T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
GİYİM ENDÜSTRİSİ VE GİYİM SANATLARI EĞİTİMİ ANA BİLİM DALI GİYİM SANATLARI EĞİTİMİ
FUTBOLCU GİYSİLERİNDE EŞOFMAN VE FORMALARIN
FUTBOLCULARIN BEKLENTİLERİNE UYGUNLUĞU
YÜKSEK LİSANS TEZİ
DANIŞMAN
YRD. DOÇ. DR. NURGÜL KILINÇ
HAZIRLAYAN AYLİN ÖZCAN
ÖNSÖZ
İnsanlar için spor büyük bir öneme sahiptir. Spor, kurallara bağlanmış ve geliştirilmiş bir oyundur (Özbaydar, 1983: 23).
Futbol çalışmaları sırasında sporcunun etkili bir şekilde faaliyetlerini gerçekleştirmesinde kullandığı giysilerin de önemi büyüktür. Futbol müsabakalarında her takım kendi simgesi olan renklerde forma giyerek sahaya çıkar. Elle topu tutma hakkına sahip kalecilerin ise diğer oyunculardan ayırt edilebilmeleri için farklı giyinmeleri gerekir (Anonim 2, 2006: 1). Bu nedenle giysilerin, sporcunun faaliyetlerini kısıtlamayacak şekilde tasarlanıp üretilmesi gerekir.
Bu araştırma; futbolcu giysilerinden eşofman ve formaların futbolcular üzerinde etkisini belirlemek amacıyla hazırlanmıştır. Futbol aktiviteleri sırasında giyim ile ilgili konularda literatür taranmış, futbolcu giyimi detaylı olarak incelenmiştir. Türkiye Futbol Federasyonunda yer alan on profesyonel ve on amatör futbol takımına anket uygulanarak araştırma verileri toplanmıştır. Anketlerden elde edilen veriler, tablolar halinde incelenmiş, bulgular doğrultusunda sonuçlara varılarak önerilerde bulunulmuştur.
Bu araştırmanın planlanıp uygulanmasında katkılarını esirgemeyen, bilgileri ve yol göstericiliği ile çalışmama ışık tutan değerli hocam sayın Yrd. Doç. Dr. Nurgül Kılınç’a, Sivas İli Gençlik ve Spor Müdürlüğü personeline, Bafra Belediyespor teknik direktörüne, futbolcusu Gürkan Öztürk’e ve diğer futbolcularına, Denizli Belediyespor, Akkonakspor ve Gümüşler Belediyespor teknik direktörlerine, Kayserispor teknik direktörü Ertuğrul Sağlam’a ve anket formlarının doldurulmasında yardımını esirgemeyen, araştırmamda yer almak isteyen diğer amatör ve profesyonel futbolculara teşekkürü bir borç bilirim.
FUTBOLCU GİYSİLERİNDE EŞOFMAN VE FORMALARIN FUTBOLCULARIN BEKLENTİLERİNE UYGUNLUĞU
AYLİN ÖZCAN
ÖZET
Günümüzde pek çok ülkenin üzerinde önemle durduğu konulardan biri spordur. Sporun her dalı pek çok kişi için cazip gelmektedir. Bu spor dallarından biri de futboldur.
Araştırmanın birinci bölümünde sporcu giyimi genel olarak ele alınmıştır. Sporcu giyiminin malzeme, model (estetik), kalıp ve kullanım özellikleri literatürden araştırılmıştır. Ayrıca futbolcuların kullandıkları eşofman ve formaların malzeme, model (estetik), kalıp ve kullanım özelliklerine yönelik soruları içeren anket formu hazırlanmış ve anketler on profesyonel ve on amatör futbol takımının futbolcularına uygulanmıştır. Araştırmada elde edilen veriler istatistiksel olarak değerlendirilmiş ve araştırma sonuçlarına ulaşılmıştır.
Amatör ve profesyonel futbolcuların, eşofman ve formalarında kullanılan kumaşlardan memnun oldukları saptanmıştır. Futbolcu giysilerinde kullanılan kumaşların teri kısmen emdiği, sürtünme sonucu yırtılma, yıpranma veya kopmaya karşı kısmen dayanım gösterdiği, yeterli esnekliğe sahip olduğu, giysilerin soğuk ve sıcak havalara karşı vücudu koruma özelliğinin kısmen yeterli olduğu, futbolcuların hareketlerini engellemediği, vücutlarını tahriş etmediği ortaya çıkmıştır. Eşofman ve formalarda markaya önem verildiği, estetik unsurların gerekli olduğu da sonuçlar arasında yer almaktadır.
THE SUITABILITY ON THE SWEATSUITS AND THE SPORTSGEARS TO THE EXPECTATIONS OF THE FOOTBALLERS
AYLİN ÖZCAN
ABSTRACT
Recently, one of the topics that several countries pay attention on is the sport. Every branch of sport attracts interest for many people. One of the sports mentioned is football.
In the first division of the research, sportswear is dealt generally. The material, model, pattern and usage properties of the sportswear are researhed from the literature. In addition to this, a questionnaire is prepared concerning material, model, pattern and usage properties of the sweatsuits and the sportsgears. The questioannaire forms are applied to the players of ten amateur and ten professional football teams. Data is studied statistically. Results are gained this way.
It has been concluded that the amateur and professional footballers are pleased with their sweatsuit and spotrsgear cloths. It has been also resulted from the research that cloths used for sweatsuit and sportsgear absorb sweat partly, have less resistance against tearing and enough elasticity, have the property of resistance to protect human body against cold and hot weather conditions. The sweatsuits and the sportsgears have the property of easy-movement for the footballers and don’t have the property of any irritation for the footballers’ bodies. It has been also concluded that the brand on the sweatsuits and the sportsgears is important and the aesthetic factors are also necessary according to the footballers.
İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖNSÖZ………i ÖZET………...ii ABSTRACT………...……...….….iii İÇİNDEKİLER………..……….iv TABLOLAR LİSTESİ……….………..vii ŞEKİLLER LİSTESİ……….….………ix BÖLÜMI 1. SPORCU GİYİMİ……….……….1
1.1. Sporcu Giyim Özellikleri ...1
1.1.1. Sporcu Giysilerinde Bulunan Katmanlar ...2
1.1.2. Sporcu Giysilerinde Kullanılan Lifler ve Liflerin Özellikleri ...3
1.1.2.1. Sporcu Giysilerinde Kullanılan Doğal Lifler ...4
1.1.2.1.1. Sporcu Giysilerinde Kullanılan Doğal Liflerin Özellikleri...5
1.1.2.2. Sporcu Giysilerinde Kullanılan Yapay Lifler ...9
1.1.2.2.1. Sporcu Giysilerinde Kullanılan Yapay Liflerin Özellikleri... 12
1.1.2.3. Sporcu Giysilerinde Kullanılan Karışımlı Lifler ...15
1.1.2.3.1. Sporcu Giysilerinde Kullanılan Karışımlı Liflerin Özellikleri .. 17
1.1.3. Sporcu Giysilerinde Kullanılan Kumaşlar ... 20
1.1.3.1. Sporcu Giysilerinde Kullanılan Kumaş Çeşitleri ... 20
1.1.4. Sporcu Giysilerinde Kalıp Özellikleri... 26
1.1.5. Sporcu Giysilerinde Kullanılan Dikiş İplikleri ve Dikiş Özellikleri ... 29
1.1.5.1. Sporcu Giysilerinde Kullanılan Dikiş İpliklerinin Özellikleri ...29
Sayfa No
1.1.5.3. Sporcu Giysilerinde Dikiş Özellikleri... 33
1.1.5.4. Sporcu Giysilerinde Kullanılan Dikiş Çeşitleri... 37
1.1.6. Sporcu Giysilerinin Vücutla Uyumu... 40
1.1.7. Sporcu Giysilerinde Estetik Özellikler ...43
1.1.8. Sporcu Giysilerinin Üretimi ve Kullanımı Sırasında Ortaya... 44
Çıkabilecek Problemler...44
1.1.8.1. Sporcu Giysilerinin Üretimi Sırasında Ortaya Çıkabilecek...44
Problemler ... 44
1.1.8.2. Sporcu Giysilerinin Kullanımı Sırasında Ortaya Çıkabilecek... 51
Problemler ... 51
1.2. Futbolda Giysi ve Gereçler ... 56
1.2.1. Futbolcu Giysilerinde Kullanılan Kumaşlar, Aksesuarlar ve... 57
Malzemeler ...57
1.2.2. Eşofman ve Formalarda Kalıp Özellikleri... 59
1.2.3. Eşofman ve Formalarda Kullanılan Dikiş Türleri ... 59
1.2.4. Futbolcu Giysilerinin Gelişimi ... 60
1.3. Problem Cümlesi ... 62
1.4. Araştırmanın Amacı... 62
1.5. Araştırmanın Önemi ... 62
1.6. Zamanlama...63
1.7. Tanımlar ... 63
BÖLÜM-II Sayfa No 2. YÖNTEM………...70 2.1. Araştırmanın Modeli... 70 2.2. Evren ve Örneklem ... 70 2.3. Sayıltılar ... 72 2.4. Sınırlılıklar ... 72
2.5. Veri Toplama Tekniği ... 73
