Batı Trakya’da Osmanlı Modern Eğitim Kurumları

(1)

ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print)

Special Issue on From Past to Present The Turks in Greece, Volume 6 Issue 2, p. 53-65, February-2014

JHS

H i s t o r y S t u d i e s Volume 6 Issue 2 February

2014

Batı Trakya’da Osmanlı Modern Eğitim Kurumları

Modern Ottoman Educational Institutions in Western Thrace

Dr. Fatih Demirel Artvin Çoruh Üniversitesi - Artvin

Öz: Bu çalışmada Gümülcine ve Dedeağaç sancaklarında Osmanlı modern eğitim kurumlarının kuruluşu, gelişimi ele alınarak, merkezi yönetimin ve sancak idaresinin Gümülcine ve Dedeağaç sancaklarındaki eğitim yatırımlarına karşı tutumu ile ilgisi incelenmektedir. Tanzimat ve Sultan II. Abdülhamid Dönemi’nde her iki sancakta da sıbyan/ibtidâî, rüşdiye, inâs rüşdiye ve idâdî mektepleri açılmıştır. Osmanlı Devleti merkezi yönetimi eğitim altyapısı için bina inşası, muallim tayini gibi icraatları gerçekleştirirken, ortaya çıkan mali aksaklıklar ve gecikmeler ise yöre ahalisinin gayretleriyle telafi edilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Batı Trakya, Gümülcine, Dedeağaç, İskeçe, Osmanlı Devleti, eğitim

Abstract: This study reviews the foundation and development of modern Ottoman educational institutions in Gümülcine (Komotini) and Dedeağaç (Alexandroupolis) sanjaks and examines the approach of the central and sanjak administrations toward the educational investments. During the tanzimat or reorganization period (1839-76) and the Abdulhamid II period (1876-1909) primary and secondary schools, high schools and schools for girls that were opened in both sanjaks. While the Ottoman central administration helped to construct the schools and appointed teachers, economic challenges were handled with the help of local people.

Keywords: Western Thrace, Komotini, Alexandroupolis, Xanthi, Ottoman Empire, education

Giriş

Batı Trakya, günümüzde Gümülcine, Dedeağaç, İskeçe ve Sofulu’dan oluşmaktadır.¹ Mayıs 1879’a kadar bir kaza olan Gümülcine, o tarihten sonra sancak haline getirilmiştir. Bu idari değişiklikten sonra, Ahiçelebi, Darıdere, İskeçe ve Sultanyeri kaza olarak Gümülcine sancağına bağlanmıştır. Daha sonra Eğridere ve Cebel isimli iki kaza daha teşkil edilmiştir.

Cebel kazasının merkezi sonradan, nahiye olan Ropçoz’a nakledilmiştir (1891/1892).² Dedeağaç sancağı ise Dedeağaç, İnöz, Sofulu kazaları ile Ferecik, Meğri ve Semadirek Cezîresi nahiyelerinden oluşmaktadır.³ Her iki sancak da Edirne vilayetine bağlıdır.

Batı Trakya, Mondros Mütarekesi’nden (30 Ekim 1918) sonra Fransız kuvvetleri tarafından işgal edilmiştir. Fransızların çekilmesinden sonra ise Yunanistan’ın eline geçmiştir.

Günümüzde Yunanistan sınırları içerisinde bulunan Batı Trakya Türklerinin statüleri Lozan Antlaşması’yla (24 Temmuz 1923) yeniden belirlenmiştir.⁴

Bu çalışmada günümüz Batı Trakya’sının Osmanlı eğitim modernleşmesi sonrasındaki eğitim durumu ve modern eğitim kurumları ele alınacaktır. İki bölümden oluşacak çalışmanın

1 Yusuf Halaçoğlu- Halit Eren, “Batı Trakya”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, V., İstanbul, 1992, s. 144.

