Ondokuzmayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Ġslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı
19. YÜZYILIN ĠLK YARISINDA
OSMANLI ADLĠYE TEġKĠLATI ÜZERĠNE BATI ETKĠLERĠ
Hazırlayan:
Hüseyin Vehbi ĠMAMOĞLU
DanıĢman:
Prof. Dr. Osman ZÜMRÜT
Doktora Tezi
Ondokuzmayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Ġslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı
19. YÜZYILIN ĠLK YARISINDA
OSMANLI ADLĠYE TEġKĠLATI ÜZERĠNE BATI ETKĠLERĠ
Hazırlayan:
Hüseyin Vehbi ĠMAMOĞLU
DanıĢman:
Prof. Dr. Osman ZÜMRÜT
Doktora Tezi
KABUL VE ONAY
Hüseyin Vehbi ĠMAMOĞLU tarafından hazırlanan “19. YÜZYILIN ĠLK YARISINDA OSMANLI ADLĠYE TEġKĠLATI ÜZERĠNE BATI ETKĠLERĠ ” baĢlıklı bu çalıĢma, 05/06/2009 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda baĢarılı bulunarak jürimiz tarafından Doktora Tezi olarak kabul edilmiĢtir.
BaĢkan:________________________________ _____________________________
Üye : __________________________________ _______________________________
Üye : __________________________________ _____________________________
Üye : __________________________________ _____________________________
Üye : __________________________________ _____________________________
Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım.
BĠLDĠRĠM
Hazırladığım tezin tamamen kendi çalıĢmam olduğunu ve her alıntıya, kullandığım baĢka yazarlara ait her özgün fikre kaynak gösterdiğimi bildiririm.
__ /__ /__ Ġmza Öğrencinin adı soyadı
ÖNSÖZ
19. Yüzyılın ilk yarısı, Osmanlı tarihi için çok önemli bir dönemi ifade eder. Bu dönemde siyasi açıdan büyük çalkantıların yaĢandığı ve artık devletin her alanda iyice gerilediği görülmektedir. Bu gerçeklerin fark edilmesiyle birlikte, devleti kurtarma çabaları baĢlamıĢ ve dönemin baĢından itibaren yönetime gelen her padiĢah, birtakım ıslahat ve yenileĢme giriĢiminde bulunmuĢtur. Osmanlı yenilik hareketlerinde göze çarpan en önemli nokta BatılılaĢma isteğidir. BatılılaĢma temelde iki anlamda ele alınabilir: Bunlardan birincisi Batı‟nın ulaĢmıĢ olduğu seviyeye gelebilme, ikincisi ise Batı gibi düĢünebilme. 19. Yüzyılın baĢlarında ise, Osmanlı Devleti her kurumunda bu kavramdan yola çıkarak bazı düzenlemeler yapmıĢtır.
ÇalıĢmamızın GiriĢ bölümünde Osmanlı Adliye TeĢkilatı‟nın genel yapısı hakkında kısa bilgiler verilmiĢtir. Çünkü Adliye TeĢkilatı Üzerine Batı Etkilerinin neler olduğuna girmeden önce, TeĢkilatın ne halde olduğunu bilmek, süreç sonunda ne gibi değiĢikliklerin yapıldığını anlamak için ön Ģarttır. Böylece Osmanlı Devleti‟nin bu konudaki felsefesini anlamak da mümkün olabilecektir. Zira bir teĢkilatın oluĢum ve iĢleyiĢ felsefesini anlamak, teĢkilatın geliĢim sürecinin nasıl olacağı konusunda fikir verebileceği gibi, ilgili teĢkilat kanunlarının mahiyetini anlama konusunda da yardımcı olabilir. Ayrıca gayr-i müslim vatandaĢların konumu incelenmiĢ, böylece vatandaĢ, kurum, kanun ve devlet sistemi dörtlüsü birbirleriyle iliĢkilendirilmek suretiyle, Adliye TeĢkilatı‟nın mahiyeti anlaĢılmaya çalıĢılmıĢtır.
Osmanlı Devleti’ni Yenilik Arayışlarına İten Gelişmeler adını taĢıyan 1. Bölüm‟de sırasıyla, Osmanlı Devleti‟nin Ġç Dinamiklerindeki GeliĢmeler, 19. Yüzyılın Ġlk Yarısında Devletin Temel Gereksinimleri, Fransız Ġhtilâli‟nin Osmanlı Adliye TeĢkilatı Üzerindeki Etkileri, Balkanlardaki Gayr-i Müslim Tebaanın Bağımsızlık GiriĢimleri, Avrupalı Devletlerin Yayılmacı Politikaları incelemeye alınmıĢtır. GiriĢ kısmında tespit edilen bir problem olarak göze çarpan Adliye TeĢkilatı‟nın mevcut ihtiyacı karĢılayamaz hale gelmesi, 1. Bölüm‟de nedenleriyle birlikte çözümlenmeye
çalıĢılmıĢtır. Bu bölümde Adliye TeĢkilatı‟nda yenilik arayıĢı içinde olduğu tezinden hareketle, Batı etkilerinin tamamen Batılı devletlerin baskı ve dayatmaları sonucu olmadığı izlenimine ulaĢılmıĢtır. Bu savı destekler mahiyette yer verilmeye çalıĢılan geliĢmeler ve bu geliĢmeler karĢısında Adliye TeĢkilatı‟nın yetersiz kaldığı iddiası, yerli ve yabancı kaynaklar ile Osmanlı arĢiv belgeleriyle birlikte değerlendirilmiĢtir.
Batı Etkisi Altında Adliye Teşkilatında Reform Süreci adını taĢıyan 2. Bölüm‟de Osmanlı Devleti ve BatılılaĢma, Adliye TeĢkilatında Yapılan Reformların Gerekçeleri ve Reform Sürecinde Takip Edilen Yol/Metot alt baĢlıkları incelenmeye çalıĢılmıĢtır. Bu bölümde konuyu ilgilendiren süreç, her yönüyle değerlendirilmeye gayret edilmiĢtir. Bölüme BatılılaĢma baĢlığıyla özellikle giriĢ yapılmıĢtır. Osmanlı Devleti‟ndeki yenilik arayıĢlarını ve aynı zamanda Avrupalı devletlerin Osmanlı Devleti‟nde yerleĢtirmek istedikleri modeli konu alan bir baĢlık olarak BatılılaĢma, konuya ıĢık tutacak bir mahiyete sahiptir. Bu anlamda gerek BatılılaĢmanın Osmanlı Devleti için ifade ettiği anlam, gerekse de BatılılaĢma fikrinin kaynağı ve sonuçları, Adliye TeĢkilatı üzerine Batı etkilerinin yönünü tayin eden baĢat neden olarak sayılmak suretiyle, tezin fikri arka planı somut bir temel üzerine oturtulmaya çalıĢılmıĢtır. Reform gerekçeleri olarak sıralanan nedenler ise, Osmanlı Devleti‟ndeki değiĢimin çok yönlü olduğuna iĢaret etmektedir.
Adliye TeĢkilatı üzerine Batı etkilerinin somut bir Ģekilde ortaya konulmaya çalıĢıldığı 3. Bölüm‟de, Reformlardan Sonra OluĢan Ġdeolojiler baĢlığıyla, reform sürecinin tarafları ortaya konulmaya gayret edilecektir. Çift yönlü bir geliĢme yaĢandığı anlamında ele alınabilecek bu değerlendirme, Batı etkilerinin tamamen bir dıĢ baskının eseri olmadığı görüĢünün sonucudur. Nitekim arĢiv belgelerine dayanarak devletin olumsuz tepkilere karĢı aldığı önlemleri göstererek, bu tezi desteklemek istedik. Sürecin sonucunda yapılan değiĢiklikler ve özellikle yeni açılan mahkemeler ise, Adliye TeĢkilatı Üzerine Batı Etkilerinin somut göstergeleri olarak değerlendirilmeye çalıĢılmıĢtır. Tezin baĢlangıcında yer alan Adliye TeĢkilatı‟nın mevcut durumu ile dönemin sonunda gelmiĢ olduğu noktanın karĢılaĢtırmasını
yapmaya imkân veren bir kurgu öngörülmüĢtür. 3. Bölüm‟ün sonunda yer verilen KanunlaĢtırma Hareketleri ise, Batı etkilerinin boyutunu iyice açığa çıkartan geliĢmeler olarak değerlendirilebilir.
Genel Değerlendirme kısmında ise, Adliye TeĢkilatı‟nda yapılan reformlar ve bu reformlara Batı etkilerinin genel sonuçlarını teĢkilat, anlayıĢ ve taraflar açısından incelemeye çalıĢtık. Adliye TeĢkilatı Üzerine Batı Etkileri, Osmanlı Devleti‟nin Batı ile olan iliĢkilerinin hukuksal boyutunu ilgilendirmektedir. Bu nedenle Osmanlı Devleti‟nin her ne surette olursa olsun, diğer devletlerle olan iliĢkilerinin hukuksal açıdan değerlendirilmesi yapılmıĢ ve bu iliĢkilerin Adliye TeĢkilatı‟na nasıl yansıyabileceği tartıĢılmıĢtır. Bu nedenle Osmanlı Devleti‟nin Adliye TeĢkilatı‟nda ön gördüğü değiĢiklik ve düzenlemelerle ilgili olan düĢünce ve planlar ele alınarak, teori ile pratik karĢılaĢtırılmak istenmiĢtir. Bu bağlamda Sened-i Ġttifak, Tanzimat Fermanı, Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye‟nin açılıĢı ve teĢkilat yapısı, 1840 Ceza Kanunu, Ticaret Kanunu, yeni açılan mahkemeler ve iĢleyiĢleri ve diğer ıslahat ve düzenlemeler, yapılıĢ nedeni ve sonuçları açısından ele alınarak değerlendirilmeye çalıĢılmıĢtır.
Bu vesileyle Tez çalıĢmam boyunca üzerimde büyük emeği olan, baĢta Sevgili Anne ve Babama olmak üzere, tez danıĢmanım Prof. Dr. Osman ZÜMRÜT hocama çok teĢekkür ederim. Ayrıca Tezimi tamamlamam sırasında her türlü konuda yardımlarını benden esirgemeyen kıymetli hocalarım Prof. Dr. Ahmet Turan YÜKSEL, Doç. Dr. Mehmet Yavuz ERLER, Yrd. Doç. Dr. Kenan AYAR ve Yrd. Doç. Dr. Mucize Ünlü hocama da Ģükranlarımı sunarım.
Hüseyin Vehbi ĠMAMOĞLU SAMSUN/2009
ÖZ
[ĠMAMOĞLU, Hüseyin Vehbi]. [19. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Adliye Teşkilatı Üzerine Batı Etkileri], [Doktora Tezi], Samsun, [2009].
Bu çalıĢmada 19. yüzyılın ilk yarısında Osmanlı Adliye TeĢkilatı üzerine Batı‟nın yaptığı etkiler ele alınmaktadır.