2.6. Verilerin Analiz Yöntemi ... 73
BÖLÜM-III 3. BULGULAR ve TARTIŞMA………74
3.1. Araştırma Kapsamına Giren Amatör ve Profesyonel Futbolcuların Eşofman ve Formalarının Malzeme Özellikleri ile İlgili Bulgular ... 74
3.2. Araştırma Kapsamına Giren Amatör ve Profesyonel Futbolcuların Eşofman ve Formalarının Kalıp Özellikleri ile İlgili Bulgular ...88
3.4. Araştırma Kapsamına Giren Amatör ve Profesyonel Futbolcuların Eşofman ve Formalarının Estetik (Model) Özellikleri ile İlgili Bulgular ... 104
BÖLÜM-IV 4. SONUÇ ve ÖNERİLER………110 4.1. Sonuçlar ... 110 4.2. Öneriler... 114 KAYNAKÇA ……….………..116 EKLER………..……….…………...122
TABLOLAR LİSTESİ
Sayfa No Tablo 1: Giysi Türüne ve Dikiş Yerine Göre Dikişlerdeki Bozulma Oranları .... 40 Tablo 2: Türkiye’de Müsabakalara Katılan Profesyonel Futbol Takımlarının Dağılımı ...70 Tablo 3: Araştırma Örnekleminde Yer Alan Profesyonel Futbolcuların Futbol Takımlarına Göre Dağılımı………...71 Tablo 4: Araştırma Örnekleminde Yer Alan Amatör Futbolcuların Futbol
Takımlarına Göre Dağılımı ... 72 Tablo 5: Forma ve Eşofmanlarda Kullanılan Kumaşlardan Memnuniyet Düzeyi
... 74 Tablo 6: Forma ve Eşofmanlarda Kullanılan Kumaşların Ter Emme
Özelliklerinin Yeterliliği ... 75 Tablo 7: Forma ve Eşofmanlarda Kullanılan Kumaşların Teri Buharlaştırma ve Vücudu Kuru Bırakma Düzeylerinin Yeterliliği ...77 Tablo 8: Forma ve Eşofmanlarda Kullanılan Kumaş ve İpliklerin Esneklik Düzeylerinin Yeterliliği ... 78 Tablo 9: Forma ve Eşofmanlarda Kullanılan Kumaşların Sürtünme Sonucu Yırtılma, Yıpranma veya Kopmaya Karşı Dayanım Özelliğinin Yeterliliği... 79 Tablo 10: Forma ve Eşofmanlarda Kullanılan Kumaşların Buruşmazlık
Özelliğinin Yeterliliği ...80 Tablo 11: Forma ve Eşofmanlarda Kullanılan Kumaşların Soğuk Havalara Karşı Vücudu Koruma Özelliğinin Yeterliliği ... 82 Tablo 12: Forma ve Eşofmanlarda Kullanılan Kumaşların Sıcak Havalara Karşı Vücudu Koruma Özelliğinin Yeterliliği ... 83 Tablo 13: Forma ve Eşofmanlarda Kullanılan Kumaşların Koku Oluşturma Durumu ...84 Tablo 14: Forma ve Eşofmanlarda Kullanılan Kumaşların Kir Oluşturma
Durumu ... 85 Tablo 15: Forma ve Eşofmanlarda Kullanılan Kumaşların Yumuşaklık
Özelliğinin Yeterliliği ...86 Tablo 16: Forma ve Eşofmanların Futbolcuların Hareketlerini Engelleme
Tablo 17: Forma ve Eşofmanların Yaka Oyuntusunun Uygunluğu ... 89
Sayfa No Tablo 18: Forma ve Eşofmanların Kol Oyuntularının Futbolcuların Kol Hareketlerini Engelleme Durumu ... 90
Tablo 19: Forma Şortlarının ve Eşofman Pantolonlarının Futbolcuların Bacak Hareketlerini Engelleme Durumu ... 91
Tablo 20: Forma ve Eşofmanların Model Boylarının Uygunluğu... 92
Tablo 21: Forma ve Eşofmanların Kol Boylarının Uygunluğu ... 93
Tablo 22: Forma Şortlarının ve Eşofman Pantolonlarının Bel Genişliklerinin Uygunluğu ... 94
Tablo 23: Forma Şortlarının ve Eşofman Pantolonlarının Ağ Oyuntularının .... 95
Uygunluğu ... 95
Tablo 24: Eşofman Pantolonlarının Paça Genişliğinin Uygunluğu... 96
Tablo 25: Eşofman ve Formalarda En Çok Karşılaşılan Problemler ... 97
Tablo 26: Futbol Antrenman ve Müsabakalarında Kullanılan Eşofman ve Formalardan Beklenen Özellikler ... 98
Tablo 27: Müsabaka ve Antrenmanlarda Kullanılan Eşofman ve Formalarda Dikiş Sökülmesi Problemi ile Karşılaşma Sıklığı ...99
Tablo 28: Forma ve Eşofmanların Vücudu Tahriş Etme Durumu ... 100
Tablo 29: Forma ve Eşofmanlarda Elektriklenme Problemi ile Karşılaşma Durumu ... 101
Tablo 30: Forma ve Eşofmanlarda İplik ve Kumaş Yüzeyinde Tüylenme Problemi ile Karşılaşma Durumu... 102
Tablo 31: Forma ve Eşofmanlarda Markaya Önem Verme Durumu... 103
Tablo 32: Eşofman Modellerinin Futbolcuların Beklentilerine Uygunluğu ... 104
Tablo 33: Forma Modellerinin Futbolcuların Beklentilerine Uygunluğu... 105
Tablo 34: Futbolcuların Takımlarında Kullandıkları Eşofman Renklerini Beğenme Durumu ... 106
Tablo 35: Futbolcuların Takımlarında Kullandıkları Forma Renklerini Beğenme Durumu ... 107
Tablo 36: Eşofmanlarda Kullanılan Nakış, Baskı, Dikiş ile Yapılan Estetik Unsurların Gerekliliği... 108
Tablo 37: Formalarda Kullanılan Nakış, Baskı, Dikiş ile Yapılan Estetik
Unsurların Gerekliliği... 109
ŞEKİLLER LİSTESİ Sayfa No Şekil 1: Pamuk Lifi ...4
Şekil 2: Yün Lifi...5
Şekil 3: Polyester Lifi...10
Şekil 4: Akrilik Lifi ...16
Şekil 5: Yüksek Performans Sağlayıcı Giysilerin Üretiminde Kullanılan Liflerin Mikroskop Altında Boyanmadan Önceki ve Boyandıktan Sonraki Görünüşleri ... 18
Şekil 6: Polyester-Elastan-Viskoz Karışımlı Liflerin Bükümü (Balcı ve Oğulata, 2005: 20). ... 19
Şekil 7: Üç İplik Sistemli Duradry Kumaşın Şematik Örgü Düzeni...23
Şekil 8: Duradry Kumaşa Nüfuz Eden Nemin Yüzeyden Buharlaşması...23
Şekil 9: Gore-Tex Yüzeyi (Anonim 3: 2005: 1)...25
Şekil 10: Dikiş Uygulamalarında Dikim Açısı ve Dikiş Uzunluğu (Weimer and Mitschang, 2001: 1480). ...34
Şekil 11: Polyester İpliğin Kumaş İç Yapısında Delik Oluşturma Eğrileri ...36
Şekil 12: Monofilament Haldeki Polyester İpliğin Kumaş Yüzeyinde Delik...36
Oluşturma Eğrileri ... 36
Şekil 13 : İğne Batışı ile Kumaş İç Yapısında Delik Oluşumu ...36
Şekil 14: Kumaş Yüzeyinde Dikiş Deliği Oluşumu (Weimer and ...36
Mitschang, 2001: 1481-1483). ... 36
Şekil 15: Çeşitli Futbol Gereçleri ...57
Şekil 16: Futbol Giysilerinde Kullanılan Logo ve Armalar ...58
BÖLÜM-I 1. SPORCU GİYİMİ 1.1. Sporcu Giyim Özellikleri
Günümüzde spor için uygun bir giyimin sağlanması oldukça önemlidir. Uğraşılan spora ve vücuda uygun giyim ürünlerine olan talep giderek artmıştır. Rahatlık, kullanışlılık vb. özelliklerin sporcu giysilerinde kullanılması, bu giyim türünün yaygınlaşmasını sağlamıştır (Çağlayan, 1978: 17).
Giyim sektöründe çok çeşitli, modern sporcu giyimi mevcuttur. Hepsi de hem görsellik hem de pratik kullanım bakımından yeni kaliteler ve özellikler sunmaktadır. Tüm spor dallarında sporcuları kazadan, soğuktan, sıcaktan, terden, kötü kokudan ve bakteriden korumak amacıyla giysiler tasarlanmakta ve kullanılmaktadır. Ancak belirtilen bu hususlardan güvenirliğin bazı giysilerde olmadığı, bunların gerçek ürünlerin birer taklidi olduğu da görülmektedir. Ünlü sporcu giyimi markaları tekstil ve konfeksiyon sektöründe taklit edilmektedir (Hoffman, 2004: 1).
Sporda eşofmanlar, sweatshirtler, jogging giysileri, T-shirtler, beli lastikli şortlar, atletler, taytlar, çoraplar, şapkalar, eldivenler, ısınma ceketleri, dans, yüzme, kayak ve bisikletçi giysileri vb. giysiler kullanılır. Ayrıca sporcuların uğraştıkları sporun gerektirdiği aksesuarlar da mevcuttur. Bunlar ise; dizlikler, tekmelikler, ayakkabılar, kramponlar, tozluklar, bileklikler, baldırlıklar, bantlar, gözlükler ve dirsekliklerdir. Sporlarda kullanılan araçlar spor dalının özelliklerine göre değişmektedir (Anonim 1, 2005:16).
Sporlarda kullanılan araç ve aksesuarların, oyuncuların performansları ve sağlıkları üzerinde herhangi olumsuz bir duruma yol açmayacak özellikler taşıması gerekir. Kesici, delici, yaralayıcı araç ve gereçlerin kullanılmaması gibi hususlar çeşitli sporlarda oyun kuralları kapsamında ele alınmaktadır. (Anonim 2, 2006: 1).
Üretim aşamasında sporcu giysi, aksesuar ve gereçlerin spor dalının gereklerine göre ergonomik özellikleri dikkate alınmalıdır.