2 Salnâme-i Vilayet-i Edirne, 19. Defa, Edirne, 1310, s. 416.

3 A.g.e., s. 558.

4 Halaçoğlu-Eren, a.g.e., s. 145-146.

(2)

Batı Trakya’da Osmanlı Modern Eğitim Kurumları

JHS 54

2014

ilk bölümünde Gümülcine ve Dedeağaç sancaklarındaki eğitim kurumlarının ve eğitim durumunun genel bir değerlendirmesi yapılacak, ikinci bölümünde ise sancak merkezlerinde açılan rüşdiye ve idâdîlerin kuruluş ve gelişimleri değerlendirilecektir.

A. Osmanlı Eğitim Modernleşmesi Sürecinde Gümülcine ve Dedeağaç’ta Eğitim 1. Gümülcine

1892-1893 yıllarında Gümülcine sancağında sıbyan/ibtidâî⁵, rüşdiye⁶ ve idâdî düzeyindeki mekteplerin hepsinden örnekler olduğu anlaşılmaktadır. Sancakta yalnızca bir idâdî mektebi bulunmaktadır ki o da sancak merkezi Gümülcine’dedir. İdâdî mektebinin açılmasından sonra onun bünyesine verildiğinden merkezde rüşdiye mektebi bulunmamaktadır. Sancak merkezinde bir ibtidâî mektebi bulunup, orada usul-i cedîdeye (yeni usul) uygun dersler verilmekte ve yöntemler uygulanmaktadır. Gümülcine sancağı merkez kazası genelinde Müslüman çocukları için iki yüz otuz sekiz sıbyan mektebi bulunmaktadır.

Bunların 10’u şehir merkezindedir. İbtidâî ve sıbyan mekteplerinde, 3.759’u erkek, 3.471’i kız olmak üzere toplam 7.230 öğrenci bulunmaktadır. Kazada yirmi dokuz adet gayrimüslim mektebi bulunmaktadır. Ermeni ve Yahudilere ait birer mektep bulunmaktadır. Diğerleri Rum ve Bulgarlara aittir. O mekteplere, 1.123 erkek, 412 kız öğrenci devam etmektedir. İdâdî mektebinin giderleri maârif hisse-i iânesinden, ibtidâî mektebinin masrafları, daha önce yardımlarla yaptırılmış olan on iki dükkânın kira gelirlerinden olmak üzere Cemaat-i İslamiye Sandığından karşılanmaktadır. Müslüman ahaliye ait Sıbyan mekteplerinin giderleri ise mahalle ve köy halkı tarafından karşılanmaktadır. Gayrimüslimlere ait mektepler, cemaatleri tarafından tedarik ve tahsis edilen emlak ve arazi kiralarıyla idare edilmektedir. Bu gelirler kâfi gelmediği takdirde kilise ve cemaatlerin yardımlarıyla mektep masraflarının karşılanmasına destek olunmaktadır. Sancağa bağlı İskeçe, Ahiçelebi, Darıdere ve Eğridere kazalarında birer rüşdiye ve ibtidâî mektebi bulunmaktadır. Ayrıca Sultanyeri’nde de bir ibtidâî mektebi vardır.

Kazalara bağlı köylerin çoğunda sıbyan mektebi bulunmaktadır. Ropçoz kazasının teşkili yeni olduğundan orada o tarihlerde, henüz bir rüşdiye ve ibtidâî mektebi bulunmamaktadır. Ancak Ropçoz’a bağlı köylerin çoğunda sıbyan mektebi vardır.⁷

1894-1895 ders yılında Gümülcine sancağına tabi İskeçe, Ahiçelebi, Darıdere ve Eğridere kazalarında bulunan rüşdiye mekteplerinin öğrenci sayıları ile ilgili istatistiki veriler Tablo 1’deki gibidir.