AraĢtırma GiriĢ ve üç (3) Bölüm‟den oluĢmaktadır. GiriĢte araĢtırmanın konusu, amacı, önemi, yöntemi, kavramsal çerçeve ve araĢtırmanın kaynak değerlendirmesi yapıldıktan sonra, 19. yüzyılın baĢında Osmanlı Devleti‟nin ve Adliye TeĢkilatının genel durumu ile Osmanlı Mahkemeleri ve yargı anlayıĢı üzerinde durulmuĢtur.
1. Bölüm genel anlamda Osmanlı Devleti‟ni yenilik arayıĢlarına iten geliĢmelere ayrılmıĢtır. Bu anlamda Osmanlı Devleti‟nin iç dinamiklerindeki gerilemeler, 19. yüzyılın baĢında devletin temel gereksinimleri, gayr-i Müslim tebaanın bağımsızlık giriĢimleri ve Avrupalı devletlerin yayılmacı politikaları incelenmiĢtir.
Batı etkisi altında Osmanlı Adliye TeĢkilatında gerçekleĢen reform sürecinin değerlendirildiği 2. Bölüm‟de, Osmanlı Devleti ve BatılılaĢma, Adliye TeĢkilatında yapılan reformların gerekçeleri ve reform sürecinde takip edilen yol incelenmiĢtir.
Batı ile iliĢkilerin Adliye TeĢkilatı üzerindeki yansımalarının ele alındığı 3. Bölüm‟de, Batı etkilerinin somut sonuçları üzerinde durulmuĢtur. Adliye TeĢkilatı üzerinde üç temel etkinin olduğu tespit edilmiĢtir. Bunlardan ilki ideolojiler üzerindeki etkidir. Reform yanlısı ve reform aleyhtarları açısından oluĢan ideolojiler ele alındıktan sonra, yargı örgütündeki dönüĢüm ve yeni açılan mahkemeler, kanunlaĢtırma hareketleri çerçevesinde açıklanmaya çalıĢılmıĢtır.
AraĢtırma Genel bir Değerlendirme ile sona ermektedir. Adliye TeĢkilatı üzerine Batı etkilerinin araĢtırıldığı bu çalıĢmada, adlî örgütlenme, anlayıĢ ve taraflar açısından bir değiĢim ve Batı yönünde bir dönüĢüm yaĢandığı görülmüĢtür.
Ayrıca araĢtırmada kullanılan BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi‟nden alınmıĢ belgelerin asılları da Ek kısmında ilave edilmiĢtir.
Anahtar Sözcükler ( 5 )
Osmanlı ArĢivleri, Tanzimat Fermanı, hukuk, adliye, kanun, azınlık, dıĢ politika, teĢkilat
ABSTRACT
THE WEST EFFECTS ON THE OTTOMAN JUSTICE SYSTEM IN THE FIRST HALF OF 19th CENTURY
In this study, the effects of the West on the Ottoman Justice System in the first half of the 19th century was studied.
The study is composed of the Introductory and three (3) more parts. In the introductory part, after the subject, purpose, importance, method, conceptual framework are explained, and the resource assessment of the research was made, the overall position of the Ottoman Empire, its Justice System, the Ottoman Lawcourts and judicial conception in the early 19th century are scrutinized.
The first part is, in general, on the developments urging the Ottoman Empire to seeking for modernity. In this sense, in this part, the deteriorations in the internal dynamics of the Ottoman Empire, the basic requirements of the state in the early 19th century, the attempts of the non-Muslim subjects for independence, and the expansionistic policies of European countries were studied.
In the 2nd part, in which the reform process that took place in the Ottoman Justice System under the effect of the West is assessed, the Ottoman Empire and westernization, the grounds for the reforms realized in the Ottoman Justice System, and the course pursued within the reform process were studied.
In the 3rd part, in which the reflections of the relations with the West on the Justice System is dealt with, the concrete results of the western effects were emphasized. It was determined that there were three basic effects on the Justice System. The first one
of them is the effect on ideologies. After dealing with the ideologies that were formed by those who were for and against reforms, the conversion in the Justice System and new lawcourts were explained within the codification movements.
The study ends with an assessment. In this study, in which the western effects on the Justice System are researched, it was seen that a change in respect of judicial organization, mentality and the parties, and a westernization oriented conversion was experienced.
In addition, the original copies of the documents obtained from the Turkish Prime Ministry General Directorate of Ottoman Archives were also used and added in the Attachments part.
Keywords:
Ottoman archives, Tanzimat Fermanı (imperial edict, order), justice, justice palace, law, Minority, foreign policy, institution(organization)
ÖZGEÇMĠġ
Kişisel Bilgiler
Adı Soyadı : Hüseyin Vehbi ĠMAMOĞLU
Doğum Yeri ve Tarihi : Sürmene 28.10.1978
Eğitim Durumu
Lisans Öğrenimi : Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Yüksek Lisans Öğrenimi : Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü
Bildiği Yabancı Diller : Ġngilizce, Arapça Bilimsel Etkinlikleri : İş Deneyimi Uygulamalar : Projeler: Çalıştığı Kurumlar: İletişim
E-Posta Adresi : h.vehbiimamoglu@mynet.com Telefon: Ġş: Ev: Cep: 0 555 745 65 33 Tarih: 08.04.2009
ĠÇĠNDEKĠLER ÖNSÖZ ... Ġ ÖZ ... ĠVV ABSTRACT ... VĠ ÖZGEÇMĠġ ... VĠĠĠ ĠÇĠNDEKĠLER ... ĠĠX KISALTMALAR ... XVĠ GĠRĠġ ... 1 1.ARAġTIRMANIN KONUSU ... 2 2.ARAġTIRMANIN ÖNEMĠ ... 3 3.ARAġTIRMANIN AMACI ... 3 4.ARAġTIRMANIN YÖNTEMĠ ... 3 5.KAVRAMSAL ÇERÇEVE ... 5 5.1.BatılılaĢma ... 5 5.1.1.ModernleĢme... 6 5.1.2.AvrupalılaĢma ... 6 5.1.3.Reform-Yenilik-Islahat... 7 5.2.ġark Meselesi ... 7
5.2.1.Gayr-i Müslim Sorunu ... 8
5.2.2.Yayılmacı Politika ... 8
5.2.3.Denge Siyaseti ... 8
5.3.Batı Tipi Toplum ... 9
5.3.1.Aydın Mutlak Monark ... 9
6.ARAġTIRMANIN KAYNAKLARI ... 10
6.1.ArĢiv Belgeleri ... 10
6.2.Vakanüvis Tarihleri... 12
6.3.AraĢtırma Eserler ... 13
7.19. YÜZYILIN BAġINDA OSMANLI DEVLETĠ'NĠN GENEL DURUMU ... 14
8.19. YÜZYILIN BAġINDA ADLĠYE TEġKĠLATININ DURUMU ... 17
8.1.Klasik Osmanlı Adliye TeĢkilatının Yapısı ... 17
8.2.Osmanlı Hukuk Sistemi ... 18
9.OSMANLI MAHKEMELERĠ VE YARGI ANLAYIġI ... 21
9.1.ġer'i Mahkemeler ve Yargı Düzeni ... 21
9.1.1.Osmanlı Mahkemeleri ... 21
9.1.2.Osmanlı Yargı Usûlü ... 26
9.1.3.Kanun Kaynakları ve Yolları ... 28
9.2.Yargı Sisteminde Gayr-i Müslimlerin Durumu ... 34
9.2.1.Osmanlı Devleti'nde Gayr-i Müslimlerin Adlî Durumları ... 35
9.2.2.Osmanlı Değerler Sisteminin Gayr-i Müslimlere Uygulanabilirliği ... 38
BÖLÜM 1 OSMANLI DEVLETĠ‟NĠ YENĠLĠK ARAYIġLARINA ĠTEN GELĠġMELER 1.1.OSMANLIDEVLETĠ‟NĠNĠÇDĠNAMĠKLERĠNDEKĠGELĠġMELER ... 43
1.1.1.Askerî BaĢarısızlıklar ve DeğiĢen SavaĢ Teknolojileri ... 44
1.1.2.Ekonomik Alandaki Gerilemeler ... 49
1.1.3.Ġdari Alandaki Gerileme ve Aksamalar ... 54
1.2.19.YÜZYILINĠLKYARISINDADEVLETĠNTEMELGEREKSĠNĠMLERĠ ... 56
1.2.1.Avrupa‟da Denge Kurmak ... 56
1.2.3.Ordunun Islahı ... 69
1.2.4.Merkezî Otoritenin Güçlendirilmesi ve Ekonomik Ġstikrar... 77
1.2.5.Üretimi Artırma GiriĢimleri... 77
1.2.6.BatılılaĢma Ġsteği ... 77
1.2.7.Ġdari TeĢkilatta YenileĢme ... 77
1.3.FRANSIZĠHTĠLALĠ‟NĠNOSMANLIADLĠYETEġKĠLATIÜZERĠNDEKĠ ETKĠLERĠ ... 65
1.3.1.Fransız Ġhtilali ve Milliyetçilik Akımları ... 66
1.3.2.Gayr-i Müslim Sorununun Ortaya Çıkması ve Sözde ġark Meselesi ... 67
1.4.BALKANLARDAKĠGAYR-ĠMÜSLĠMTEBAANINBAĞIMSIZLIK GĠRĠġĠMLERĠ ... 69
1.4.1.Sırp Sorunu ... 71
1.4.2.Yunan Sorunu ... 72
1.4.3.Bulgar Sorunu ... 76
1.5.AVRUPALIDEVLETLERĠNYAYILMACIPOLĠTĠKALARI ... 77
1.5.1.Rusya‟nın Osmanlı Toprakları Üzerindeki Planları ve Osmanlı Siyaseti 78 1.5.2.Ġngiltere‟nin Osmanlı Toprakları Üzerindeki Planları ve Osmanlı Siyaseti ... 81
1.5.3.Fransa‟nın Osmanlı Toprakları Üzerindeki Planları ve Osmanlı Siyaseti86 1.5.4.Avusturya‟nın Osmanlı Toprakları Üzerindeki Planları ve Osmanlı Siyaseti ... 89
1.5.5.ABD‟nin Osmanlı Toprakları Üzerindeki Planları ve Osmanlı Siyaseti . 93 BÖLÜM 2 BATI ETKĠSĠ ALTINDA ADLĠYE TEġKĠLATINDA REFORM SÜRECĠ 2.1.OSMANLIDEVLETĠVEBATILILAġMA ... 96