1.1.1. Sporcu Giysilerinde Bulunan Katmanlar
Sporcu giysilerinde katmanlardan oluşan bir düzen bulunur. Her birinin kendine özgü fonksiyonları vardır. Bu katmanlar şunlardır:
a) İç Katman (Termoaktif İç Giyim)
Ten ile direkt temas eden katman “termoaktif iç giyim”dir. Buna “iç katman” da denir. Nefes alabilen ve ılık kalabilen iç giyim, sporcu giyiminde gerekli bir faktördür. Özellikle “termal” adı verilen, esneyebilen kumaşlar en iyi iç katmandır. Bu katmana sahip giysiler vücuttan hiç çıkarılmadan vücuttaki ısı ile kurur. Yıkama işlemi ile kirler kolayca uzaklaşır. Yıkarken ılık suda elde yıkanmalı, ateşe yaklaştırılmamalıdır. Günümüzde bu katmana sahip giysileri görmek mümkündür.
b) Orta Katman
Orta katman; izole edilmiş (yalıtılmış) diğer katmandır. İç katmanın üzerine, mevsime göre uzun kollu bir T-shirt veya gömlek giyilebilir. Yaz aylarında uzun kollu giysiler, hem güneş ışınlarının hem de rüzgarın zararlarını engellemektedir. Bu yönleri ile bu katmanın özelliği çok önemlidir (Anonim 3, 2005: 1).
c) Dış Katman
Dış katman koruyucu bir özellik gösterir. Yağmurlu ya da soğuk havalarda giysilerde dış katmana ihtiyaç duyulur. Dış katman için soluyabilen kumaşlar önerilir (Gore-tex ve türevleri gibi). Soluyabilen kumaşlar; su ve rüzgarı geçirmeyen, vücutta oluşan buharlaşmayı dışarı atabilen, gözeneklere sahip kumaşlardır. Bu gözenekler suyun molekül olarak geçemeyeceği çapta, su moleküllerinin buharlaşmış halde dışarı çıkabileceği şekilde olmalıdır. Bu nedenle sporcu giysilerinde dış katmanın rüzgar ve su geçirmeyen alt ve üst parçadan yapılmasına dikkat edilmelidir. Bu üç katmana sahip sporcu giysilerinin üretilmesinde kullanılacak kumaşlar, ileri teknoloji ile üretilmelidir (Anonim 4, 2005: 3).
1.1.2. Sporcu Giysilerinde Kullanılan Lifler ve Liflerin Özellikleri
Tekstil endüstrisinde kullanılan hammaddelere lif veya elyaf denir. Günümüzde otomatik, bilgisayar kontrollü test cihazlarının kullanımı ile önemli lif özellikleri çok hızlı bir şekilde belirlenebilmekte ve lif özellikleri ile ilgili bilgiler açık bir şekilde düzenlenebilmektedir (İnanıcı, 1982: 1).
Elyafın değerli sayılabilmesi için kolaylıkla elde edilmesi, boyanabilmesi, esnek olması, sıcak veya serin tutması, cildi tahriş etmemesi, teri emebilmesi gerekir. Belirtilen bu faktörler lif ve insan vücudu özellikleri ile ilgilidir. Bu bakımdan insan vücudunun özelliklerinin de bilinmesi üretilecek giysilerin nitelikleri açısından önemlidir.
Genel olarak vücut ısısı 36,6 ºC civarındadır. Yüksek tempoda çalışan bir sporcu istirahat durumuna oranla 20 kat daha fazla ısı üretir. Diğer bir ifade ile, oksijen (O2)
tüketiminin %50’sini kullanan bir sporcunun vücut ısısı 38 ºC’ye çıkabilmektedir. Vücut ısısı yükselen bir sporcunun deri yüzeyindeki kılcal damarları genişler ve kanın kalbe akışı sağlanır. Vücut ısısının artmasına terleme ile karşı koyulur. Oluşan ter, sporcuya hareketleri sırasında huzursuzluk verir. Bu nedenle terin buharlaşması ve derinin soğuması gerekir. Bu safhadan tüm sporcular aynı şekilde etkilenmez. Çünkü, terleme kapasitesi kişilere göre değişmektedir. Havanın nemi yükseldikçe terin buharlaşması ve derinin soğuması güçleşir. Bu da sporcunun nemli sıcaklığa daha az dayanabilmesine neden olur. Rüzgar ve güneş ışınlarının zararlı etkileri de sporcular üzerinde olumsuzluk yaratır. Bulunulan ortam yüksekte ise hava sıcaklığı düşer. Maçtan ve antrenmandan önceki saatlerde sporcu vücudunu çevre şartlarından korumalı, 28 ºC altındaki sıcaklıklarda bu süreyi istirahat şeklinde geçirmelidir (Karatosun, 1993: 20).
Sporcu giysileri, spor ekipmanının önemli bir bölümü olarak düşünülür. Bu yüzden güvenlik, kullanım ve performans ihtiyaçlarını da karşılamalıdır (Müller, Denoth ve Stüssi, 1998: 181). İyi kumaş, giysi görünüşü ve giysi rahatlığı sporcu giyiminde olması gereken kriterlerdir. Bu bakımdan liflerin çok büyük bir önemi vardır. Sporcu giysilerinin kullanılacağı yere göre nasıl bir rahatlık sunması gerektiği üretim öncesinde düşünülmelidir. Günümüzde sporcu giyim arenasında pek çok tedarikçi hem rahat hem de çok çeşitli modelde giysiler için polyester, naylon, likra, spandex, poliolefin, elastan, akrilik, pamuk, yün, cam lifi, viskoz ve bunların karışımlarından elde edilen lifleri tercih
etmektedirler. Sporcu giyiminde kullanılan bu lifler; doğal, yapay, doğal ve yapay karışımlı lifler ve ileri teknoloji ürünü lifler olarak ayrılmaktadır.
1- Pamuk ve yün doğal lifler,
2- Polyester, naylon, viskoz, cam lifi, poliüretan lifinden üretilen elastan, likra, spandex yapay lifler,
3- Poliolefin ve akrilik doğal ve yapay karışımlı lifler,
4- Fransız Rhovyl (Rhovyl’on ve Rhovyl’up), Microsafe, 4 DG ve Poly-p-phenylenebenzobisoxazole, Zylon (TM) lifleri ileri teknoloji ürünü liflerdir.
1.1.2.1. Sporcu Giysilerinde Kullanılan Doğal Lifler
a) Pamuk: Sporcu giysilerinde kullanılan liflerden birisi pamuktur. Pamuk, selüloz
içerikli bitkisel bir liftir (Şekil: 1). Son zamanlarda organik pamuk üretimi özellikle giyim sektörü için önemli bir hale gelmiştir. Pamuğun dokuma ve örgü yüzeylerde, iç ve dış giyimde kullanımı oldukça yaygındır (Anonim 5, 1994: 35).
Şekil 1: Pamuk Lifi
b) Yün: Karbon, oksijen, hidrojen ve azot bileşiklerini bünyesinde bulunduran bir
liftir. Lif nem ve ısı gibi etkenlerden dolayı şişme, şekil değiştirme, form tutma özelliğine sahiptir. Genellikle şapkalarda, berelerde, çoraplarda, eldivenlerde kullanılmaktadır (Çağlayan, 1978: 64-65) (Şekil 2).
Şekil 2: Yün Lifi
1.1.2.1.1. Sporcu Giysilerinde Kullanılan Doğal Liflerin Özellikleri a) Esneklik: Lifler, iki ucundan tutularak çekildiğinde kopmadan önce biraz uzar.
Lif bırakıldığında önceki biçimine dönüyorsa bu özelliğe esneklik veya elastikiyet denir (Arabacı, 2004: 2). Giysilerin üretiminde kullanılacak liflerin elastikiyet derecesinin iyi olması istenir. Elastikiyeti az olan hammaddeden yapılan kumaşlar, vücudun diz ve dirsek kısımlarında kabarıklık, potluk meydana getirir.
Pamuğun esnekliği yünden daha azdır. Pamuktaki doğal bükümler elastikiyeti arttırır ve iplik yapımını kolaylaştırır. İnce yün liflerinde esneklik kaba yünlerden daha fazladır. Yün lifleri, esneklik özelliklerinde bir değişme olmaksızın % 30 oranında uzatılabilmektedir. Bu değer aşılırsa yün eski halini alamaz.
b) Uzama: Herhangi bir kuvvet altında kalan lifler önce uzama gösterir. Daha sonra
kopar. Kopma anında ölçülen maksimum uzunluğa lifin “uzama yeteneği” denir. İnce liflerin uzama yeteneği daha iyidir. Pamuk lifinde uzama oranı %7-15 arasında değişir. İnce yün liflerinde uzama yeteneği daha fazladır. Yün liflerinde uzama yeteneği, havanın nisbi nemi (nisbi nem, herhangi bir sıcaklıktaki havanın taşıdığı su buharının, aynı
sıcaklıkta taşıyabileceği azami su buharına oranına denir) ve sıcaklığı ile de yakından ilgilidir. Nem oranı arttığında uzama yeteneği de artar (Yazıcıoğlu, 2000: 116).
c) Yumuşaklık: Liflerin sertlik, yumuşaklık derecelerinin önceden bilinmesi o lifin
nerelerde kullanılabileceği hakkında bir fikir verir. Pamuk, yumuşak bir liftir. Bu özelliği sayesinde iplik haline gelme kabiliyeti yüksektir. İnce telli ve kaliteli yünler de yumuşaktır. Çok kuvvetli güneş ışınları yünün kimyasal yapısını bozar ve yünler yumuşaklığını kaybederek sert bir tutum kazanır (Anonim 6, 1995: 621)
d) Yaylanma (Resilience): Yaylanma; lif tutamının sıkıştırılması, bir süre sonra
üzerindeki basıncın kaldırılması ile tekrar ilk hacmine dönebilme yeteneğidir. Pamukta yaylanma özelliği yoktur. Aksine çok buruşan bir liftir. Yün liflerinde yaylanma özelliği oldukça fazladır. Bu özelliği sayesinde çok yaygın olarak kullanılmaktadır (Yazıcıoğlu, 2000: 116).
e) Mukavemet: Lifin iplik ve kumaş haline gelinceye kadar uğradığı gerilimlere
karşı kopmadan durmasına mukavemet denir (Arabacı, 2004: 2). Merserize olmamış pamuk lifi orta derecede dayanıma sahiptir. Pamuğun merserizasyon işlemi ile dayanıklılığı artar (Tarakçıoğlu, 2000: 56). Yün liflerinde mukavemet kalıtsal bir özelliktir. Yünün işlenme tekniği, iklim ve hayvanın kırkım şekli yünün mukavemetini etkiler. Bu nedenle yünde iki tür mukavemetten söz edilir. Bunlardan biri gerçek mukavemet, diğeri rölatif mukavemettir. Gerçek mukavemet genellikle yanıltıcı olabilir. Rölatif mukavemet yünün mukavemeti hakkında daha güvenilir sonuçlar vermektedir. Rölatif mukavemet mutlak mukavemetin lifin çapına bölünmesi ile bulunur. Mutlak mukavemet, lifin kopma anında göstermiş olduğu değerdir (Yazıcıoğlu, 2000: 114).