5 Maârif-i Umumiye Nizâmnâmesi’nden (1869) sonra öğretimin ilk kademesinde ikili bir yapı ortaya çıkmıştır. Bunlardan ilki, sıbyan mektepleri olup bu okullar usûl-ü atîka denilen geleneksel yollarla öğretime devam ediyorlardı. İkincisi, ibtidâî ismi verilen mekteplerdi ve bunlar usûl-ü cedîde olarak isimlendirilen, yeni tarzdaki öğretim yöntemlerini uyguluyorlardı. Sultan II. Abdülhamid zamanında ağırlığın ibtidâî mekteplere verilmesiyle, bu ikilik ortadan kaldırılmaya çalışılmıştır. Ancak, 1880’li yıllara kadar sıbyan mektebi ismi ibtidâileri de kapsayacak şekilde genel anlamda kullanılmıştır. O tarihten sonra, sıbyan mektebi geleneksel Kur’ân okulları için, ibtidâî mektebi ise Maârif Nezâreti tarafından kurulup, sayıları hızla artan okullar için kullanılmıştır. Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1991, s. 68, 69; Arzu M. Nurdoğan, Osmanlı Modernleşme Sürecinde İlköğretim (1869-1922), (Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2005, s. 115.

6 Rüştiyelerin kuruluş ve gelişimi için bakınız; Muammer Demirel, “Türk Eğitiminin Modernleşmesinde Rüşdiye Mektepleri”, Türkler, XV, Ankara, 2002,s. 44-60; Fatma Kaya Doğanay, Tanzimât’tan

Cumhuriyet’e Rüşdiye Mektepleri”, (Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi), Erzurum, 2011.

7 Salnâme-i Vilayet-i Edirne, 19. Defa, Edirne, 1310, s. 428, 429.

(3)

Fatih Demirel

JHS 55 H i s t o r y S t u d i e s Volume 6 Issue 2 February

2014

Tablo 1. Gümülcine Sancağı Dâhilinde 1894-1895 (R⁸. 1310-1311) Ders Yılında Bulunan Rüşdiye Mektepleri ve Öğrenci Sayıları⁹

Mektebin Bulunduğu Kaza

Bir Önceki Ders Yılından Devreden Öğrenci

Ders Yılı içerisinde Mektebe Dâhil Olan Öğrenci

Ders Yılı içerisinde Mektepten Ayrılan Öğrenci

Ders Yılı Sonunda Mezun Olan Öğrenci

Bir Sonraki Ders Yılına Devredilen Öğrenci

Mektebin Memur ve Öğretmen Sayısı İsk

eçe

99 53 34 15 103 3

Dar ıdere

41 5 3 11 32 2

Ahi çelebi

44 28 10 8 54 1

Eğr idere

25 16 - 4 37 1

To plam

20 9

10 2

47 38 226 7

Veriler incelendiğinde Gümülcine sancağında bir önceki ders yılından 1894-1895 ders yılına 209 öğrencinin aktarıldığı, ders yılı içerisinde mekteplere 102 yeni öğrencinin dâhil olduğu, ancak 47 öğrencinin mekteplerden ayrıldığı anlaşılmaktadır. Ders yılı sonunda 38 öğrenci mezun olmuş ve 226 öğrenci bir sonraki ders yılına devredilmiştir. Rüşdiye öğrencilerinden yaklaşık %15’inin ders yılı içerisinde mekteplerden ayrılması dikkat çekicidir.

Mekteplerden ayrılan öğrenci sayısı mezun olan öğrenciden daha fazladır. Mekteplerden ayrılış sebepleri hakkında bilgilere sahip olamasak da okul idaresinden veya öğrencilerden kaynaklanan çeşitli problemlerin olduğu düşünülmektedir. Ancak şunu da ifade etmek gerekir ki bu durum yalnızca Gümülcine rüşdiye mekteplerinde karşılaşılan bir durum değildir. Diğer vilayet ve sancaklardaki çeşitli mekteplere ait istatistiki veriler incelendiğinde benzer durumlarla karşılaşılmaktadır.