2.1.1.BatılılaĢmanın Anlamı... 98
2.1.1.1.ModernleĢme (Batı‟nın UlaĢmıĢ Olduğu Seviyeye Gelebilme) ... 98
2.1.2.Osmanlı Devleti‟nde BatılılaĢma Fikri ve Ġhtiyacı ... 101
2.1.2.1.Avrupalı Devletleri Memnun Etme ... 102
2.1.2.2.Daha Önce Yapılan Yenilik ve Islahatları Sürdürme ... 103
2.1.2.3.Batı Tipi Toplum OluĢturma... 104
2.1.2.4.Devletin Dini Niteliklerini Yeniden Sorgulama ... 106
2.1.3.BatılılaĢmanın Adliye TeĢkilatına Etkileri ... 109
2.1.3.1.Batılı Sistemlerinin Osmanlı Adlî Yapısına Etkisi ... 110
2.1.3.2.Adlî TeĢkilatta Yenilik Fikrinin OluĢması ... 114
2.1.3.3.Osmanlı Klasik Yapısının Reaksiyonu... 116
2.2.ADLĠYETEġKĠLATINDAYAPILANREFORMLARINGEREKÇELERĠ (TANZĠMAT‟AGĠDENYOL) ... 117
2.2.1.Klasik Adliye TeĢkilatındaki Aksama, Bozulma ve Yetersizlikler ... 118
2.2.1.1.Dinin Ġdeolojik Anlamlar Kazanması ... 118
2.2.1.2.Ġslam Hukukunun Durağanlığı ... 120
2.2.1.3.Geleneklerin Yeni Ġhtiyaçlar KarĢısında Yetersiz KalıĢı ... 121
2.2.1.4.Siyasal, Toplumsal ve Ekonomik Yapıların DeğiĢmesi ... 122
2.2.2.Avrupalı Devletlerin Osmanlı Devleti‟ne Müdahaleleri ... 124
2.2.2.1.Dini Bakımdan Üstünlük Kurma Çabaları ... 125
2.2.2.2.Gayr-i müslim Tebaanın Daha Fazla Özerklik Ġstemesi ... 126
2.2.3.Reformun Gerekliliğine Olan Ġnanç ... 128
2.2.3.1.Avrupa Hukukuna Dâhil Olma Çabası ... 129
2.2.3.2.Ġlmiye Sınıfında YaĢanan Problemler ... 131
2.2.3.3.Bâb-ı Âli‟ye Tercüme Odasının Eklenmesi ... 133
2.2.3.4.Batı Kültürüyle YetiĢmiĢ Bürokratların GörüĢleri ... 136
2.2.4.19. Yüzyılın BaĢında Merkezî otoriteyi Sağlama Çabaları ... 142
2.2.4.1.Devlet Otoritesinin Zayıflaması ve Baskılar KarĢısında Yetersiz Kalması ... 143
2.2.4.2.Islahatları Devam Ettirecek Bir Otoritenin Kurulmak Ġstenmesi ... 146
2.2.5.1.19. Yüzyılın Ġlk Yarısında Yapılan Ticaret AntlaĢmalarından
Kaynaklanan Hukuksal Sorunlar ... 149
2.2.5.2.Tüccarlar Arasında Ortaya Çıkan Problemlerin Çözümü ... 151
2.3.REFORMSÜRECĠNDETAKĠPEDĠLENYOL/METOT ... 153
2.3.1.Avrupa Medeniyetini Örnek Alma veya Taklit Etme ... 154
2.3.1.1.Avrupa Devletlerinde Daimi Elçiliklerin Açılması... 155
2.3.1.2.Avrupa Ülkelerine Öğrenci Yollama ... 157
2.3.1.3.Batı ile Osmanlı Kanunlarını Sentez Etme ... 160
2.3.2.Yabancı Devlet Adamlarının Etkinliği ... 163
2.3.2.1.Ġngiliz Devlet Adamlarının Etkinliği... 164
2.3.2.2.Fransız Devlet Adamlarının Etkinliği ... 170
2.3.2.3.Avusturyalı Devlet Adamlarının Etkinliği ... 172
2.3.3.PadiĢahlara Sunulan Raporlar/Layihalar ... 178
2.3.4.Yapılan Reformlara Fetva Alma ... 184
BÖLÜM 3 BATI ĠLE ĠLĠġKĠLERĠN ADLĠYE TEġKĠLATI ÜZERĠNE YANSIMALARI 3.1.REFORMLARDAN SONRA OLUġAN ĠDEOLOJĠLER ... 188
3.1.1.Reform Yanlılarının Ġdeolojisi ... 188
3.1.2.Reform Aleyhtarlarının Ġdeolojisi ... 191
3.1.3.Devletin Olumsuz Tepkilere Yönelik Aldığı Önlemler ... 193
3.2.YARGIÖRGÜTLENMESĠNDEDEĞĠġĠKLĠKLERVEYENĠAÇILAN MAHKEMELER... 198
3.2.1.ġer‟iat Mahkemelerinin DönüĢümü ... 199
3.2.1.1.Klasik ġer‟iyye Mahkemesi Mantığında DeğiĢme ... 199
3.2.1.2.Reformlardan Sonra ġer‟iyye Mahkemesi Temsilcileri ... 201
3.2.1.3.ġer‟iyye Mahkemelerinde Yeniden (Yeni) Örgütlenme ... 203
3.2.2.1.Reformlardan Sonra Gayr-i müslimlerin Hukukî Durumlarının Kritiği
... 206
3.2.2.2.Ayrıcalıkların TeĢkilat Yapısı Bakımından Hukukî ĠzdüĢümleri ... 207
3.2.3.Konsolosluk Mahkemelerinin DönüĢümü ... 209
3.2.3.1.19. Yüzyıl Kapitülasyonlarının Adlî Getirileri ... 211
3.2.3.2.Konsolosların Etkinliğinin Artması ve Sonuçları ... 212
3.2.4.Ticaret Mahkemelerinin Temellerinin Atılması ... 214
3.2.4.1.Umur-ı Nafia Meclisi‟nin Kurulması ... 215
3.2.4.2.Ticaret Nezareti‟nin Kurulması ... 216
3.2.4.3.Karma Ticaret Mahkemesinin OluĢumu ... 219
3.2.5.Nizamiye Mahkemelerinin DoğuĢu ... 221
3.2.5.1.TaĢra Meclisleri... 222 3.2.5.1.1.Muhassıllık Meclisleri ... 222 3.2.5.1.2.Memleket Meclisleri ... 224 3.2.5.1.2.1.1842-1849 Evresi ... 224 3.2.5.1.2.2.1849 Sonrası... 225 3.2.5.2.Polis Meclisi ... 226
3.2.5.3.Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye ... 228
3.2.5.3.1.Meclis-i Vâlâ‟nın KuruluĢ Gerekçesi... 228
3.2.5.3.2.Meclis-i Vâlâ‟nın ĠĢleyiĢi ... 229
3.2.5.3.3.Meclis-i Vâlâ‟nın Görev ve Yetkileri ... 230
3.2.6.Askerî Mahkemeler ... 232
3.2.6.1.Divan-ı Harbi ... 232
3.2.6.2.Divan-ı Tecessüs (Divan-ı Daimi) ... 233
3.3.KANUNLAġTIRMAHAREKETLERĠ ... 234
3.3.1.KanunlaĢtırma Deyiminin Anlamı ... 234
3.3.1.1.Özel Kanunlar ... 234
3.3.1.2.Genel (Ammeye ĠliĢkin) Kanunlar ... 235
3.3.2.KanunlaĢtırma Hareketlerinin Nedenleri... 235
3.3.2.2.DeğiĢen ġartlara Ayak Uydurma Çabası ... 236
3.3.2.3.Avrupalı Devletlerin Baskıları ... 237
3.3.2.4.Düzensizliğin ve Baskıların Kaldırılmak Ġstenmesi ... 238
3.3.3.Tanzimat‟a Kadar Olan KanunlaĢtırma Hareketleri ... 239
3.3.3.1.Nizâm-ı Cedîd Askerî Kanunnâmesi... 239
3.3.3.2.Kanunnâme-i Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye ... 241
3.3.3.3.Tarik-i Ġlmiyeye Dair Ceza Kanunnâmesi ... 242
3.3.3.4.Memurine Dair Ceza Kanunnâmesi ... 244
3.3.4.Tanzimat‟tan Sonra KanunlaĢtırma Hareketleri ... 246
3.3.4.1.1840 Ceza Kanunnâmesi ... 246
3.3.4.1.1.Kanunnâmenin Özellikleri ve ÇıkarılıĢ Nedeni ... 247
3.3.4.1.2.Kanunnâmenin Fasıl ve Maddeleri ... 248
3.3.4.1.3.Kanunnâmenin Değerlendirmesi ... 250
3.3.4.2.1850 Ticaret Kanunnâmesi ... 251
GENEL DEĞERLENDĠRME ... 253
1.ADLÎ ÖRGÜTLENME AÇISINDAN... 254
1.1.Yeni Mahkemelerin Açılması ... 254
1.2.Yargı Bağımsızlığının Zedelenmesi ... 256
2.ANLAYIġ AÇISINDAN ... 257
2.1.Fransız Sisteminin Benimsenmesi ... 257
2.2.Hukukta Ġkilik (Dualite) OluĢması... 259
3.TARAFLAR AÇISINDAN ... 260
3.1.Geleneksel Düzenden KopuĢ (Devlete Bağlılıkta Azalma) ... 260
3.2.Gayr-i Müslimlerin GeniĢ Haklar Kazanması ... 261
3.3.Avrupa Baskısının Giderek Artması ... 262
KAYNAKÇA ... 263
KISALTMALAR
A.DVN.MHM: Sadaret Divan Kalemi Evrakı a.g.e.: Adı geçen eser
a.g.m.: Adı geçen makale a.g.t.: Adı geçen tez
A.K.Ü.S.B.D.: Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi A.K.Ü.S.B.E.: Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü A.MKT.NZD: Sadaret Nezaret ve Devair Evrakı
A.MKT.UM: Sadaret Umum Vilayet Evrakı
ASAM: Avrasya Stratejik AraĢtırmalar Merkezi
A.Ü.D.T.C.F.T.B.T.A.D.: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih AraĢtırmaları Dergisi
A.Ü.E.H.F.D.: Atatürk Üniversitesi Erzincan Hukuk Fakültesi Dergisi A.Ü.H.F.: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi
A.Ü.Ġ.F.: Ankara Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi
A.Ü.Ġ.F.D.: Atatürk Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi
A.Ü.Ġ.Ġ.B.F.D.: Akdeniz Üniversitesi Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakültesi Dergisi
A.Ü.S.B.E.: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
A.Ü.S.B.F.D.: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi
B.: Recep
B.D.A.G.M.: BaĢbakanlık Devlet ArĢivleri Genel Müdürlüğü
Bkz.: Bakınız
BOA: BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi
C.: Cemaziyelahir
c.: Cilt
Ca.: Cemaziyelevvel
C.ADL: Cevdet Adliye
C.B.Ü.Ġ.Ġ.B.F.: Celal Bayar Üniversitesi Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakültesi
C. DH: Cevdet Dahiliye
C. HR: Cevdet Hariciye
C.ĠKTS: Cevdet Ġktisat
C. ML: Cevdet Maliye
C.Ü.Ġ.F.D.: Cumhuriyet Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi C.Ü.Ġ.Ġ.B.D.: Cumhuriyet Üniversitesi Ġktisadi ve Ġdari Bilimler
Dergisi
C.Ü.S.B.D.: Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
Çev.: Çeviren
Der.: Derleyen
DH.EUM.THR: Dahiliye Emniyet-i Umumiye D.Ġ.B.: Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı
Dr.: Doktor
D.Ü.S.B.D.: Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
Ed. Editör
E.Ü.F.E.F.S.B.E.D.; Erciyes Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