f) Nem Çekme: Liflerin sıvıları bünyelerine çekme yeteneğidir. Pamuk; teri emen,
ıslanınca ağırlaşan, ıslandıkça ısı kaybını arttıran bir liftir. Yün liflerinin nem çekme özelliği diğer liflere göre yüksektir. Yün kendi ağırlığının yarısı kadar nem çekebilir. Pamuk lifine nüfuz eden su, selüloz moleküllerini ayırır ve selüloz yapının sertliğini yok eder. Selüloz yumuşar ve kuvvet altında şeklini kolayca değiştirir. Pamuklu kumaşlar ıslandığında vücutta kurumaz. Bu durum vücut ısısının azalmasına neden olur. Yün lifi, nem çekerken fazla miktarda ısı açığa çıkar. Yünlü giysi yaz mevsiminde çok sıcak tutacağı için tercih edilmez (Arabacı, 2004: 33). Pamuğun eğrilmesi ve dokunması sırasında çok gerilmesi çekme nedenidir. Diğer neden ise lifteki yoğun şişmedir. Şişme,
pamuğun yapısını bozar. Pamuklu giysilerin daralmasına sebep olur. Bu bakımdan kumaşları dikmeden önce suya bastırmak gerekir. Nem çekme özelliğinin iyi olması, çabuk kuruması, serinletici etkisinin olması gibi sebeplerden dolayı, özellikle yazlık giysilerde tercih edilen bir elyaftır. Yün liflerinin çekmemesi için ılık su ile işlem yapılmalıdır.
g) Keçeleşme: Sıcaklık, nem ve basınç etkisiyle yünün üzerindeki pulların birbiri
içerisine girmesidir. Yünde görülen bu özellik, pamukta yoktur. Keçeleşme sonucu yünlerde kısalma ve büzülme görülür (Çoban, 2001: 55).
h) Asitlerin Etkisi: Pamuk, sulandırılmış sıcak asit veya soğuk konsantre asitlerle
parçalanır. Soğuk ve zayıf asitler pamuğa zarar vermez. Beyaz pamuklu kumaşların temizlenmesinde ve renklerinin açılmasında ağartıcılar kullanılır. Renkli ve desenli olanlar renklerinin solmaması için çok sıcak su ile yıkanmamalı, kaynatılmamalı ve ağartıcılara konulmamalıdır. Yün asitlere karşı dayanıklıdır. Yün lifleri asitlere batırılınca şişer ve asitli suyu bünyesine alır. Böylece boyayı daha kolay çekebilecek bir yapı kazanır. Bu nedenle yünler boyanmadan önce asitlerle muamele edilirler. Yoğun asitlerden etkilenen pamuk liflerine bazlar etki etmez. Pamuk alkalinlere karşı dayanıklıdır. Pamuk sabunla yıkanabilir. Pamuk, bazlarla kaynatıldığında yapısında bulunan yağlar ve mumlu maddeler eriyerek, lifin nem çekme yeteneğini arttırır. Böylece boyama ve ağartma işlemi kolaylaşır. Bu özelliğinden dolayı pamuk lifleri merserize edilebilir. Yün alkalinlere karşı çok hassastır. Lifin mukavemeti azalır.
ı) Mikroorganizmalardan Etkilenme: Mikroorganizma küçük, göz ile görülmeyen,
bazı durumlarda faydalı bazı durumlarda zararlı olan canlı türleridir (Anonim 7, 2006:1). Antimikrobiyal madde; bakteri, küf, maya ve mantar vb. mikroorganizmaları öldüren, büyümelerini veya üremelerini engelleyen doğal, sentetik veya yarı sentetik bir madde olarak tanımlanabilir. Kanatlı böcekler pamuğa zararlı olmayıp, bakteriler zararlıdır. Örneğin, küf pamukla beslenir ve pamuğa çok zarar verir. Pamukta lekelenme ve küf kokusu olur. Sıcak ve nemli ortamlarda küf ve bakteriler daha fazla yayılır. Pamukta mikroorganizmaların etkisi yıkama ile veya bakır bileşikleri içeren maddeler kullanılarak ortadan kaldırılır. Yün liflerine kanatlı böcekler çok zarar verir. Eulan gibi kimyasal maddeler ya da böcek öldürücü ilaçlar ile bu mikroorganizmaların etkisi azaltılır (Yazıcıoğlu, 2000: 122-125).
i) Renk: Pamuğun rengi yetiştiği bölgeye göre değişir. Genellikle beyaz, krem, gri,
kahverengi veya sarı renkleri vardır. Pamuğa boyama işlemi de yapılabilir. Ancak kalitesiz boyarmaddeler kullanılmamalıdır (Öndoğan, 1999: 117). Pamuklu kumaşlar uzun süre güneşte bırakılacak olursa boya tutma özelliğini kaybeder. Yünde tam beyaz renk yoktur. Krem, kahverengi, siyah, gri gibi renkler hayvanın kendi renkleridir. Bu renkler terbiye işlemlerinde değiştirilmeden kullanılabilir.
j) Parlaklık: Pamuk lifi parlak değildir. Doğal bir matlığı vardır. Merserizasyon
işlemi ile parlaklığı artar (Tarakçıoğlu, 2000: 55). Kısa yün lifleri mattır Yün liflerinde gümüş, ipek ve cam parlaklığı olarak üç parlaklık çeşidi vardır. Gümüş parlaklığı ince ve kıvrımlı merinos yünlerinde, ipek parlaklığı ince ve uzun yünlerde, cam parlaklığı düz ve uzun yünlerden keçi ve moher yünlerinde görülür.
k) Sıcaklık: Sıcaklık yükseldikçe pamuk lifi kavrulur, sararmaya başlar ve dağılır.
120 ºC’den sonra rengi yeşilleşir ve 150 ºC’de oksitlenmeye başlar. 230 ºC’de kısa süreli olarak ütülenebilir. 240 ºC’den sonrası zararlıdır. 70-90 ºC’de kurutulabilir. Pamuk güneşte uzun süre bırakıldığında, ultraviyole ışınlarının etkisiyle zarar görür ve rengi yeşile döner. Pamuk oksidasyonu daha fazla olur. Pamuk, oksidasyon bileşenlerinden hidrojen peroksit ve klorin beyazlatıcı bileşiminden etkilenir. Yüksek ısıda sertleşir. Lifin yapısındaki nem azalır. Rengi solar. İyi boyama yapılırsa renk değişimi zordur (İnanıcı, 1982: 10). Yünler 100-105 ºC’ye kadar ısıtıldıklarında bünyelerindeki suyun tamamını kaybederler. Sert, gevrek, dayanıksız bir hal alırlar. Bu özellikteki yünler nemli bir ortama tekrar konursa ilk hallerine dönebilirler. Isıtılmaya devam edilirse, önce renkleri sonra bileşimleri yavaş yavaş bozulmaya başlar (Arabacı, 2004: 34-35).
l) Sıcak Tutma Özelliği: Bu özellik, havanın liflerin içine girmesiyle ilgilidir.
Pamuğun sıcak tutma özelliği düşüktür. Pamuklu giysiler vücudu serin tutar. Yünde pulcuklu tabakanın olması sıcak tutma özelliğinin yüksek olmasını sağlar. Sporcu giysilerinde kullanılan yünlü kumaşlar, hareket halinde iken pamuklu kumaşlara oranla vücudu daha çok sıcak tutar. Bu da fazla terlemeye sebep olur.
m) Alev Alma: Pamuk non-termoplastiktir. Yapı taşı selüloz olduğundan
yakıldığında yanmış kağıt kokusu verir. Yüksek sıcaklıkta kolayca tutuşur, erimez, çabuk dağılabilen kül bırakır (Anonim 8, 1994: 25). Yün, kolayca yanabilen bir lif değildir.
Alevden çekilince yanması durur ve ucunda yuvarlak biçiminde parçacıklar oluşur. Buna cüruf denir (Arabacı, 2004: 35).
n) Statik Elektriklenme: Pamukta nem çekme oranı iyi olduğundan bu problem
görülmez. Yün elektriği iletmeyen bir liftir. Ancak lifler kuru halde iken sürtülürse kolaylıkla statik elektrik oluştururlar. Bu durum ipliklerin eğrilmesi, dokumaların yapılması sırasında problem yaratır (Yazıcıoğlu, 2000: 119).
o) Boncuklanma (Pilling): Pamuk ve yünde bu probleme az rastlanır. Ancak pamuk
ipliği üretimi sırasıda neps denen lif topaklanmaları görülebilir (Gemici, 1999: 9). Yün iplik üretiminde de noppen denilen lif topaklanmalarının oluşması söz konusudur (Anonim 8, 1994: 89).
1.1.2.2. Sporcu Giysilerinde Kullanılan Yapay Lifler
Yapay lifler kimyasal lifler olarak da bilinir. Yapay lifler rejenere ve sentetik lifler olmak üzere ikiye ayrılır. Rejenere lifler selüloz esaslı, sentetik lifler hammaddelerini tabiattan almayan, taş kömürü veya petrolün sentezi ile elde edilen kimyasal ürünlerdir. Rejenere liflere viskoz, modal ve asetat; sentetik liflere poliamid, polyester ve poliakril örnek verilebilir (Anonim 6, 1995: 804). Günümüzde sporcu giyim endüstrisinde kullanılan yapay lifler polyester, naylon, viskoz, cam lifi, poliüretandan elde edilen spandex, likra ve elastandır.
a) Polyester: Polyester, mineral yağlardan oluşan yapay bir liftir. Polyester lifleri ilk
olarak granül halde üretilir. Daha sonra bu granül hammaddeler eritilerek basınç altında çok delikli başlıklardan (düze) geçirilir. Düze çıkışında filamentler soğutularak makaralara sarılır. Polyester filamentleri düzgün bir yüzeye ve dairesel bir kesite sahiptir. Filament çapının büyüklüğü düze delik çapına bağlı olarak değişebilir (Anonim 9, 2004: 23). Polyester pamuk ile karışım yapılabilmektedir. En yaygın kullanılan oranlar 65/35 ve 50/50’dir. Polyester/pamuk karışımı genellikle dikiş ipliklerinde, dokuma ve örme kumaşlarda kullanılır (Aniş ve Eren, 2003, naklen, Shore 1998). Yağmurluk ve gömleklik kumaşlarda da kullanımı yaygındır (Bayraktar, 1996: 43). Polyester lifleri iki taraflı kumaşların üretiminde, sporcuların iç çamaşırlarının çözgülerinde, mayolarda, kayak giysilerinde, rüzgarı engellemek için kullanılan giysilerde, eşofmanlarda, can yeleklerinde, yalıtım özellikleri kazandırılmış tırmanma elbiselerinde ve diğer yüksek performanslı açık
hava giysilerinde kullanılır. Lif, uzama özelliği göstermediğinden çorapçılıkta kullanılmaz (Şekil 3).