1894-1895 ders yılına ait maârif istatistiklerinde, Gümülcine sancağında dokuz yüz elli bir sıbyan/ibtidâî mektebi olduğu ve bunlardan onunda usûl-i cedîde göre öğretim yapıldığı ifade edilmektedir. Sıbyan/ibtidâilere devam eden 26.270 öğrenciden 10.551’i kızdır. Bu mekteplerden 184’ü Sultan II. Abdülhamid’in tahta çıkışından sonra açılmıştır. Sancaktaki sıbyan/ibtidâî mekteplerinin çokluğu oldukça dikkat çekicidir. 1894-1895 ders yılında Edirne vilayetindeki toplam sıbyan/ibtidâî mektebi sayısı, 1.925’tir.¹⁰ Verilerden anlaşılacağı üzere

8 Rûmî.

9 Maârif-i Umûmiye Nezâret-i Celilesi İdaresinde Bulunan Mekâtib-i İbtidâiye, Rüşdiye, İdâdiye, Âliye ile Mekâtib-i Hususiye ve Ecnebiyenin ve Dersaâdet’te Tahriri İcra Kılınan ve Taşrada Mevcut Bulunan Kütüphanelerin İstatistiği, 1310–1311 Sene-i Dersiye-i Maliyesine Mahsustur, [Bundan sonra, Maârif-i Umûmiye Nezâret-i Celilesi … İstatistiği 1310-1311 olarak verilecektir.] Dersaâdet, s. 28.

10 A.g.e., s. 46.

(4)

JHS 56

2014

vilayetteki tüm sıbyan/ibtidâî mekteplerinin yarıya yakını Gümülcine sancağındadır. Dönemin nüfus verileri incelendiğinde, 1881/1882-1893 Osmanlı nüfus sayımına göre, Edirne vilayetindeki 434.366 Müslüman nüfusun 182.062’sinin Gümülcine sancağında olduğu anlaşılmaktadır.¹¹ Nüfus verileri dikkate alındığında vilayetteki 1.925 mektepten yarıya yakınının Gümülcine sancağında olmasının tabii olduğu değerlendirilmektedir.

Bir sonraki ders yılına ait istatistiklerdeki (1895-1896) veriler önceki ders yılı verilerine oldukça yakındır. İlgili ders yılında, sancakta 20 yeni sıbyan/ibtidâî mektebi açılmıştır. Bunların dördü usûl-i cedîde göre öğretim yapmak üzere teşkil edilmiştir.¹²

2. Dedeağaç

1892-1893 yıllarında Dedeağaç sancağı merkezinde bir idâdî mektebi ve sancak genelinde iki rüşdiye mektebi bulunmaktadır. Rüşdiyelere 59 öğrenci devam etmektedir.

Sancakta Müslümanlara ait otuz bir sıbyan/ibtidâî mektebi vardır.¹³ O mekteplerde 1.901 erkek, 517 kız öğrenci bulunmaktadır. Sancakta gayrimüslimlere ait altmış beş sıbyan/ibtidâî mektebine 1.614 erkek, 1.031 kız öğrenci devam etmektedir.¹⁴

1894-1895 ders yılında Dedeağaç sancağına tabi Ferecik kazası ile İpsala’da bulunan rüşdiye mekteplerinin öğrenci sayıları ile ilgili istatistiki veriler Tablo 2’deki gibidir.

Tablo 2. Dedeağaç Sancağı Dâhilinde 1894-1895 (R. 1310-1311) Ders Yılında Bulunan Rüşdiye Mektepleri ve Öğrenci Sayıları¹⁵

Mektebin Bulunduğu Kaza

Bir Önceki Ders Yılından Devreden Öğrenci

Ders Yılı içerisinde Mektebe Dâhil Olan Öğrenci

Ders Yılı içerisinde Mektepten Ayrılan Öğrenci

Ders Yılı Sonunda Mezun Olan Öğrenci

Bir Sonraki Ders Yılına Devredilen Öğrenci

Mektebin Memur ve Öğretmen Sayısı Fer

ecik

37 7 5 9 30 2

İps ala¹⁶

38 14 12 4 36 1

To plam

75 21 17 13 66 3

11 Kemal H. Karpat, Osmanlı Nüfusu (1830-1914)Demografik ve Sosyal Özellikleri, Çev: Bahar Tırnakçı, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, 2003, s. 164.