E.Ü.S.B.E.: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü G.Ü.G.E.F.D.: Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi
HAT: Hatt-ı Hümayun
Haz: Hazırlayan
HR. MKT: Hariciye Nezareti Mektûbî Kalemi
H.Ü.E.F.D.: Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi H.Ü.S.B.E.: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ġ. DH: Ġrade-i Dahiliye
Ġ.HR: Ġrade-i Hariciye Ġ. MVL: Ġrade-i Meclis-i Vala Ġ. MSM: Ġrade-i Mesâil-i Mühimme
Ġ.Ü.E.F.D.: Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi Ġ.Ü.H.F.: Ġstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi
Ġ.Ü.Ġ.F.M.: Ġstanbul Üniversitesi Ġktisat Fakültesi Mecmuası Ġ.Ü.S.B.E.: Ġstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
K.: Kayıt
M.: Muharrem
M.E.B.: Milli Eğitim Bakanlığı
M.Ü.Ġ.V.: Marmara Üniversitesi Ġlahiyat Vakfı
M.Ü.S.B.E.: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü M.Ü.S.B.E.D.: Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi M.Ü.T.A.E.: Marmara Üniversitesi Tarih AraĢtırmaları Enstitüsü
N.: Ramazan
O.M.U.S.B.E.: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü OSAV: Osmanlı AraĢtırmaları Vakfı
Prof.: Profesör
P.Ü.E.F.D.: Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi
R.: Rebiulahir
Ra.: Rebiulevvel
S.: Safer
s.: Sayfa
ss.: Sayfalar
S.Ü.S.B.E.: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü S.Ü.T.A.D.: Selçuk Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları Dergisi
ġ.: ġaban
T.D.V.: Türkiye Diyanet Vakfı
Ter.: Tercüme
T.O.D.A.Ġ.E.: Türkiye ve Orta Doğu Amme Ġdaresi Enstitüsü
T.T.K.: Türk Tarih Kurumu
T.Ü.S.B.D.: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
t.y.: Tarih yok
U.Ü.F.E.F.S.B.D.: Uludağ Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi
U.Ü.Ġ.F.D.: Uludağ Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi U.Ü.S.B.E.: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Yay.: Yayınları
Y.EE: Yıldız Esas Evrakı Y.K.Y.: Yapı Kredi Yayınları
yy.: Yüzyıl
Z.: Zilhicce
GĠRĠġ
“19. Yüzyılın Ġlk Yarısında Osmanlı Adliye TeĢkilatı Üzerine Batı Etkileri” baĢlıklı bir konu, kuĢkusuz Osmanlı Devleti‟nin değiĢimi veya Osmanlı Devleti‟nde yenileĢme hareketleri çerçevesinde ele alınması gereken bir konudur. Bu cümleden olarak, konuya Osmanlı Devleti‟nin 19. yüzyıldaki genel durumu ve 1800-1850 yılları arasında yarım yüzyıllık dönemdeki Adliye TeĢkilatı, Osmanlı Mahkemeleri ve yargı anlayıĢının, genel olarak incelenmesiyle baĢlamak gerektiği açıktır. Bundan sonra 1800-1850 arasındaki adlî ve hukukî reformlar kronolojik olarak sıralanarak, etkili olan iç ve dıĢ faktörler dâhilinde bir değerlendirme yapılması mantıklı olacaktır. AraĢtırma alanımıza giren dönemde, Batı etkileri sonucunda Osmanlı Adliye TeĢkilatı‟nda ne gibi değiĢim ve dönüĢüm yaĢandığı problemine dayanan tezimizde, genel anlamda ideoloji, adlî örgütlenme, yeni kurumlar ve kanunlar çerçevesinde etkilenmenin olduğu varsayılmıĢtır. Varsayımımızı desteklemek üzere, önce Osmanlı Devleti‟ni yenilik arayıĢına iten sebepler üzerinde durduk. Çünkü Devlet‟i Batı‟dan etkilenmeye müsait bir hale getiren ya da Batı‟nın etkileyici konumda olmasına sebep teĢkil eden geliĢmelerin bilinmesi gerekiyordu. Ancak bu Ģekilde Batı etkilerinin mahiyetini anlayabilirdik. Devletin iç dinamiklerindeki geliĢmeler ve bu geliĢmelerden kaynaklanan gereksinimler, Fransız Ġhtilâli, Balkan uluslarının bağımsızlık giriĢimleri ve Avrupalı devletlerin Osmanlı üzerindeki planları, Osmanlı Devleti‟nde değiĢimi baĢlatan ve Batı‟yı merkeze koyan nedenler olarak öne çıktı. Böylece bir anlamda Batı etkilerinin ön nedenlerini ortaya koymaya çalıĢtık. 2. Bölüm‟de ise, Adliye TeĢkilatındaki reform sürecine değindik. Varsayımımızı doğrulamak için reform sürecinin bilinmesinin önemli olduğu düĢüncesindeydik. Nitekim Batı etkilerini doğru yorumlayabilmek için sürece etki eden faktörleri tek tek ortaya koymak gerekiyordu. Bu nedenle reformları baĢlatan ve yönlendiren bir olgu olarak değerlendirdiğimiz BatılılaĢma deyimi baĢta olmak üzere, Adliye TeĢkilatında yapılan reformların gerekçeleri ve bu süreçte takip edilen metotları incelemeyi uygun
bulduk. Ancak bundan sonra Adliye TeĢkilatı üzerine Batı etkilerinin neler olduğu somut bir Ģekilde ortaya konabilir ve varsayımımız doğrulanabilirdi. Bu anlamda 3. Bölüm‟de varsayımımızı destekler ve doğrular mahiyette ideolojilerde değiĢmelerin olduğunu, adlî yapılanmada değiĢikliklerin yapıldığını, yeni mahkemelerin açıldığını ve kanunlaĢtırma hareketleri çerçevesinde yeni kanunların çıkarıldığını gördük. Ġlk iki bölümdeki verilerle karĢılaĢtırmalı ve destekli olarak, söz konusu etkileri ele aldığımız ve değerlendirdiğimiz bu bölümde, Adliye TeĢkilatının Batı etkilerinden sonra geldiği son noktayı görmeye çalıĢtık. Neticede örgütlenme, anlayıĢ ve taraflar açısından Batı etkilerine dayalı bir değiĢim ve dönüĢümün olduğu sonucuna vardık.
1.ARAġTIRMANIN KONUSU
AraĢtırmanın konusu, 19. Yüzyılın ilk yarısı olan 1800-1850 yılları arasında, Osmanlı Adliye TeĢkilatı üzerine Batı etkilerinin neler olduğunun belirlenmesi çalıĢmasıdır. Adliye TeĢkilatı üzerine Batı etkileri, BatılılaĢma hareketlerinin bir parçası olarak değerlendirilebilir. 15 ve 16. yüzyıllardan itibaren Avrupa‟nın göstermiĢ olduğu teknik geliĢme ve buluĢların sonucu, Osmanlı Devleti her alanda gerilemeye baĢlamıĢtır. Fransız Ġhtilali‟nden sonra Batı‟da ortaya çıkan milliyetçilik akımları ve insan hak ve özgürlükleri kavramlarının gündeme gelmesi neticesinde, devleti kurtarma çabaları, padiĢahların birinci amacı ve endiĢesi olarak, birtakım ıslahat ve yenileĢme giriĢiminde bulunmalarına neden olmuĢtur. BatılılaĢma hareketleri olarak yorumlayabileceğimiz bu giriĢimler, temelde iki anlamda ele alınabilir. Bunlardan birincisi Batı‟nın ulaĢmıĢ olduğu seviyeye gelebilme, ikincisi ise Batılı gibi düĢünebilme. Ancak her iki anlamda da Osmanlı Devleti‟nin her kurumunda bazı düzenlemelerin yapılması söz konusudur. Biz araĢtırmamızda Osmanlı Adliye TeĢkilatı‟nın genel yapısının Batı‟dan etkilenmesini somut bazı örneklerle ele alacağız. Ayrıca konunun daha iyi anlaĢılabilmesi için, Sened-i Ġttifak ve Tanzimat Fermanı gibi dönemin yenilik hareketlerinin geliĢim süreçleri ve arka planları ile Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye gibi yeni kurumların açılıĢı ve teĢkilat yapısını inceleyeceğiz. Bunun yanında 1840 Ceza Kanunu ve 1850 Ticaret Kanunu baĢta
olmak üzere çıkarılan kanunlar, yeni açılan mahkemeler ve iĢleyiĢleri ve diğer ıslahat ve düzenlemeler yapılıĢ nedeni ve sonuçlarıyla ele alacağımız diğer konular arasında yer almaktadır.
2.ARAġTIRMANIN ÖNEMĠ
19. Yüzyılın ilk yarısı, bugün de süregelen BatılılaĢma çabasının çıkıĢ noktasıdır ve sürecin Adliye TeĢkilatı Üzerine Batı Etkileriyle baĢladığı iddia edilebilir. Bu anlamda Türk toplumunun BatılılaĢma süreci hal-i hazırda Avrupa Birliği‟ne doğru iĢlemektedir. Bu nedenle Osmanlı Adliye TeĢkilatı Üzerine Batı Etkilerinin bilinmesinin, günümüze de ıĢık tutacağı umulmaktadır. Ayrıca Osmanlı Devleti, geleneksel uygulamalarının yanı sıra Ģer‟i esasları benimsemiĢ bir devlet olduğu için, devletin dıĢ iliĢkilerinde bu esasların ne ölçüde etkili olup olmadığı görülebilecektir.
3.ARAġTIRMANIN AMACI
Bu araĢtırma, 19. Yüzyılın Ġlk Yarısında Osmanlı Adliye TeĢkilatı Üzerine Batı Etkilerinin neler olduğunu ortaya koymayı ve BatılılaĢma sürecinde Türk toplumunun geçirdiği evrelerden birine ıĢık tutarak, devam eden süreçte daha etkin ve daha sağlıklı bir plan ve değerlendirme yapabilmeye katkıda bulunmayı amaçlamaktadır.