Şekil 3: Polyester Lifi
b) Naylon: Naylon ve türevi olan poliamid en sık kullanılan hammaddelerden
biridir. Naylon da polyester gibi düzgün bir yüzeye ve dairesel bir kesite sahiptir (Anonim9, 2004: 25). Naylon lifinin kolay işlenmesi, dayanıklılığı, formunu koruması, bakımının kolay oluşu kullanımını arttırıcı sebeplerdir. Naylon lifi çok iyi bir hijyeniteye sahip olmamasına karşın iç çamaşırlarda pamuk ile karışım halinde kullanımı estetik açıdan uygundur. Mayo, korse, çorap, ütü gerektirmeyen gömlek, pantolon, ceket, etek, yağmurluk, kayak giysileri, rüzgarlık vb.üretiminde kullanılmaktadır (Yazıcıoğlu, 2000: 170). Naylon, dikiş ipliği olarak da kullanılmaktadır. Diğer lifler ile karıştırılıp çift taraflı kumaşlar üretilir. İkili veya üçlü karışımlar halinde dokuma ya da örgü streç kumaş şekline getirilen bu lif, ciltle temas halinde iken nemi kumaşın yüzeyine iterek oradan buharlaşmasını sağlamaktadır. Tek başına veya diğer giysilerin altına giyilebilen naylon karışımlı giysiler yüksek enerji harcanan aerobik sporlar için idealdir. Son gelişmeler sayesinde microsupplex ismi verilen yeni bir mikrodenye naylon üretilmiştir. İpekten daha ince olan microsupplexin numarası 0,7 denyedir. Yeni lif, rüzgara ve sürtünmeye karşı naylondan iki kat daha fazla dayanıklılık gösterir. Life, kumla tüylendirme yapılabildiği gibi havlı apre de uygulanabilir. Solmaya karşı dayanıklıdır. Naylonun çekme dayanıklılığı, çabuk kuruma ve hava geçirmezliği özelliklerine de sahiptir. Microsupplex, koşu şortlarında, bisiklet sporu için kullanılan ceketlerde, golf ve tenis giysilerinde kullanılmaktadır (Anonim 10, 1998: 219).
c) Viskoz: Viskoz; rejenere selüloz lifidir. Kimyasal işlemler sonucu elde edilen
lifler filament halinde ise bu liflere rayon, kesikli lif halinde ise viskon adı verilir. Viskon
pamuk, polyester, yün ve akrilik lifleri ile karışım halinde kullanılır (Öndoğan, 1999: 122). İç çamaşırlarda, sporcu giysilerinde sıkça kullanılmaktadır.
d) Poliüretan: Poliüretan kökenli sentetik lifler son yıllarda çok önem
kazanmaktadır. Poliüretan liflerini ince lifler halinde çekmek mümkündür. Sporcu giysilerinin pek çoğunda kullanılan poliüretan lifi, giyim kolaylığı ve rahatlığı sağlar (Arabacı, 2004: 95). Elastan; gömlek, elbise, boxer şort, mayo, korse, çorap, aerobik-jogging giysileri, kayak pantolonu, diğer sporcu giysilerinde ve nakış ipliği üretiminde yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Likra ve spandex lifleri esnek, sentetik liflerdir. Giysileri kötü koku ve mikroplardan uzak tutar (Sexton and Bernat, 2005: 18). Likra 40-1680 denye kalınlıklarda üretilir. Likralı giysiler sporcuların performansını yükseltmektedir. Yapılan araştırmalar likralı şortların atletlerin gücünü % 12 oranında arttırdığını kanıtlamıştır. Giysilerin uzatıldıktan sonra eski haline dönme özelliği ve mukavemeti için likra içeriğinin en az % 20 olması gerekmektedir. Dağcılar genellikle likra içerikli çoraplar kullanır. Bu çorapların dış bölümü sürtünmeye karşı naylon örmeden yapılmış olup, orta tabakası terin dışarı çıkmasını sağlamakta ve suyun içeri sızmasına engel olmaktadır. Ayrıca, iç tabakası nemi deriden emen “Coolmax”dan yapılmıştır. Likradan yapılan konç ise çorabın düşmesini engeller. Ayrıca ayakları dıştan gelebilecek tehlikelere karşı korur (Anonim 11, 1994: 37). Likra ve spandex; dansçı mayolarında, eşofmanlarda, ısınma ceketlerinde, T-shirtlerde, mayolarda ve bisikletçi giysilerinde çok kullanılır. Esneklik özelliğine sahip bu lifler sayesinde hareket kolaylığı sağlanmıştır.
e) Cam Lifi: Camın ana maddesi kalsiyum silikat, kum, soda gibi kimyasal
bileşiklerdir. Camın eritilerek, özel delikli başlıklardan basınçla geçirilmesiyle ince cam lifleri üretilir. Cam liflerinin yanmaya, korozyon oluşumuna ve buruşmaya karşı yüksek mukavemet, iyi ısı ve ses izolasyonu gibi özellikleri vardır. Korozyon, malzemelerin fiziksel ve kimyasal özelliklerini zamanla yitirmesidir. Lif, yüksek performanslı lif üretiminde önemli bir yere sahiptir.
1.1.2.2.1. Sporcu Giysilerinde Kullanılan Yapay Liflerin Özellikleri a)Esneklik: Polyesterin esnekliği iyidir. Polyesterin naylona göre esnekliği daha
azdır. Yüksek elastikiyet, naylon liflerinden üretilmiş ürünlerde katlanma ve bükülmeye karşı mükemmel bir dayanım sağlar. Viskoz selüloz içerikli olduğu için esnekliği azdır ve çok buruşur. Elastan lifi çok yüksek esneklik derecesine sahiptir. Cam lifinin esnekliği % 2 oranında olup çok düşüktür (Yazıcıoğlu, 2000: 167-178).
b) Mukavemet: Polyester lifleri iyi derecede kuru ve yaş mukavemete sahiptir.
Polyesterin aşınma dayanımı ve boyutsal stabilitesi de yüksektir. Boyutsal stabilite lif veya ipliklerin uzunluk, kesit veya şekil gibi özelliklerinde oluşturulmaya çalışılan değişimlere karşı gösterdikleri dayanımdır. Islak ve kuru çekme veya elastikiyet, boyutsal stabilite ölçüm değerleridir (Aniş ve Eren, 2003, naklen, Shore, 1998). Naylon da polyester gibi dayanıklı, aşınma ve sürtünme direnci iyi olan bir liftir. Işığa karşı dayanıksızdır. Özellikle UV ışınlarından çok zarar görür (Öndoğan, 1999: 127). Viskoz lifinin dayanıklılığı genellikle düşüktür. Güneş ışığına maruz kaldığında dayanıklılığı azalır. Yaş kopma dayanımları, kuru kopma dayanımlarına nazaran % 40-45 daha düşüktür (Tarakçıoğlu, 2000: 61). Poliüretan lifleri ile benzer özellikler gösteren elastan lifinde yüksek mukavemet vardır. Cam lifinin sürtünmeye karşı dayanıklılığı azdır. Bu nedenle çabuk kopar ve parçalanır. Cam lifinin kırıntıları cilde zarar verir. Buna rağmen sanayide aranan bir malzemedir. Cam lifinin çekme mukavemeti yüksektir. Bükülebilme ve genleşme yeteneği düşüktür (Yazıcıoğlu, 2000: 181).
c) Yumuşaklık: Polyester yumuşak bir liftir. Elastan da yumuşak tuşeye sahiptir.
Cam lifi 700 ºC’nin altındaki sıcaklıklarda yumuşamaz. Viskoz lifi akıcı özellikte ve çok yumuşaktır. Naylon lifleri sert tutumludur (Arabacı, 2004: 75).
d) Nem Çekme: Polyester lifinin nem çekme özelliği çok düşüktür. Boyutsal
stabilite özelliği iyidir. Düşük nem çekme özelliğinden dolayı pas çıkarma problemi görülebilir. Polyester liflerinin nem çekme özelliğini arttırmak amacıyla selüloz içerikli liflerle karışım yapılmaktadır (Aniş ve Eren, 2003, naklen, Perepelkin, 2001). Naylonun da nem çekme özelliği düşüktür. Kolay yıkanır, hemen kurur, çekmeye ve kırışıklığa karşı dirençlidir. Elastan çok iyi nem çekme özelliğine sahiptir. Vücut ısısı ile kuruyabilir. Cam lifi çitilemeden yıkanır, sıkmadan asılır. Çabucak kurur ve çekmez. Cam lifinden üretilmiş dokumalar kir tutmaz. Lekeler sabunlu su ile kolaylıkla temizlenebilir. Viskoz da hafif bir
liftir. Nem çekme özelliğine sahip, tüm yıkamalara uyumlu bir liftir. Hafif bir esinti kurumasını sağlar (Bahtiyari, 2004: 1-2).
e) Alev Alma: Polyester yavaş yavaş yanar. Serbest halde iken damlama olur.