12 Maârif-i Umûmiye Nezâreti İdaresinde Bulunan Mekâtib-i İbtidâiye, Rüşdiye, İdâdiye, Âliye ile Mekâtib-i Hususiye ve Ecnebiyenin ve Dersaâdet’te Tahriri İcra Kılınan ve Taşrada Mevcut Bulunan Kütüphanelerin İstatistiği, [Bundan sonra, Maârif-i Umûmiye Nezâreti … İstatistiği 1311-1312 olarak verilecektir.] Matbaa-i Amire, 1318, s. 47.

13 İlgili yılda Dedeağaç sancağında üç kaza, on iki nahiye ve yüz altmış sekiz köy vardır. Kaza ve nahiye merkezlerinin tamamında, köylerin ise birçoğunda sıbyan/ibtidâî mektebi bulunduğu ve iki yıl sonraki mektep sayısı dikkate alındığında (aşağıda ifade edilecektir) verilen mektep sayının yalnızca sancak merkezini kapsadığı veya bir hata yapıldığı düşünülmektedir.

14 Salnâme-i Vilayet-i Edirne, 19. Defa, Edirne, 1310, s. 558, 563.

15 Maârif-i Umûmiye Nezâret-i Celilesi … İstatistiği 1310-1311, Dersaâdet, s. 28.

16 İpsala, Sofulu kazasına bağlı bir nahiyedir. Salnâme-i Vilayet-i Edirne, 19. Defa, Edirne, 1310, s. 558.

(5)

Fatih Demirel

2014

1894-1895 ders yılında, Dedeağaç sancağındaki iki rüşdiye mektebine bir önceki ders yılından 75 öğrenci aktarılmış ve ders yılı içerisinde 21 yeni öğrenci katılmıştır. Ancak ders yılı sonuna kadar 17 öğrenci mekteplerden ayrılmıştır. Ders yılı sonunda 13 mezun veren mektepler bir sonraki ders yılına 66 öğrenci devretmişlerdir.

1894-1895 ders yılında Dedeağaç sancağında yüz on beş sıbyan/ibtidâî mektebi bulunmaktadır. Bunların yirmi altısı usûl-i cedide üzerine öğretim yapmaktadır. Bu mekteplere devam eden 4.279 öğrenci bulunmaktadır. Öğrencilerin 948’i kız, 3.331’i erkektir. Mekteplerin 50’si Sultan II. Abdülhamid zamanında açılmıştır.¹⁷

B. Gümülcine ve Dedeağaç Sancak Merkezlerindeki Rüşdiye ve İdâdî Mektepleri 1. Gümülcine Rüşdiye ve İdâdî Mektebi

Gümülcine’de bir rüşdiye mektebi açılması çalışmaları, kaza ahalisinin girişimleriyle, 1864 yılında başlamıştır. Masrafları kaza zenginleri tarafından karşılanmak üzere bir rüşdiye inşa edilmesi ve açılacak rüşdiye için muallim tayini talebi, Nafıa Nezâreti aracılığıyla Meclis- i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliyyeye havale edilmiştir. Mecliste, kazanın büyüklüğü ve kazadaki sıbyan mekteplerinin çokluğu sebebiyle rüşdiye mektebi inşasına izin verilmesi kararlaştırılmıştır. Muallim tayininin ise rüşdiye mektebinin açılışından sonra yapılması kararlaştırılmıştır.¹⁸ Rüşdiye mektebinin inşası iki yıl içerisinde tamamlanmış ve mektebin eğitim öğretime başlaması için muallim tayini başvurusunda bulunulmuştur. 23 Kasım 1866’da Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliyye, Maârif Nezâreti ile yapılan görüşmeler neticesinde, Dârülmuallimîn mezunlarından Mehmed Efendiyi 750 kuruş maaşla Gümülcine Rüşdiyesi muallim-i evveliliğine atamış ve yöre ahalisinden birisinin 100 kuruş maaşla bevvablığa atanmasını uygun görmüştür. Ayrıca mektebe öğrenci alındıktan sonra, ikinci bir muallime ihtiyaç duyulduğunda, Gümülcine sakinlerinden Hafız İbrahim Efendi’nin muallim-i sânî olarak atanmasına karar verilmiştir. Mektebin masrafları için de senelik 2.000 kuruş ödenek tahsis edilmiştir.¹⁹