4.ARAġTIRMANIN YÖNTEMĠ
AraĢtırmamızın yöntemi, tarihsel karĢılaĢtırma yöntemi ile presentizm adı verilen ve tarihi bugüne ıĢık tutacak ve bugüne faydalı olacak Ģekilde ele almaya dayanan yöntemdir. AraĢtırmamızda ayrıca elde edilen veriler değerlendirilmiĢ, analiz ve sentezler yapılarak, konu bütüncül bir anlayıĢla ele alınmıĢtır. AraĢtırmamız, 19. Yüzyılın ilk yarısı çerçevesinde, Batı‟nın Osmanlı Devleti‟ne Adliye TeĢkilatı özelinde yaptığı etkiyi anlamaya yönelik bir arka plan sorgulamasına dayanmaktadır. Bu nedenle Osmanlı Devleti ile Batı arasındaki iliĢkileri, her yönüyle incelemeye tabi
tutarak, konumuzun hedeflediği tarih aralığı içerisinde olan biteni anlamlandırma çabası içinde hareket ettik. Tarihi anlamlandırma çabası, olayları ve olaylara etki eden faktörleri sorgulamayı gerektirmektedir. Söz konusu sorgulama, Osmanlı ile Batı arasındaki iliĢkilerin orta ve uzun vadede nelere yol açacağı problemini cevaplandırmayı da gerekli kılmaktadır. Ancak olay incelemeleri ve değerlendirmeleri esnasında olaylardan mümkün olduğunca bağımsız hareket ederek, objektif bir bakıĢ açısıyla değerlendirme yapmayı ilke edindik. Bu anlamda olayların katılımcısı değil, nedenlerini araĢtırıp, sonuçlarını ortaya koymaya çalıĢanı olmaya gayret ettik. Önyargılı davranmaktan kaçınmakla birlikte, elde ettiğimiz verileri yorumlama konusunda, kaynakların güvenirliği ve karĢılaĢtırmasının sonucunda bir değerlendirme yapmayı hedefledik.
Kaynakları değerlendirme noktasında, olaylar arasında bağlantı kuracak bir metot takip ettik. Aynı olayın birden fazla sebebe dayalı olarak gerçekleĢebileceğinden hareketle, tek bir bakıĢ açısı yerine, mümkün olduğunca farklı ihtimalleri de dikkate aldık. Aynı zamanda amacın ne olduğu sorusuna taraflar açısından ayrı ayrı göz attık. Batı etkilerini anlayabilmek için Batı‟nın Osmanlı siyasetinden de haberdar olmak gerekir mantığıyla, kaynakların imkân verdiği ölçüde siyasi analizler de yaptık. ġüphesiz belli bir noktaya bağımlı kalmadan, ancak, olayların önem derecesini de göz ardı etmeden bir kurgu yapmaya çalıĢtık.
AraĢtırmamızda disiplinler arası iĢbirliğine de özen gösterdik. Tarihi olayları değerlendirirken, sosyoloji, psikoloji, ekonomi, siyaset bilimi, kültürel antropoloji, felsefe ve hukuk gibi bilim dallarından da istifade etmeye çalıĢtık. Çünkü insan ve toplumlar kompleks bir yapıya sahiptir ve tarih bilimi olaya pek çok açıdan bakan bir bilim dalıdır. Fakat aynı zamanda tezimizi toplumsal değiĢme odak noktasından hareketle oluĢturmayı planladık.
Olayları ve olayların aktörlerini incelerken, tek tip kaynağa bağlı kalmadan, eleĢtirel bir bakıĢ açısıyla, kronolojik olarak ve kaynaklar arası karĢılaĢtırma esasına dayanan
bir yöntem izledik. Bu nedenle olaylara karĢı çok yönlü perspektifler geliĢtirmeye çalıĢtık.
AraĢtırmamızı Ģekillendiren kaynaklar daha çok yazılı kaynaklar olarak öne çıktı. Ancak tarihi kaynakları mevcut dönemin kaynaklarıyla bugünkü kaynakları bir arada değerlendirerek çözümlemeye tabi tuttuk. UlaĢabildiğimiz gazete, referans kitabı, yıllık, hatırat, biyografi, günlük, Ģahsa ait özel belge, devletler arası yazıĢmalar, gayr-i resmi müsvedde dâhil olmak üzere, birinci el kaynak ve dokümanlar ile bu kaynaklara yönelik değerlendirme çalıĢmaları ve arĢiv kaynaklarını kullanmaya gayret ettik.
Kaynak kullanımında iki tip uygulamamız oldu. Birincisi faydalandığımız kaynakları metin içinde gösterdik. Ancak konu bütünlüğünü bozacak tarzda olan alıntılarda klasik dipnot sistemini tercih ettik. Ġkincisi ise, konuyla doğrudan ilgili olan bazı görüĢ, yorum ve arĢiv içeriklerini blok alıntı olarak metne yerleĢtirdik. Daha önceden okunmuĢ veya değerlendirilmiĢ belgeleri, söz konusu yazarların çalıĢmalarından takip ettik. Ancak orijinal olan ve daha önce ortaya konulmamıĢ bilgi ve belgeleri ise, asıl kaynağından almak suretiyle değerlendirmeye tabi tuttuk. Ayrıca kullandığımız kaynaklarda ulaĢılan verileri, yazarın nasıl elde ettiği ve hangi kaynakları kullandığı soruları çerçevesinde sorgulayarak, böylece yararlandığımız kaynakların kullandığı kaynakları da görmeye çalıĢarak kendi çalıĢmamızda kullandık.
5.KAVRAMSAL ÇERÇEVE
5.1.BatılılaĢma
Devletin Avrupa karĢısında geri kaldığını kabul etmesi sonucu, mevcut kurum ve kanunlarını Batıdaki örneklerine göre yeniden düzenlemeyi esas alması ve buna uygun bir düĢünce yapısı geliĢtirmesi olarak tanımlayabileceğimiz BatılılaĢmanın tarihi oldukça eskidir. Tarihçiler arasında ortak kabul edilen görüĢ, devletin
gerilemeye baĢladığı dönemden itibaren yüzünü Batı‟ya çevirdiği ve bu andan itibaren BatılılaĢmanın baĢladığıdır (Muhammet ġahin 2006: 229). Ancak BatılılaĢma hadisesi, tek yönlü olmayan ve zaman içerisinde boyut değiĢtiren bir niteliğe sahiptir. Bu nedenle BatılılaĢma deyimiyle birlikte birkaç kavram daha kullanılmıĢtır. Söz konusu kavramlardan bazıları BatılılaĢmayla eĢanlamlı görülmüĢken bazıları da BatılılaĢma süreci içerisinde ortaya çıkan kavramlardır.
5.1.1.ModernleĢme
Osmanlı Devleti için, Batı‟nın ulaĢmıĢ olduğu seviyeye gelebilmek adına geleneksel toplum yapısından sıyrılarak geliĢim göstermeyi ve önceye göre ilerlemeyi esas alan anlayıĢtır (Köker 1992: 149). BatılılaĢma deyimi yerine en yaygın olarak tercih edilen kavramdır. ModernleĢmenin 19. Yüzyıldaki karĢılığı, Batı karĢısında ayakta kalmayı sağlayacak her türlü teknik imkânı ithal etmek (Gencer 2008: 355) ve Batı kültürünü benimseyip bu kültüre ait olan kurumları almaktır (Karpat 2002:78).
5.1.2.AvrupalılaĢma
19. yüzyılda reform yanlısı Osmanlı devlet adamlarının medeniyetin ölçüsü olarak kabul ettikleri Avrupa toplumuna benzeme ideali olan AvrupalılaĢma, zaman zaman BatılılaĢma yerine kullanılmıĢtır (Berkes 1978: 34). Bununla birlikte AvrupalılaĢma, medeniyet seviyesi ileri kabul edilen Batı‟ya ve dolayısıyla Batı hukukuna dâhil olma çabasıdır (Tunaya 1960: 33; Otacı 2004: 156). AvrupalılaĢma, bu yönüyle Avusturya BaĢbakanı Prens Metternich‟in 1815 Viyana Kongresi‟nde dile getirdiği “Avrupa Uyumu” projesinin (Tuncer 2005: 41) kabul görmesinin ardından hukukta da bir uyum sağlama düĢüncesinden kaynaklanmıĢ bir kavramdır.
5.1.3.Reform-Yenilik-Islahat
19. yüzyıl Osmanlı Devleti‟nde, mevcut durumun değiĢtirilmesi veya geliĢtirilmesi anlayıĢına dayalı olarak, model alınan Avrupa medeniyetine göre veya ideal görünen yeni bir düzene eriĢme düĢüncelerinin karĢılığı olarak kullanılan bu kavramlar, devleti kurtarmaya yönelik çalıĢmaların ortak adıdır. Ancak yapılan reformların zorunluluktan (dıĢ baskılar neticesi) mı yoksa devletin kendi içinde geliĢen olağan bir atılımdan mı kaynaklandığı konusu tartıĢmalıdır. Bu konudaki en çarpıcı örnek Tanzimat Fermanı‟nın ilanı hakkında yapılan değerlendirmelerdir. Buna göre bir grup, dıĢ baskıdan çok bir iç kararın sonucu olduğu (Ortaylı 1999a: 117; Abadan 1999: 35) düĢüncesindeyken; bir grup da, Fermanın dıĢ müdahalelerin sonucu ilan edildiği düĢüncesindedir (Okandan 1999: 115). Birinci görüĢü savunanlar, 19. yüzyıl reform yanlısı Osmanlı devlet adamlarının, “Pragmatist Reformcu” olduklarını iddia ederek, yapılan reformların Avrupa kurum ve kanunlarının değer yargılarını çoğu zaman dikkate almadan (Shaw-Shaw 2000: 86), günün Ģartları içerisinde mevcut kurum ve kanunların kendilerine göre aksayan ve eksik olan yönlerini giderme ve tamamlama çabasından ibaret olduğunu ileri sürmüĢlerdir. Ġkinci görüĢü savunanlar ise, Fermanın Batılı devletleri memnun etme çabasının ürünü olduğunu savunmuĢlardır (Eryılmaz 2006: 17).
5.2.ġark Meselesi
Avrupalı devletlerin kendi çıkarları doğrultusunda Balkanlarda yaĢayan gayr-i Müslim Osmanlı tebaasını Osmanlı aleyhine kıĢkırtmak ve bu sayede Osmanlı Devleti‟ni taviz vermeye zorlamak ve nihayetinde Balkanlardan tasfiye etmek planı (Tuncer 2000: 27-28) olarak tanımlanan ġark Meselesi, beraberinde birkaç sorun ve kavramı da ortaya çıkarmıĢtır. Bunlar;
5.2.1.Gayr-i Müslim Sorunu
Osmanlı Devleti‟nin zayıflamasıyla birlikte, Avrupalı devletlerin ġark Meselesi‟nin uzantısı olarak gayr-i müslim Osmanlı tebaasını isyan etmeye zorlamasının sonucu, gayr-i müslim halkın önce daha fazla özerklik ardından bağımsızlık isteğiyle harekete geçmeleri olarak özetlenebilecek sorunları ifade eden gayr-i müslim sorunu, Sırp, Yunan ve Bulgarlar isyanlarının karĢılığıdır. Aynı zamanda devlet içindeki diğer gayr-i müslim unsurların da Avrupalı devletlerin Osmanlı aleyhindeki politikalarına bahane teĢkil etmeleri sonucunu doğurmaktaydı.