Naylon ateşe tutulduğunda çabuk yanar. Erirken damlar ve kötü kokar. Sert, koyu renkte kül bırakır. Naylon ve polyester filamentleri basit bir yakma yöntemiyle ayrılabilir. Polyester alevinden kalın siyah bir duman çıkarken, naylondan kerevize benzer bir koku yayılır (Anonim 9, 2004: 43). Cam liflerinin en önemli özellikleri yanmamasıdır. Lifte 600 ºC’ye kadar yanma görülmez. Viskoz lifleri yakıldığında pamuk ve ot kokusu verir. Zorlukla yanar ve hiç kül bırakmaz (Çağlayan, 1978: 73). Elastan lifleri termoplastik özelliğe sahiptir. 150-170 ºC’ye kadar ısıtılmasına rağmen yapısı bozulmaz (Arabacı, 2004: 94).
f) Asit ve Bazların Etkisi: Polyester asitlere karşı dayanıklı, kuvvetli alkalinlere
karşı dayanıksızdır. Kuru temizleme yapılabilir. Naylon içerikli yüzeyler de kuru temizleme yapılabilir (Öndoğan, 1999: 127-128). Sulu asitler naylona zarar vermez. Ancak sıcak asitler yapısını kolaylıkla bozar. Naylon kimyasallardan ve yağdan kaynaklanabilecek aşınmalara karşı dayanıklıdır. Naylon lifleri çürümez ve parçalanmaz. Lif, bazlara (alkalinlere) karşı dirençlidir (Arabacı, 2004: 76). Elastan lifi; katı ve sıvı yağlara, deniz suyuna, parfüme, kozmetiklere, güneş ışığına, vücut yağına, losyona, tere, kimyasal temizlemede önem kazanan klor çözeltilerine karşı dayanıklıdır. Vücut teri de elastana çok az zarar verir. Viskoz asitlere karşı çok dayanıksızdır. Bazlara karşı dayanımları pamuktan düşüktür (Anonim 6, 1995: 809). Cam lifinden üretilmiş dokumaların yıkanmasında alkol ve klor ihtiva eden temizleme ve ağartma maddeleri kullanılmaz. Çünkü bu maddeler dokumaya zarar verir (Yazıcıoğlu, 2000: 179-181).
g) Uzunluk: Naylon kesikli veya filament halinde üretilmektedir. Viskoz, polyester
ve cam lifleri de filament veya kesikli lif halinde kullanılabilir. Cam lifleri düğümlenmez bu nedenle yapıştırılarak kullanılır. Elastan filament halinde kullanılan bir liftir.
h) Renk: Polyester ve naylon üretilirken iyi bir beyazlık derecesine sahip olacak
şekilde üretilir (Tarakçıoğlu, 2000: 64-65). Viskoz, naylon, polyester, poliüretan lifleri boyarmaddelerle işlem yapılır (Çoban, 2001: 21).
ı) Parlaklık: Sentetik filament kesitleri üçgen veya dörtgen şeklinde olabilir. Bu
Polyester lifi parlaktır. İstenirse daha sonra çeşitli işlemlerle matlaştırılabilir. Naylonun kimyasal işlem görmemiş olan doğal life göre daha parlak bir görünümü vardır. Viskozun ipeğe benzer bir görünümü vardır. Cam lifi de çok parlaktır.
i) Sıcaklık: Polyester; UV ışınlarına karşı çok hassastır. Bu hassasiyet başta güneş
olmak üzere diğer dış etkenlerden korunmayı gerektirir. Ütü gerektirmez, eski haline hemen döner. Isı ile şekil alır (Çoban, 2001: 59). Polyester lifi 220-240 ºC’de yumuşar, 250 ºC’de erir. Ütülenme sıcaklığı 140 ºC’dir (Arabacı, 2004: 82). Naylonun sürekli güneş ışınlarına karşı direnci düşüktür. Naylon liflerinden elde edilmiş ürünler 120 ºC’ye kadar ütülenebilir. Yün ile karışımlı olanların ütüleme sıcaklığı 160 ºC’ye kadar çıkabilir. Ütülemede buharlı ütüler kullanılır. Naylon liflerinden yapılmış tekstil ürünlerine pilileme işlemi uygulamak için basınç ve sıcaklıktan yararlanır. Viskoz lifinin 150 ºC’nin üstündeki sıcaklıklarda dayanıklılığı azalır. Lif 185-205 ºC’deki sıcaklıklarda yanar. Yandığında yanık kağıt kokusu hissedilir. Elastan kaynatmaya dayanıklıdır. Yumuşama noktası olan 150 °C’ye kadar lif halini korur. Poliüretan lifleri çözgü ipliği olarak kullanıldığında, kumaşa ısı tutma yeteneği kazandırır (Bayraktar, 1996: 43). Cam lifi soğuğa ve sıcağa karşı oldukça yalıtkan bir malzemedir. Bu nedenle izolasyon işlemlerinde kullanılır. Güneşte uzun süre kalan dokumalar için son derece uygun bir liftir. Cam liflerinden yapılmış dokumaları kurutmaya, kimyasal olarak temizlemeye ve ütülemeye gerek yoktur (Yazıcıoğlu, 2000: 181).
j) Mikroorganizmalardan Etkilenme: Çürüme, küflenme gibi etkilere karşı
sentetik lifler dayanıklı bir yapı gösterir (Çoban, 2001: 28). Polyester lifleri kanatlı böceklerden etkilenmez. Bakımı kolaydır. Bu özelliği naylon ile aynıdır. Polyester küf ve mantara karşı da dirençlidir. Naylon da polyester gibi küf ve bakteriden etkilenmez. Çürümez (Haliloğlu, 1993: 130-134). Cam lifi koku oluşturmaz, çürümez. Viskoz lifi cildi rahatsız etmez, çürümez (Bahtiyari, 2004: 2). Elastan lifi zararlı böceklerden etkilenmez.
k) Boncuklanma (Pilling): Doğal liflerde oluşan boncuklar zamanla dökülür. Ancak
sentetik liflerin sürtünme dayanımları yüksek olduğundan bu yüzeylerde oluşan boncukların dökülmesi çok zordur. Tekstil lifleri içinde polyester en yüksek derecede boncuklanma problemi görülen bir liftir. Bu problemi önlemek için polyester/pamuk karışımları yapılarak pamuk bileşeninin boncuklanmayı azaltıcı özelliğinden yararlanılır. Kimyasal maddeler kullanılarak boncuklanmayı önleyici bitim işlemleri de yapılır.
l) Elektriklenme: Doğal ve rejenere liflerin iletkenlikleri, havada yeterli nem
bulunduğunda yüksektir. Dolayısıyla bu tür yüzeyleri kullanırken statik elektriklenme oluşmaz. Sentetik liflerde ise, havada yeterli nem bulunsa da, bunların iletkenliği çok düşük olduğu için statik elektriklenme meydana gelir (Tarakçıoğlu, 2000: 68-69). Polyester lifinde statik elektriklenme ve tüylenme problemi görülür. Naylon liflerinde de elektriklenme ve tüylenme problemi olabilir. Cam lifi elektriği geçirmez (Haliloğlu, 1993: 130-134). Viskoz lifi elektriği iletmez. Nemli ortamda bu özelliği azalır.
1.1.2.3. Sporcu Giysilerinde Kullanılan Karışımlı Lifler
Doğal ve yapay lifler belli oranlarda karıştırılarak liflerin özellikleri arttırılmıştır. Bu lifler; poliolefin ve akrilik lifleridir.
a) Poliolefin: Poliolefin (P2) petrolün işlenmesi sırasında ortaya çıkan petrol artıklarından elde edilir. Bu grupta bulunan lifler arasında polietiller de vardır. Polietil cam saydamlığı ile tanınır. Poliolefin lifleri daha çok kalın çoraplar, sporcu ceketleri ile teknik amaçlı kullanımlar için uygundur. Bu lif ile iki katmanlı kumaş üretilir. Kumaşın her iki tarafında farklı özellikler görülür. Örneğin, yangına maruz kalma durumunda lifin bir katmanında bulunan olefin lifi erir ve yüzeyde kıvrılır. Diğer katmanında bulunan pamuk ise yangında tutuşma eğilimi gösterir. Olefin; nem çekmeyen, cilde alerjik etkisi olmayan sentetik bir liftir. Her tür sporcu giysilerinde rahatlıkla kullanılabilen bir liftir (Anonim 12, 1998-1999).
b) Akrilik: Poliakrilnitril (Akril lifleri), Amerika’da “orlon” adıyla imal edilmiş,
aynı patenti satın alan firma Almanya’da “dralon” ismiyle bu lifi tekrar piyasaya çıkarmıştır. Lifin ana maddesi kömür, hava ve sudur. Havadan azot, kömürden karbon ve sudan hidrojen alınarak özel işlemlerle elde edilmiştir. Akrilik lifi; yünlü ve pamuklu bir tuşeye sahiptir. Akrilik lifleri viskon ve yünle karıştırılarak iç giyimde, çoraplarda, tüylü kumaşlarda, sporcu giyiminde, yağmurluklarda ve nonwoven materyallerin üretiminde kullanılır. Hava koşullarına dayanıklı tekstil ürünlerinde ve baskı materyali olarak da kullanılmaktadır (Şekil 4).
Şekil 4: Akrilik Lifi
Akrilik çorapların nem çekme ve su birikimini önleme bakımından pamuğa göre çok daha üstün olduğu çalışmalar sonucu anlaşılmıştır. Akrilik Konseyi tarafından yapılan bir araştırmada basketbol takımının oyuncularına antrenmandan önce biri pamuklu, diğeri akrilik bir çift çorap verilmiştir. Akrilik çorabın pamukludan daha yumuşak ve daha kalın olduğu, oyun sırasında daha fazla rahatlık verdiği ve basketbolcuların akrilik çorabı daha çok tercih ettiği ortaya çıkmıştır (Anonim 13, 1997: 32). Japonya’da çalışmalar sonucu antibakteriyel özellikte ve ter kokusunu önleyici yeni bir akrilik lif geliştirilmiştir. Yeni lifin diğer liflerden daha uzun süreli koruyucu etkisi olduğu ve kolay boyandığı belirtilmiştir (Anonim 14, 1995: 21). Açık hava koşullarına dayanıklı “Cylinght”akrilik lifi ultraviyole ışınların çürütücü etkisine dayanıklı olup, tüm dış giysilerin performans standartlarına uymaktadır. Bunun yanında lif, küf ve kötü kokulara dayanıklı olup, klor dahil olmak üzere birçok kimyasal maddelere karşı da dirençlidir. Ayrıca temizlenmeleri de çok kolaydır. Cylinght, eriyikte boyanmış akrilik olup, geniş bir renk yelpazesine sahiptir. İnce denyelerde üretilerek kesitinde daha fazla lif bulundurur. Böylece kumaşın daha sık iplik yapısına, suyu daha iyi itme özelliğine sahip olması, daha dirençli olması sağlanır (Anonim 15, 1996: 29).
1.1.2.3.1. Sporcu Giysilerinde Kullanılan Karışımlı Liflerin Özellikleri
a) Esneklik: Akrilik liflerinin esnekliği poliüretan liflerinden çok düşüktür.
