını açıklamıĢtır: Referandum ve referandum yasası, 1978 tarihli Ġspanya, Anayasası‟nın 153 ve 155. Maddeleri ile uyuĢmadığı için geçersiz sayıldı. Web Sitesi tarafından yayınlanan Ġspanyol Anayasa Mahkemesinin kararları ar.wikipedia.org. 1978 tarihli Ġspanyol Anayasasının 153. Maddesi belirtmiĢtir ki; (Anayasa Mahkemesi, özerk bölgelerin, kurumların, yasaların federal anayasaya ne ölçüde uyduğunu kontrol etme yetkisine sahiptir.)
90
Almanya radyosu (Deutsche Welle)‟un web sitesinden alıntılanmıĢtır. Kısaltması DW‟dir.
35
Ġtalya Anayasa Mahkemesinin Veneto bölgesi için, Kanada Yüksek Anayasa Mahkemesinin Quebec bölgesi için verdiği referandum iptali de esasen bu ülkelerin anayasalarında böyle bir yöntemin meĢru sayılmadığını gösterir. Devletin toprak bütünlüğü ve bağımsızlığı, federal bölgelerin bağımsızlığından daha önceliklidir. Anayasaların çoğu, devletin dini veya etnik farklılıklardan dolayı parçalanmaması için üzerinde ittifak edilen ortak ilkelerdir.
36
ĠKĠNCĠ BÖLÜM
FEDERAL YÜKSEK MAHKEME’NĠN YAPISI, GÖREVLERĠ VE KARARLARI
I. FEDERAL YÜKSEK MAHKEMENĠN YAPISI
Irak devleti kurulduğu günden beri bir türlü kanun ve genelgelerin Anayasaya uygunluğunu denetleyecek gerçek bir Anayasa Mahkemesine sahip olamamıĢtır. Bu durum ise Irak tarihi boyunca hukuki bir boĢluğun oluĢmasına sebep olmuĢtur. Bunun sonucunda, hükümet, tüzel ve gerçek kiĢiler olumsuz etkilenmiĢtir. Olağan mahkemelerin kanun, düzenleme ve talimatların anayasaya uygunluğunun denetlenmesini kapsayacak davalara bakamayacağı da çok açık bir Ģekilde ortadadır. Bize göre bunun nedeni iki Ģekilde açıklanabilir. Bunlardan biri olağan mahkemelerin görevinin kanununun anayasaya uygunluğunu denetlemek olmayıp, kanunu uygulamaktan ibaret olmasıdır. Ġkincisi ise olağan mahkemelerin bu görevi yerine getirebilmeleri için gereken bağımsız düĢünce ortamının temin edilmemesidir. CumhurbaĢkanı ve Devrim Komuta Meclisi baĢkanının her sözü adeta mukaddes sayılmakta ve herkese tatbik edilmesi zorunlu görülmektedir. Öyle ki bu sözlerin tartıĢılması hatta açıklanması dahi söz konusu değildir. Bununla birlikte kanunlar, talimatlar ve düzenlemeler aynı zamanda Devrim Komuta Meclisi‟nin de baĢkanlığını yürüten CumhurbaĢkanı tarafından yayınlanmaktadır. Bu durum yargı düzenlemeleri kanununun 10. Maddesine dayanılarak, yürütmenin görevleri arasında sayılmaktadır (No 160 Yıl 1979).91
Bundan dolayı 4/9/2003 tarihli Irak devriminden sonra bazı değiĢiklikler olmuĢtur. Ġslam Hukuku uzmanları, hâkim ve avukatlardan oluĢacak ve anayasa kanunlarının tatbikini garanti altına alacak, hükümet ve diğerleri arasında ortaya çıkacak tartıĢmaları sonuca bağlayacak bir yüksek mahkemenin kurulması talebi gelmiĢtir.
91 Yargı düzenlemeleri kanununun 10. Madde metnine bakınız. (Yasama organlarının, yürütme görevleri arasında sayılan herhangi bir duruma müdahil olması söz konusu değildir.)
37