5.2.2.Yayılmacı Politika
19. yüzyılda Avrupalı devletlerin sömürge imparatorlukları kurma ideallerinin parçası olarak, Osmanlı Devleti‟nin sahip olduğu toprak ve diğer değerlere sahip olma gayreti anlamına gelen yayılmacı politikalar, her devletin kendine has bir siyaset geliĢtirip, Osmanlı Devleti‟nden bu doğrultuda tavizler koparma hedefini ifade eder.
5.2.3.Denge Siyaseti
Avrupalı devletlerin birbirleri arasındaki rekabeti, Avrupa genelinde mevcut düzeni bozmayacak Ģekilde dizginleme çabası; Osmanlı Devleti‟nin ise, Avrupalı devletlerin kendi aleyhindeki planlarını gerçekleĢtirmelerine engel olmak için, söz konusu devletlerin birbirlerine karĢı zaaflarından faydalanma politikası (Gürsel 1968: 69) anlamlarında kullanılmıĢtır.
5.3.Batı Tipi Toplum
Rönesans sonrası oluĢan Avrupa medeniyeti ve bu medeniyete has toplumsal yapı ve değerlerin, Osmanlı toplumuna adapte edilmesi suretiyle, hedeflenen yeni toplum yapısını ifade eder. Bu deyimle birlikte birkaç kavram daha türemiĢtir:
5.3.1.Aydın Mutlak Monark
Aydın mutlak monark, Osmanlı Devleti‟nin Batı ekseninde değiĢimini baĢlatan ve gerekli gören devlet adamlarının idealize ettikleri yeni düzene verilen ad (Tunaya 1960: 29; Berkes 1978: 165) olarak tanımlanır. Bu deyim beraberinde Ġngiltere DıĢiĢleri Bakanı Palmerston‟un Osmanlı Devleti‟nde anayasal düzeni yürütecek kadronun olmadığı düĢüncesiyle, reformlardan önce oluĢturulmasını zorunlu gördüğü kamuoyu anlamında “Aydın Despotizmi” (Bailey 1970: 144; Bailey 2006: 219-220) denilen yeni bir kavramı daha ortaya çıkarmıĢtır.
5.3.2.ġibih Laiklik
Batı tipi toplum oluĢturma çabaları, laiklik kavramının Osmanlı Devleti içerisinde telaffuz edilmesine sebep olmuĢtur. Ancak Tanzimat dönemi Osmanlı aydınının geleneksel yapıyı bütünüyle terk etmemelerinden dolayı, tam anlamıyla bir laiklikten söz edilemeyip, bunun yerine laikliğe yol açabilecek tarzda yavaĢ yavaĢ dünyevileĢme çabası (OkumuĢ 2005b: 12) olarak tanımlanan “Ģibih laiklik” kavramı ortaya atılmıĢtır.
6.ARAġTIRMANIN KAYNAKLARI
19. Yüzyılın Ġlk Yarısında Osmanlı Adliye TeĢkilatı Üzerine Batı Etkilerine iliĢkin temelde üç tür kaynak vardır. Bunlardan ilki Osmanlı ArĢiv Belgeleri, ikincisi, söz konusu döneme iliĢkin kaleme alınmıĢ vakanüvis tarihleri, üçüncüsü ise ilk iki kaynağa dayanılarak yapılmıĢ araĢtırmalardır. ÇalıĢmamızda ulaĢabildiğimiz kadarıyla üç kaynak çeĢidinden de faydalandık. Ancak araĢtırmamıza kaynaklık yapabilecek yabancı devlet arĢivlerinden imkânlarımız el vermediği için faydalanamadık. Bununla birlikte o dönemde yaĢamıĢ devlet adamlarının kaleme almıĢ oldukları eserler ile ilgili dönem ve konuya değinen eserler veya tercümelerinden faydalanmak suretiyle bu eksiğimizi gidermeye çalıĢtık. AraĢtırmamızın kaynaklarının disiplinler arası karĢılaĢtırma yapabilmemize imkân verir nitelikte olmasına özen gösterdik. Aynı konuya iliĢkin farklı disiplinlerde yapılmıĢ çalıĢmaları kullanmaya gayret ederek, konuya geniĢ bir perspektiften bakabilmeyi amaçladık.
6.1.ArĢiv Belgeleri
AraĢtırmamızda çoğunlukla III. Selim, II. Mahmut ve Sultan Abdülmecid zamanına ait belgeleri kullandık. BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi‟nde yaptığımız taramalar ve konuyla ilgili bilgi veren araĢtırmacıların eserlerinden elde ettiğimiz veriler doğrultusunda, pek çok farklı tasnife ait belge çeĢidine rastladık ve ulaĢtığımız belgeleri değerlendirmeye çalıĢtık. Ancak konumuzla doğrudan ilgisi olup baĢka araĢtırmacılar tarafından tespit edilerek okunmuĢ veya Tanzimat Fermanı gibi artık günümüz tarih araĢtırmacılarının eserlerinde sıklıkla yer verdiği bazı belgeleri, ilgili eserlerden kaynak göstererek alıntı yapmak suretiyle kullandık. Sadece Tanzimat Fermanı‟ndan yaptığımız alıntıları herhangi bir kaynak göstermeksizin kullandık. Ayrıca söz konusu dönemde görev yapmıĢ devlet adamlarının sefaretnâme ve seyahatnâme gibi çalıĢmalarını konu edinerek, aslına uygun ve tamamıyla okuyup değerlendiren araĢtırmacıların araĢtırmalarını da çalıĢmalarında yer verdikleri asıl
metinle karĢılaĢtırma yapmak suretiyle kullandık. Bunlar arasında V. Sema Arıkan‟ın Ebubekir Ratib Efendi, Büyük Lâyiha. YayımlanmamıĢ Doktora Tezi. Ġstanbul: 1996, Ġ.Ü.S.B.E. adlı Doktora Tezi, Cahit Bilim‟in “Ebubekir Ratib Efendi‟nin Nemçe Sefaretnamesi”. Belleten. Nisan, c. 54, Sayı: 209, Ankara: 1990, T.T.K., ss. 261-295 adlı makalesi, Musa Çadırcı‟nın “Ankara Sancağında Nizâm-ı Cedîd Ortasının TeĢkili ve „Nizâm-ı Cedîd Askerî Kanunnâmesi‟”. Belleten. c. 36, Sayı: 141, Ankara: 1972, T.T.K., ss. 1-13 adlı makalesi ile Tanzimat Sürecinde Türkiye Askerlik. Derleyen: Tülay, ErcoĢkun. Ankara: 2008, Ġmge Kitabevi adlı kitabı, Hasan Tahsin Fendoğlu‟nun ModernleĢme Bağlamında Osmanlı-Amerika ĠliĢkileri (1786-1929)-Kamu Hukuku Açısından KarĢılaĢtırmalı Bir Ġnceleme-. Ġstanbul: 2002, Beyan Yay. adlı eseri, Hamza KeleĢ‟in “Asâkir-i Mansûre-i Muhammediyye Kânûnnâmesi”. Kastamonu Eğitim Dergisi. c.14, Sayı: 1, 2006, ss. 227-240 adlı makalesi, Hıfzı Timur‟un “Metternich‟den. Ġstanbul‟da Baron von Strümer‟e -Türkiye‟de Abdülmecid‟in Islahatı Hakkında-”. 1999. Ter.: Tanzimat 2. Komisyon. Ġstanbul: M.E.B. Yay., ss. 703-722 adlı makalesi, M. Fatih Andı‟nın Mustafa Sâmi Efendi ve Avrupa Risâlesi. 1996. Bir Osmanlı Bürokratının Avrupa Ġzlenimleri. Haz.: Ġstanbul: Kitabevi Yay. adlı eseri, Cengiz Orhonlu‟nun Osmanlı Tarihine Ait Belgeler. Telhisler (1597-1607). Ġstanbul: 1970, Ġ.Ü.E.F.D. Yay. adlı eseri, Mehmet Kaplan‟ın Sadık Rıfat PaĢa. 1974. "Avrupa Ahvaline Dair Risale". Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi. Haz.: Ġnci, Enginün, vd. Ġstanbul adlı eseri, Nurdan ġafak‟ın Osmanlı-Amerikan ĠliĢkileri. Ġstanbul: 2003, OSAV Yay. adlı eseri, Ġbrahim ġirin‟in Osmanlı Seyahatnâmelerinde Avrupa (1839-1876). YayımlanmamıĢ Doktora Tezi. Ankara: 2004, A.Ü.S.B.E. adlı tezi, Dilek Türkdemir‟in Osmanlı Devleti’nin Yeniden Yapılanma Sürecinde Önemli Bir Devlet Adamı Mehmed Sadık Rıfat PaĢa. YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi. Sakarya: 2007, S.Ü.S.B.E. adlı tezi ve Faik ReĢit Unat‟ın Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnameleri. Ankara: 1992, T.T.K. Yay. adlı eseri yer almaktadır.
BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi‟nden ulaĢtığımız belgeler ise, Sadaret Divan Kalemi Evrakı, Sadaret Nezaret ve Devair Evrakı, Sadaret Umum Vilayet Evrakı, Cevdet
tasnifinin Adliye, Dahiliye, Hariciye, Maliye ve Ġktisat Bölümleri, Dahiliye Emniyet-i Umumiye, Hariciye Nezareti Mektûbî Kalemi, Ġrade-i Dahiliye, Hariciye, Meclis-i Vala ve Mesâil-i Mühimme, Yıldız Esas Evrakı ve çeĢitli Hatt-ı Hümayun‟lardan oluĢmaktadır. Bunlardan Hatt-ı Hümayunlar, PadiĢahların el yazılarına verilen isim olup PadiĢahların yazılı emirleri anlamında kullanılmaktadır (Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi 2000: 413). Ġradeler ise 1832 tarihinden sonra PadiĢahların emir ve buyruklarını içeren belgelerdir (Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi 2000: 311). Kullandığımız Cevdet tasnifinde daha çok Adliye TeĢkilatı‟nın yapısı ve iĢleyiĢini ilgilendiren belgeler yer almaktadır. Sadaret evraklarından ise çeĢitli makamlara yazılan emir ve buyrultular alınmıĢtır. Bunların dıĢında diğer önemli birinci el kaynak da Takvim-i Vekayi olmuĢtur.