Poliolefin lifi esnek değildir.
b) Mukavemet: Poliolefin lifi dayanıklıdır, aşınmaya karşı dirençlidir. Akrilik lifi de
sağlam bir yapıya sahiptir.
c) Yumuşaklık: Poliolefin ve akrilik yumuşak tutumlu liflerdir.
d) Nem Çekme: Akrilik lifi normal koşullarda % 2-3 oranında nem çeker (Arabacı,
2004: 87). Yıkama sonrası çekmez, buruşmaz ve keçeleşmez. Çok çabuk kurur. Poliolefin lifinin önemli özellikleri vücuttan nemi uzaklaştırması ve herhangi bir kumaşa göre daha yüksek yalıtım gücü sağlamasıdır. Poliolefinin en dış katmanı pamuğun kirlenme özelliklerine sahiptir. İç kısımdaki olefinin kimyasal hareketsizliği, kullanım sırasında daha düşük sürtünme ve statik birikim nedeniyle lif kirlenmeye dirençlidir. Leke emmez. İpeksi görünüşünü kaybetmeden yıkanabilir.
e) Alev Alma: Akrilik lifleri nemli sıcaklıkta biraz şekil alabilir. Alev karşısında
hemen tutuşur. Eriyormuş gibi yanar. Sert, parlak bir kömür artığı bırakır. Akrilik lifleri 200 ºC’ye kadar dayanabilir. Poliolefin ve pamuk lifleri kumaşın her iki tarafında farklı özellikler gösterir. Yangına maruz kalma durumunda olefin lifi erir ve yüzeyde kıvrılır. Diğer katmanında bulunan pamuk da yanar (Anonim 12, 1998-1999).
f) Asit ve Bazların Etkisi: Poliolefin lifi asitten etkilenir. Alkalilerden ise hiç
etkilenmez. Akrilik lifi asitlere karşı dayanıklıdır. Asitlerin yoğun çözeltilerinde uzun süre kalırsa bozulur. Kuru temizleme yapılabilir. Yoğun alkaliler life zarar verir.
g) Renk: Poliolefin lifinin en dış katmanı pamuk tabakasından oluşur. Bu katman
herhangi bir renge kolay boyanabilir. İç katman düz veya çizgili olabilir. Çok çeşitli renk kullanılmakla birlikte standart renkleri; beyaz, açık gri, koyu gridir. Akrilik lifi genellikle güç boyanır.
h) Sıcaklık: Poliolefin lifinin erime noktası 80- 95 ºC’dir. Isıtıldıklarında bu lifler
büzülür. Akrilik lifinin erime sıcaklığı 220-260 ºC arasındadır. Termoplastik lif olduğu için sıcaklıktan fazla zarar görmez.
j) Mikroorganizmalardan Etkilenme: Akrilik vücutta alerjik bir etki bırakmaz. Vücut kokusu, bakteri veya mantardan etkilenmez. Poliolefin zararlı böcek ve mikroorganizmalardan etkilenmez (Arabacı, 2004: 87-97).
1.1.2.4. Sporcu Giysilerinde Kullanılan İleri Teknoloji Ürünü Lifler
Son yıllarda polimer ve lif teknolojisinde devam eden yenilikler sayesinde liflere fiziksel ve kimyasal özellikler kazandırılmaktadır. “Yüksek performanslı lifler” (high performance fibres) olarak adlandırılan bu lifler, farklı tekstil yapılarının üretilmesinde çok fazla kullanılmaktadır (Hearle, 2002: 1). Sportif faaliyetlerde kullanılan giysiler için çeşitli bitim işlemleri ile yüksek performanslı lifler daha fonksiyonel hale getirilmektedir (Şekil5).
Şekil 5: Yüksek Performans Sağlayıcı Giysilerin Üretiminde Kullanılan Liflerin Mikroskop Altında Boyanmadan Önceki ve Boyandıktan Sonraki Görünüşleri
a) Fransız Rhovyl: Yeni yöntemler kullanılarak geliştirilen liflerden biri “Fransız
Rhovyl” lifidir. Bu lif, Rhovyl’on ve Rhovyl’up olarak ikiye ayrılır. Rhovyl’on; %85 Rhovyl ve %15 polyester lifinden oluşur. Rhovyl’up; %70 Rhovyl lifi ve %30 viskoz lifinden oluşur. Her mevsim içe giyilebilen sporcu giysilerinin üretiminde kullanılır. Her iki lif türünde likra, pamuk, naylon veya viskoz, polyester ve elastan liflerinin uygun şekilde karışımı söz konusudur (Şekil 6).
Şekil 6: Polyester-Elastan-Viskoz Karışımlı Liflerin Bükümü (Balcı ve Oğulata, 2005: 20).
Bu liflerden üretilen dokumalar yüksek ısıda yıkanmamalı, yumuşatıcı yıkama tozları ve sıvıları kullanılmamalı, ağartılmamalı ve ütülenmemelidir. Bu lif türü hızlı bir şekilde kokmaya başlar. En uygun olanı, lifi kullandıktan sonra yıkamaktır (Hoffman, 2004: 1).
b) Microsafe: Microsafe antibakteriyal asetat lifi kumaşın üzerinde oluşabilecek
bakteri, mantar, küf ve mayanın kontrolünü sağlamaktadır. Lif, sağlıklı ortam yaratmakta olup, sportif faaliyetler için de idealdir. Microsafe spor ayakkabılarında taban astarı olarak, koşu şortlarında, atlet fanilalarında ve diğer üst giyim eşyalarında kullanılmaktadır (Anonim 16, 1995: 21).
c) 4 DG: İzolasyon için geliştirilen yeni bir lif çeşididir. 4 DG, özel bir polyester
lifidir. Geliştirilen bu lifin, vücut ısısını korumaya yardımcı olan özel bir yapısı bulunmaktadır. Derin oyuklu yapısı havayı tutup izolasyon tabakası oluşturmakta ve bunu basınç altında bile yapabilmektedir. Diğer izolasyon maddelerinde görülen basınç altındaki etkisizlik sorunu 4 DG’nin tasarımı ile çözülmüştür (Anonim 17, 1995: 21).
d) Poly-p-phenylenebenzobisoxazole, Zylon (TM): İleri teknoloji ile geliştirilen
liflerdendir. Hafif bir malzemeden yapılmıştır. Sporcu giyim endüstrisinde sayısız uygulamalarda kullanılır (Sharma, Mizoo and Pezzotti: 2005: 131).
1.1.3. Sporcu Giysilerinde Kullanılan Kumaşlar
Tekstil endüstrisinde kumaşlara “tekstil yüzeyleri” de denir. Kumaşlar, farklı üretim teknikleri ile elde edilen ve temeli lif olan ürünlerdir. Bir kumaşta bulunan bazı nitelikler düzgün yüzey, incelik, esneklik, sağlamlık ve örtmedir (Başer, 1998: 6). Kumaşlar için terbiye işlemlerinin önemi büyüktür. Sporcu giysilerinde kullanılan kumaşlara uygun terbiye işlemlerinin uygulanması kumaş performansı üzerinde etkili olmaktadır. Kumaşlara renk, ışık, yıkama, su, sürtünme, ütü, ter, buruşmazlık haslıklarının kazandırılması gerekir. Böylece kumaşın kullanım sırasında dış etkenlerden zarar görme olasılığı da azalır.
1.1.3.1. Sporcu Giysilerinde Kullanılan Kumaş Çeşitleri
İplik ve kumaş üretiminde hammaddenin kaliteli olması önemlidir. Mamul ile ilgili kalite gereksinimleri, hammadden beklenen standardı artırmaktadır. Son zamanlarda ileri teknolojiler sayesinde sporda kullanılmak üzere naylon, polyester, likra, spandex, poliolefin, pamuk liflerinden çok farklı isimlerde dokuma, örgü ve nonwoven (dokunmamış) kumaşlar üretilmektedir. Örneğin Futbolcuların T-shirt, şort, eldiven, iç çamaşırı ve eşofmanlarında Duradry, Rhovyl’on, Rhovyl’up, Soft Shell, Polar, Mikro-lite gibi isimlerinde yeni kumaşlar kullanılmaktadır.
a) Dokuma Kumaşlar
Dokuma kumaşlar, atkı ve çözgü ipliklerinin birbirine dik açıyla bağlanmasından oluşan tekstil yüzeylerdir. Dokuma kumaşların esnekliği atkı ipliği yönünde az, çözgü ipliği yönünde hemen hemen hiç yok, verev yönde ise fazladır. Dokuma yüzeyler sık iplik düzenlerinden oluştuğu için nem çekme özellikleri örgü yüzeylere göre daha azdır. Sporcu giysilerindeki yüzeylerin çoğu dokuma tekniğine göre üretilmektedir. Pamuk, yün, polyester, naylon, viskoz, poliüretan, poliolefin, Fransız Rhovyl lifleri dokuma tekniğine uygun liflerdir. Dokuma tekniğine göre üretilen kumaş çeşitleri şunlardır:
1- Molletons & Winceyettes & Fanila: Pamuklu kumaş çeşitleridir. Bu kumaşlar
rahat tekstil materyalleri için iyi nem çekme özelliğine sahiptir. Vücut nefes alabilir. Rüzgarın ve yağmurun girişini engelleyecek şekilde üretilen kumaşlardır (İnanıcı, 1982:18).
2- Yün Kumaşlar: Teknolojik gelişmelerle oluşturulan çok ince yün iplikleri ile
yaz-kış giyilebilecek yünlü kumaşlar üretilmektedir. Yün kumaşlara çamaşır makinesinde yıkanabilme, florokarbon işlemi ile neme, kire, lekeye ve yağa dayanıklılık gibi özellikler kazandırılmaktadır (Önlü, 1996: 10).
3- Fransız Rhovyl Kumaşları: Bu kumaşlar fiziksel egzersizler sırasında vücutta
oluşan teri iç giyim katmanı tarafından vücut yüzeyinden atar. Ter, orta katman aracılığı ile transfer edilir. Bu kumaşlar hava akımını sağlamak için uygun bir şekilde dokunur. Rhovyl lifinden dokunmuş kumaşların özel kanallı yapısı, ter yoğunlaşma efektlerini çok etkili bir şekilde sağlar. Vücudu ılık tutma özelliğine sahiptir. Esnek olması hareket kolaylığı sağlamaktadır (Hoffman, 2004: 1).
4- Soft Shell: Tüm fiziksel egzersizler için rahatlık sağlayan, %5 elastandan, %95
polyesterden yapılan, kaliteli, esnek ve çok yönlü kullanım özelliğine sahip bir kumaştır (Sexton and Bernat, 2005: 18).