6.2.Vakanüvis Tarihleri
Vakanüvis tarihleri yerli ve yabancı olmak üzere ikiye ayrılabilir. Ayrıca bu eserlerin günümüz Türkçesiyle veya tamamen aslına sadık kalınarak yeniden basılmıĢ suretleri de Tezimizin kaynakları arasında yer almıĢtır. Bunlar arasında Ahmet Cevdet PaĢa‟nın 1966 yeniden basım tarihli Tarih-i Cevdet. c. 1-12. Ġstanbul: Üçdal NeĢriyat, 1980 yeniden basım tarihli Maruzat. Haz. Yusuf, Halaçoğlu. Ġstanbul: Çağrı Yay., 1986 yeniden basım tarihli Tezâkir. c. 1-12. Yay. Haz. Cavid, Baysun. Ankara: T.T.K. Yay. adlı eserleri, Ahmet Rasim‟in 1987 yeniden basım tarihli Osmanlı’da BatıĢın Üç Evresi III. Selim. II. Mahmut. Abdülmecit. Günümüz Diliyle Basıma Haz. H. Veldet, Velidedeoğlu. Ġstanbul: Evrim Yay. 3. Bası olarak günümüz diliyle yayınlanmıĢ eseri, Engelhardt‟ın 1999 yeniden basım tarihli Tanzimat ve Türkiye. Çev. Ali ReĢat. Ġstanbul: Kaknüs Yay. adlı çeviri eseri, Gelibolulu Mustafa Ali‟nin 2003 yeniden basım tarihli Künhü'l-Ahbar. Haz.: M. Hüdai, ġentürk. Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu adlı eseri, Halebî‟nin 1309. Mülteka’l-Ebhur. Ġstanbul adlı eseri, ReĢat Kaynar‟ın 1991 yeniden basım tarihli Mustafa ReĢit PaĢa ve Tanzimat. Ankara: T.T.K. Yay. 3. Baskı adlı eseri, Koçibey Risalesi. 1985. SadeleĢtiren: Zuhuri, DanıĢman. Ankara:
Kültür Turizm Bakanlığı Yay. adlı sadeleĢtirilmiĢ risale, Mehmed Es‟ad‟ın 2005 yeniden basım tarihli Üss-i Zafer (Yeniçeriliğin Kaldırılmasına Dair). Haz.: Mehmet, Arslan. Ġstanbul: Kitabevi adlı eseri, Molla Hüsrev‟in 1319. Kitabü’d-Düreri’l-Hükkam fi ġerh-i Gureri’l-Ahkam. ġirket-i Sahaffiye-i Osmaniye adlı eseri, Mustafa Nuri PaĢa‟nın 1979 yeniden basım tarihli Netâyicu’l-Vukuat. SadeleĢtiren: NeĢet, Çağatay. c. 3-4. Ankara: T.T.K. Yay. adlı sadeleĢtirilmiĢ eseri, Stanley Lane Poole‟un 1999 tarihli Lord Stratford Canning’in Türkiye Anıları. Çev. Can, Yücel. Ankara: Tarih Vakfı Yurt Yay. 3. Baskı adlı çeviri eseri, Sadık Rıfat PaĢa‟nın 1974 yeniden basım tarihli "Avrupa Ahvaline Dair Risale". Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi. Haz.: Mehmet, Kaplan, Ġnci, Enginün, vd. Ġstanbul adlı risalesi, ġanizade Mehmet Ataullah‟un t.y. Tarih. c. 4 adlı eseri, Adil ġen‟in 1995 tarihli Ġbrahim Müteferrika ve Usulü’l-Hikem fi Nizami’l-Ümem. Ankara: T.D.V. Yay. adlı çalıĢması, A. Hamdi Tanpınar‟ın 1997 yeniden basım tarihli XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi. Ġstanbul: Çağlayan Kitabevi. 8. Baskı adlı eseri ile Vak’a-Nüvis Ahmet Lûtfî Efendi’nin Tarihi. 1989. c. 11. Yay. Haz.: M. Münir, Aktepe. Ankara: T.T.K. Yay., 1999. c. 4. Ġstanbul: Tarih Vakfı-Yapı Kredi Yay., 1302. Tarih-i Lütfî. c. 6. Dersaadet: Mahmut Bey Matbaası ve 1328. c. 8. Dersaadet: Sabah Matbaası adlı eserleri sayılabilir. Bu eserler dönemin birincil kaynakları niteliğinde olup, bazısı sadeleĢtirilmiĢ, bazısı günümüz Türkçesiyle yeniden basılmıĢ, bazısı Türkçe‟ye çevirilmiĢ, bazısı da asıl eserdir. Söz konusu eserlerin tarihçiler arasındaki yaygın kullanımı bu Ģekildedir. Ancak eserlerden bazılarının asıllarını bulamadığımız için de çeviri ya da yeni baskısını kullandığımız olmuĢtur.
6.3.AraĢtırma Eserler
Tezimizin diğer kaynakları bu nitelikte olup, bunlar da kendi arasında üçe ayrılmaktadır: Birincisi, bu alanda ilk çalıĢma yapmıĢ olan araĢtırmacıların eserleri ve makaleleridir. Ġkincisi, yukarıda anılan birincil kaynaklara ve bu alanda çalıĢma yapmıĢ ilk araĢtırmacıların eserlerine atıfta bulunmak veya bunlar üzerine araĢtırma yapmıĢ olan yazarların eser ve makaleridir. Üçüncüsü ise 19. Yüzyıl Adliye TeĢkilatı
ile doğrudan ilgisi olmayan ancak konumuzu ilgilendiren yan alanlarda yapılmıĢ araĢtırma eserleri ve makalelerdir.
19. yüzyıl Osmanlı Adliye TeĢkilatı üzerine ve söz konusu döneme iliĢkin yapılmıĢ çalıĢmaların belli baĢlıları bunlardır. Bunların dıĢında Osmanlı Devlet mevzuatına iliĢkin bir kaynak olan Düstur‟un 1. Tertibi, döneme iliĢkin bilgi veren kaynak eser konumunda olmasına rağmen, çeĢitli nedenlerden dolayı faydalanamadığımız bir eser olarak sayılabilir. ArĢiv belgeleriyle ilgili olarak ise iki durum söz konusudur: Birincisi, konuyla doğrudan ilgili olan bazı belge, kanun, kanunnâme, ve nizamnâmelerin çeĢitli araĢtırmacılar tarafından okunmuĢ olmaları halidir. Bu tip belgeler, bütün tarih araĢtırmacıları tarafından ortak olarak kullanıldığı için biz de yapılmıĢ olan bu çalıĢmalardan faydalanma yoluna gittik. Ġkincisi ise daha önce okunmamıĢ ve değerlendirilmemiĢ arĢiv belgeridir. Ġlgili döneme ve konuya ait bulabildiğimiz bütün belgeleri okumaya gayret ettik. Ancak alanın geniĢ ve belge tasniflerinin henüz yetersiz olmasından dolayı daha birçok belgenin olabileceğini kabul etmekteyiz.
7.19. YÜZYILIN BAġINDA OSMANLI DEVLETĠ’NĠN GENEL DURUMU
Osmanlı Devleti tarih sahnesine çıktığından beri, sürekli büyümeyi ve bu doğrultuda teĢkilatlanmayı esas alan bir devlet olmuĢtur. KuruluĢ döneminde bir devlet olabilmek için gerekli olan idari, askerî, mali, dini, sosyal ve kültürel kurumsallaĢmayı gerçekleĢtirmiĢtir. YükseliĢ döneminde bu yapılanmayı sağlamlaĢtırmıĢ ve dünya ölçeğinde yaygınlaĢtırmayı amaçlamıĢtır. Bu doğrultuda siyasi, askerî ve ekonomik geliĢmeleri yakından takip etmiĢ ve kontrol altında tutmaya çalıĢmıĢtır. Duraklama döneminde ise, Avrupa‟nın yükseliĢi karĢısında ve
değiĢen Ģartlara ayak uydurmada yetersiz kalan Osmanlı, 18. Yüzyıldan itibaren Gerileme dönemine girmiĢtir.1
Osmanlı Devleti, eski Türk adet ve gelenekleriyle Ġslam anlayıĢını uzlaĢtırmayı amaçlayan bir görünüm sergilemiĢtir (Günay 2003: 42). Dolayısıyla devlet idaresinde ortaya konulan kanunların, Ģekil ve içerik itibarıyla, Ġslam düĢüncesine aykırı bir nitelik taĢımamasına gayret edilmiĢtir. PadiĢah, otoritesini, manevi de olsa sınırlayan bir din anlayıĢına sahip olarak, devletin dini hassasiyetlerine dikkat etmiĢtir. Bu nedenle otoritesinin yaygınlaĢtırılmasının aracısı olarak, merkezde ve taĢrada kendisine bağlı bir kadro görev yapmıĢtır.
Osmanlı Devleti, merkeziyetçi bir yönetim sergilemiĢtir. Fethedilen her yer, merkeze bağlı olarak idare edilmiĢ ve merkezî otoritenin gereği olarak bölümlere ayrılmıĢtır (Heper 1983: 295). Devletin takip ettiği ekonomik politikaların ve tercih ettiği toprak sisteminin yönetim anlayıĢına bire bir etki ettiğini görmekteyiz. Ortaçağın genel özelliklerinin yanında, Selçuklu Devleti‟nden miras alınan düzenin, yine Osmanlı düĢünce yapısına uygun bir Ģekilde sentezlendiği bir gerçektir. Fakat bu düzen içerisinde, karĢılaĢılan yeni örf ve kanunların da zaman zaman geçerlilik kazandığı veya sürdürülmesinde sakınca görülmediği ayrıca bilinmelidir.
Bir diğer önemli ayrıntı da, devletin kuruluĢ aĢamasında millet sistemini benimsemiĢ olmasıdır (A Güler 2000: 14). Bunun anlamı, Türk milliyetçiliğinin olduğu bir yapının tercih edilmediğidir. Osmanlı Devleti, egemenliği altına aldığı her milletin kendi öz değerlerini korumasına hoĢgörü ile bakmıĢtır. Bunun sonucu olarak tebaa, devlete itaat noktasında, olumlu bir yaklaĢım içinde olmuĢtur. Devletin kendine bağlı tebaa olarak kabul ettiği unsurların, kültürel değerlerini de koruduğu bir bütünlük içinde, en azından belli bir süre, Osmanlı Devleti‟ne bağlı olarak yaĢamaktan mutlu olduğu söylenebilir. Adalet ve hoĢgörü ilkeleri çerçevesinde ve iskân politikası
1
Osmanlı Devleti‟nin kuruluĢundan yıkılıĢına kadar geçirdiği evreler hakkında ayrıntılı bilgi için Bkz.: UzunçarĢılı-Karal, 1988.
dâhilinde, gayr-i müslim tebaanın, toplumsal yapıya intibak ettirilmesi, çok uluslu bir toplum olan Osmanlı‟nın, bugünün gözüyle bakıldığında, çağdaĢlarından farkını da ortaya koyar.
Osmanlı devlet yapısı içerisinde dinle iliĢki, devletin din için var olduğu düĢüncesi, KuruluĢ devrinden itibaren dile getirilen bir düĢünce olmuĢtur (Günay 2003: 34). Bu nedenle hem dinin teĢkilatlanmasında hem de kanunların meĢruluklarının denetlenmesinde, bu anlayıĢın etkileri vardır. Bunun belirgin kanıtı, Kadılıktan ġeyhülislamlığa uzanan bir kurumsallaĢma, son aĢamada Adliye TeĢkilatının temel karakteristiğini de ortaya koyar. Bu aynı zamanda kanunların hayat bulmasında, devlet ile din arasındaki iliĢkinin boyutunu da açıklar. Kanunların Ģeriata uygunluğu tartıĢması, Osmanlı‟nın hukuk ve adliye sistemini yerleĢtirmesindeki karmaĢıklığı giderme çalıĢmalarını ve sonuçlarını göstermesi bakımından önem taĢır.
Osmanlı Devleti, merkeziyetçi yapının bir sonucu olarak, idarî bölümlenmede eyalet sistemini tercih etmiĢ ve fethettiği devletleri de, bağlı eyalet statüsünde yönetmiĢtir. Bu teĢkilatlanmayı destekler mahiyette, ekonomisini toprağa dayandırmıĢ ve timar sistemini uygulamıĢtır (Aktan 1988). Sistem sosyal denklik esasına dayalı olarak iĢlemiĢ ve özellikle feodalitenin önüne geçilmek istenmiĢtir. Böylece gerek askerî bakımdan gerekse de vergi toplanması bakımından istenen elde edilmiĢtir. Söz konusu yapının bozulmaya baĢlamasıyla birlikte, her alanda gerileme görülmüĢ ve eski düzenin tekrar kurulabilmesi için ıslahatlara giriĢilmiĢtir (DanıĢman 1985). Adliye TeĢkilatının 19. Yüzyılın baĢında yüzleĢtiği gerçek budur. Gerek devletin içinde bulunduğu genel durum ve Ģartlar, gerekse de Adliye TeĢkilatındaki mevcut sorunlar, ıslahat ve değiĢimi zorunlu kılan geliĢmelerdir. Dolayısıyla Adliye TeĢkilatı üzerine Batı etkilerini anlayabilmek için, öncelikle o günkü mevcut durumun geçmiĢiyle birlikte bilinmesi önem taĢımaktadır.
8.19. YÜZYILIN BAġINDA OSMANLI ADLĠYE TEġKĠLATININ DURUMU
8.1.Klasik Osmanlı Adliye TeĢkilatının Yapısı
Osmanlı Devleti kurulduğu tarihten itibaren bir Ġslam Devleti olma idealini taĢımıĢtır. Devlet içerisinde din, birinci derecede öneme sahiptir. Bunun sonucu olarak da, yönetimden yargıya her alanda, dinin etkinliğini görmek mümkündür. Klasik Osmanlı Adliye TeĢkilatı, bir Ġslam devletinde olması gereken niteliklere sahip, daha önceki Türk-Ġslam devletlerinden miras alınan sistem üzere kurulu bir yapıya haizdir. Buna göre yargı erki de, tıpkı diğer erkler gibi, padiĢahın uhdesindedir. Ancak padiĢah, bu yetkisini atadığı yardımcıları vasıtasıyla kullanır (Özkorkut 2008: 231). Hukuk söz konusu olduğunda, Ģer‟i hukuk geçerli olduğu için, padiĢahın konunun uzmanı hukukçulardan faydalanması söz konusu olmaktadır.
Osmanlı‟da yargı fonksiyonu, merkezde Divan-ı Hümayun‟da yerine getirilmektedir (Özkorkut 2008: 234). Ancak devlet büyüdükçe, yargı iĢlevini yerine getirecek baĢka makamlara da ihtiyaç duyulmuĢtur. Veziriazam Divanları ve Kazasker Divanları bunların en önde gelenleridir. Tarihi süreç içerisinde yargı yetkisine sahip olan baĢka görevliler de olmuĢtur. Muhtesip, Yeniçeri Ağası, Kaptan-ı Derya, Nakîbu‟l-eĢrâf, Beylerbeyi ve Sancakbeyi bunlardan bazılarıdır (Üçok-Mumcu-Bozkurt 2006). Adlî teĢkilatta ġeyhülislam ise, çok özel bir konuma sahiptir. ġeyhülislamın baĢlangıçta sadece fetva verme görevi varken, Yükselme devrinden sonra, adlî teĢkilatın zirvesine oturduğunu görmekteyiz. ġeyhülislamın teĢkilatta çeĢitli görevleri vardır. Devletin idare ve hukuk anlayıĢına yön veren, adlî düzeni sevk ve idare eden ve nihayet dinî hukukun baĢı olan ġeyhülislam, 19. yüzyıla gelinceye kadar çok farklı aĢamalardan geçmiĢtir (M Akgündüz 2002).
Bu makam ve Ģahıslardan sonra, Adliye TeĢkilatının en önemli temsilcisi olan Kadılara gelince, padiĢahın taĢradaki en önemli görevlisi olarak değerlendirebileceğimiz Kadılar, sadece yargının değil sistemin de iĢlemesinin en
önde gelen aracılarıdır. Kadılar, yargı fonksiyonunu padiĢah adına yerine getiren ve davaları, Ġslam hukukuna göre çözümleyen kiĢilerdir (Cevdet PaĢa 1302: 88). Klasik devirde davaların görüĢülüp karara bağlandığı özel mahkeme binaları yoktur. Bunun yerine ev, cami veya Kadının bulunduğu herhangi bir yer, mahkeme salonu olabilmiĢtir (Ortaylı 1977: 245-246). Kadılar merkezden tayin edilir ve kendisine Naib, Katip, Muhzır ve MübaĢir gibi kimseler yardımcı olur. Ayrıca Kadıların yanında bilirkiĢi heyetinin oluĢturulduğunu ve duruĢma anında “Ģuhûdu‟l-hal” veya “udûli‟l-müslimin” gibi deyimlerle, sicil defterlerine iĢlendiğini görmekteyiz (Zümrüt 1998: 125). Kadıların önceleri maaĢları olmayıp, görev süreleri iki yıldır. Kadının verdiği karara itiraz, Divan-ı Hümayun‟da edilebilir. Divan-ı Hümayun kararına da razı gelinmezse, son mercii olarak padiĢaha baĢvurulabilirdi (Ekinci 2002a: 986).
Klasik adlî sistemde gayr-i müslim vatandaĢların durumu ise ayrıca belirlenmiĢtir. ġayet ihtilaf, Ģahıs, aile veya miras hukukuyla ilgili ise, kendi aralarında yetkili mercii, Cemaat Mahkemeleridir. Ġstenirse Kadı Mahkemelerine de gitme hakları vardır. Fakat davanın taraflarından biri Müslüman olursa, davaya bakmaya yetkili mercii ġer‟iat Mahkemeleridir (Özel 1996: 422-423).
Osmanlı ülkesine “eman” alarak girmiĢ yabancıların durumuna gelince, kendi aralarındaki davalarda yetkili mercii olarak konsoloslukların görev yaptığını biliyoruz. Fakat burada da taraflardan birinin Müslüman olması durumunda yetki, ġer‟iat Mahkemelerinde olacaktır. Aynı devletin tebaası olmayan yabancıların adlî sorunları ise, söz konusu devletlerin konsolosluklarından seçilmiĢ, üç üyeden oluĢan karma bir komisyonda çözümlenirdi (Cemaleddin-Asadur 1331: 203).
8.2.Osmanlı Hukuk Sistemi
Osmanlı Devleti, çoğu araĢtırmacılara göre bir Türk-Ġslam devleti olarak kabul edilir. Bu, Ġslamî kural ve kaideler çerçevesinde yönetildiği anlamına gelir. Ancak Osmanlı Devleti‟nin gerek siyasî ve gerekse de idarî örgütlenmeleri incelendiğinde, tamamen
dinî kuralların hâkim olduğu bir görüntü karĢımıza çıkmaz. Bu nedenle Osmanlı Devleti için “Yarı Dini Sistem” ya da “Nîm Teokrasi” deyimleri kullanılmıĢtır (Dursun 1992: 315).
Bu sistem Osmanlı Devleti‟nin hukukî yapısını da ortaya koyar. Osmanlı hukuku genel anlamda iki tür hukuktan müteĢekkildir. Bunlardan birincisi Ģer‟i hukuktur ki, devleti Ģer‟i esaslara göre yönetmeyi ve devlette dini asıl, devleti ise onun fer‟i olarak kabul eden bir hukuksal anlayıĢtır (Kazıcı 2003: 64). ġer‟i hukukun her alanda uygulandığına rastlamaktayız. ġer‟i hukukun Osmanlı Devleti‟nde padiĢahın emir ve izniyle, Kadılar ve Müftüler vasıtasıyla yürütüldüğünü görmekteyiz. Bu sebeple Kadılar, halkın çoğunluğu Hanefi mezhebine tabi olduğu için, devletin öngörüsü doğrultusunda, bu mezhebe göre hüküm vermekteydiler. Ġstisnai olarak padiĢahın onayıyla diğer üç mezhebin görüĢlerine baĢvurulduğu da olmuĢtur (Bayındır 1986: 33; Zümrüt 1998: 124). Dolayısıyla Osmanlı‟da Ģer‟i hukuk denildiği zaman, Kur‟an, Sünnet, Ġcma ve Kıyas gibi Ġslam hukukunun ana kaynaklarına dayanan ve hukuk kitaplarında toplanmıĢ olan kurallar akla gelir. Bu hukukun yapıcısı Allah, uygulayıcısı ise padiĢahtır. PadiĢah ise ilk uygulayıcı olan Hz. Peygamber‟i takip eder. Ancak Ģer‟i hukuku tam anlamıyla bilemediğinden veya bilememesi ihtimaline karĢı, Kadı ve Müftüleri atamak suretiyle, bu alanda uzman olan kiĢileri kullanır ki, bu Ģekilde kurumsallaĢmaya gidilmiĢ olur. Ġkinci olarak örfî hukuk gelir ki, buna da “örfî sultanî” adı verilir. Buna göre padiĢah, Ġslam ve devlet adına, Ģer‟i esaslara dayandırmak veya Ģer‟i esaslara aykırı olmamak Ģartıyla kendi iradesiyle kanun yapar. Doğrusu Osmanlı Sultanları, kanun yapmakla birlikte, var olan Ġslam hukuk kurallarını uygulamak ve onlara ters düĢmemek zorunluluğu içerisinde hareket etmiĢlerdir. Ancak tarihi süreç gereği, halkın da itibar ettiği ve devletin menfaatine olarak örf ve adetler de kanunlara kaynaklık yapmıĢtır. Ancak buradaki temel Ģart, Ġslam hukukunun o konuda söz söylememiĢ olması veya var olan örfün temelde Ġslam hukukuna aykırı olmamasıdır (Ġnalcık 1993a: 319).