5- Stretchtex: Klora dayanıklı, yüzme giysileri için çok ideal kabul edilen bir kumaş
türüdür. Gümüş ve karbon lifleri ile kullanıcının performansını arttırır.
6- Mikro-lite: Bu kumaş %100 hafif polyester olan mikrofiberden yapılmıştır.
Pamuk yumuşaklığında olup, terin vücuttan uzaklaştırılması için tasarlanmıştır. Kumaş; nem ayarlama mekanizmasına sahiptir. Mikrofiberden yapılan kumaşlar, ipeksi görünüşe, yumuşak dokunuşa, iyi bir mukavemete, lekelenmeye karşı mukavemete ve hava geçirgenliğine sahiptir (gözenekli yapısı, hava geçişine izin verirken suya karşı dayanıklılık gösterir). Mikrofiber kumaşlar diğer kumaşlara göre daha hassastır. Boyutsal stabilite özelliği daha azdır. Bu kumaşlar örgü ve dokuma tekniği ile üretilir. Üretiminde uygun iğne ve iplik kullanılmalıdır. Mikro filamentli polyester dikiş iplikleri esnek ve yumuşak dikişler elde edilmesini sağlar. Bu kumaş yağmurluklarda, mayolarda ve diğer sporcu giysilerinde kullanılmaktadır.
7- Pertex: İnce ve sağlam mikrofiberden bükülmüş, bilgisayarlı hava jetli sistem ile
dokunmuş bir kumaştır. Hafif ve incedir. Rüzgar ve su geçirmezliği oldukça iyidir. Çabuk kurur. Nemi dışarı atar (Anonim 18, 2005: 3).
8- Kinderfleece: Ticari ismi de Kinderfleece’dir. Polyester lifinden üretilen kumaş;
sahiptir. Kinderfleece ayrıca leke çıkarıcı ve moisture management (nem ayarlama) apresine sahiptir. Kumaş geniş bir renk yelpazesine sahiptir. Sporcu giysilerinde kullanılır (Anonim16, 1995: 21).
9- Clean and Clear: Bu kumaşlarda % 60 pamuk ağırlıklı olmak üzere,
pamuk/polyester, pamuk/keten karışımlar, yüksek teknolojik apreler kullanılır.
10- Fiori: Fiori % 100 pamuk veya polyester içerikli, hafif gramajlı, ekoseli, ince
kumaşlardır. Güneşin zararlı ışınlarından da insan tenini korumaktadır.
11-Exotica: Doğal ve ağartılmamış ipliklerden dokunmuş, pamuk/naylon ve
pamuk/polyester karışımlı ağır kumaşlardır.
12- Structure: Kumlu, bükümlü, pamuk/keten karışımlı, streç kumaşlardır.
13- Breaking Lines: Esnek, sağlam, fonksiyonel, canlı renklere sahip bir kumaştır.
Denim ağırlıklı jakarlı pamuk/naylon karışımlı kumaşlar iş ve sporcu giysileri için uygundur. Ayrıca iyi bir performans sağlar.
14- Lasteks: Pamuk, yapay ipek ve naylon liflerinin karışımıyla yapılan, esnek, ılık
suda yıkanan, beyazlatıcı kullanmaya gerek duyulmayan bir kumaştır. Sporcu T-shirtlerinde ve ceketlerinde kullanılır (Anonim 19, 2005: 2-3).
b) Örgü Kumaşlar
Örgüler, atkı ipliği yönünde ilmeklerin birbirinin içinden geçmesi ile bir yüzeyin oluştuğu, tek ve çok iplik sistemli kumaşlardır. Örgü kumaşlar her yöne esnemeye uygundur. Dokuma kumaşlara göre nemi daha çok çeker. Örgüler yüz, ters, çapraz ve bunların değişik şekillerde kullanılması ile bir yüzey oluşturur. Yüz-ters örgüler eşofmanlarda, T-shirtlerde, iç çamaşırlarda ve sweatshirtlerde; yüz-yüz (ribana veya lastik örgü) bağlantılar iç çamaşırlarda, çoraplarda ve yeleklerde; ters-ters bağlantılar kazaklarda; yüz-yüz-çapraz (interlok) bağlantılar T-shirtlerde, iç çamaşırlarda ve diğer sporcu giysilerinde kullanılır (Anonim 5, 1994: 237-238). Pamuk, polyester, naylon ve poliüretan lifleri örgü tekniğine uygun liflerdir. Örgü tekniğine göre üretilen kumaşlar şunlardır:
1- Duradry Kumaş: Duradry; üç iplik yapılı, iki katmanlı, kalın örgülü, gözenekli
temas ederken teri emer. Teri kumaş yüzeyinden buharlaştırarak kullanan kişiye kuru ve ılık bir his verir (Şekil 8).
Şekil 7: Üç İplik Sistemli Duradry
Kumaşın Şematik Örgü Düzeni
Şekil 8: Duradry Kumaşa Nüfuz Eden Nemin Yüzeyden
Buharlaşması
Kumaşın yapısı vücut hareketi ile uyumlu bir esnekliktedir. Dış yüzeyindeki iplik yapısı, rüzgara karşı yüksek düzeyde direnç sağlar. Cildin solunumu da sağlanır. Kumaşın dış katmanı %100 halka örgülü pamuk, iç katmanı %85 olefin ve %15 pamuk içeriklidir. Kumaşın çekmezliği her yönde %7’den daha azdır. Herhangi bir renge boyanabilen iç parçasında standart renkler; beyaz, açık gri, koyu gridir. Aleve maruz kaldığında olefin içeriği erir ve yüzeyde kıvrılır. Bu süre uzarsa pek çok sentetik gibi yanar. Bu kumaşın dış yüzeyindeki pamuklu yapı çok çabuk kirlenir. İç kısımdaki olefin, kimyasal hareketsizliği nedeniyle kirlenmeye dirençlidir. Kiri ve tozu kapmaz. Bu kumaşta olefin düşük erime noktasına sahip olduğu için düşük ütü ısısı gereklidir. Maksimum ütüleme ısısı 110 ºC’ yi aşmamalıdır. Kumaş, birinci sınıf 16 CFR 1610 Amerikan tutuşurluk düzenlemelerine uyar (Anonim 12, 1998-1999). Dış ortam aktiviteleri için sweatshirt, pantolon, T-shirt, eldiven, koşu takımı, polo gömlek ve kapişonlu ceket üretiminde sıkça kullanılan bir kumaştır.
2- Akıllı Kumaşlar: Akıllı kumaş olarak kabul edilen kumaşlar pamuk tuşeli ve
görünümlü, yüksek hızda kuruyabilen, iç yüzeyde yüksek emicilik kabiliyetine sahip, su ve hava gibi dış etkenlerden etkilenmeyen aynı zamanda nefes alabilen kumaşlardır. Bu ileri teknoloji ürünü örme kumaşlar dünya çapında markalaşmış konfeksiyon üreticileri tarafından da tercih edilmektedir (Anonim 20, 2005: 250).
3- Sandviç Kumaşlar: DG 506-15 Raschel makinesinde cam lifleri kullanılarak
üretilen kumaşlardır. Sandviç kumaş kalınlığı 3-15 mm arasında olabileceği gibi özel tasarım teknikleri ile bu mesafe 25 mm’ye çıkartılabilmektedir. Sandviç kumaşlar, sporcu ayakkabılarında ve giysilerinde kullanılmaktadır. Yuvarlak örme makinesinin üretici firması da sandviç kumaşların üretilebileceği OV 3.2 QC makinesini geliştirmiştir. Aynı firma geliştirdiği Relanit 0.8 makinesi ile de metallerin örülmesini sağlamıştır. Böylece karbon, cam, çelik gibi esnek olmayan lifler pamuk veya sentetik iplikler ile karıştırılarak esnek yapıda kumaşlar elde edilebilmektedir (Anonim 10, 1998: 11).
c) Nonwoven Kumaşlar
Gelişen tekstil teknolojisine paralel olarak ortaya çıkan ve çok özel uygulama alanları bulabilen endüstriyel/teknik tekstil, günümüzde oldukça önemli hale gelmiştir.
Teknik tekstil veya endüstriyel tekstil genel olarak dokunmamış (nonwoven) ürünler olarak kabul edilmektedir. Başka bir ifade ile iplik haline dönüştürülmemiş liflerin çeşitli yöntemlerle (ısı, nem, basınç etkisi altında sıkıştırılarak) birbirlerine tutturulmasıyla oluşturulan özel doku veya yüzeylerdir. Dokunun tuşesi, yüzey görüntüsü, hacmi, deseni, su iticilik, geç tutuşurluk, hava geçirgenliği gibi özellikleri terbiye işlemleri ile yapılır. Bu ürünler polyester, polipropilen, naylon, pamuk, viskon, akrilik, cam lifi gibi devamlı kullanılan polimer ve materyallerden yapılmaktadır. Bunların yanında yakın zamanda üretilmeye başlanan kevlar, nomex, seramik, teflon, spectra, ryton, dacron gibi ticari isimleriyle bilinen yüksek performanslı lifler de kullanılmaya başlanmıştır (Koç, Oğulata ve Şenkal, 1999: 29-34). Ürünlerin ön yüzleri nonwoven ve polietilen film tabakasından oluşurken, arka yüz sadece nonwoven kumaştan oluşabilir.
Nonwoven ürünlerin güvenirlik, performans ve verimlilikte önemli payı bulunmaktadır. Nonwoven kumaşlar çok dayanıklıdır. Sıcağa ve soğuğa karşı yüksek derecede yalıtım özelliği gösterir. Bu yüzeyler dokuma yüzeylere göre daha fazla, örgü yüzeylere göre daha az nem çeker. Keçe ve kağıt bu yüzeylerdendir. Dokuma ve örgü yüzeyler enfeksiyon riski yarattığı için kullanılıp atılabilen nonwoven ürünler birçok alanda daha elverişli bir hale gelmiştir (Duran ve Sayıt, 2004: 1-3). Nonwoven yüzeylerin etkili mikroorganizmalara karşı ideal sayılan koruyucu bir özelliği vardır. Sportif faaliyetler sırasında mikroorganizmaların yayılmasını önlemek için deodorantlama veya koku kontrol yöntemleri geliştirilmiştir. Deodorantlama etkisi kumaş üzerindeki terin