1875 yılında mektepte ihtiyaç duyulan tamiratlar için sancak idaresince merkezden 650 kuruşluk bir ödenek istenmiştir. Konu Meclis-i Maârifte gündeme alınarak, mektebin tamir ve tefriş masraflarının ahali tarafından karşılanmakta olduğu ve istenen meblağın çok düşük olması gerekçeleriyle masraflarının mahallinden karşılanmasına karar verilmiştir.²⁰

1874-1875 yılı Edirne Vilayet Salnamesi’nden Gümülcine Rüşdiye Mektebinde iki muallim ve bir bevvab olduğu anlaşılmaktadır. Mektebin muallim-i evveli Hasan Efendi, muallim-i sânîsi Arif Efendi, bevvabı ise Hasan Efendi’dir. Mektebin öğrenci mevcudu 67’dir.²¹ 1877 yılında mektebin muallimleri değişmemiştir. Mektebin bevvablığına Hacı Ali Efendi atanmıştır. Mektebin öğrenci sayısı 85’e yükselmiştir.²² Mektebin 1883 yılında 63 öğrencisi vardır.²³ Mektepte, sonraki yıl önemli ölçüde öğrenci artışı olmuş ve öğrenci sayısı 78’e yükselmiştir.²⁴1885 yılı Edirne vilayet salnamesinden mektebe farklı alanlarda yeni muallimlerin atandığını anlaşılmaktadır. Mektebin muallim-i evveli yine Hasan Efendi, muallim-i sânîsi Hüseyin Efendi’dir. Mektebin rık‘a muallimliğini Emin Efendi’nin, coğrafya

18 BOA, MVL., 1004/32. (27. C. 1281).

19 BOA, MVL., 1067/18. (08. M. 1283).

20 BOA, MF. MKT., 27/84. (05. II. 1291).

21 Salnâme-i Vilâyet-i Edirne (1291), s. 112.

(6)

JHS 58

2014

ve hesap muallimliğini Mülazım Nuri Efendi’nin, resim ve hendese (geometri) muallimliğini Mülazım Cemil Efendi’nin yürüttüğü anlaşılmaktadır. Nuri ve Cemil Efendiler mektebin kadrolu öğretmenleri olmayıp görevlerini fahri olarak yürütmektedirler. Mektebin, ilgili yıldaki öğrenci sayısı 83’e yükselmiştir.²⁵ Mektebin öğrenci sayısı artmaya devam etmiş ve 1886 yılında 98’e ulaşmıştır.²⁶

1885 yılında Gümülcine sancağı merkezinde bir idâdî mektebi inşası gündeme gelmiştir. Gümülcine mutasarrıflığı ile yapılan görüşmeler sonucunda konu Edirne vilayeti İdare Meclisinde ele alınmıştır. Meclis, yeni bir idâdî mektebi inşa edilmesinin masraflı olacağını değerlendirmiş ve Gümülcine’de Müslüman ahali tarafından yaptırılmakta olup henüz tamamlanamamış rüşdiye ve ibtidâî mektebinin idâdî mektebine dönüştürülmesi kararlaştırılmıştır. İnşası devam eden mektep büyüklüğü, oda sayısı ve odalarının büyüklüğüyle idâdî mektebi için uygundur. Ancak hâlihazırda inşaatın 40.000 kuruş borcu bulunmaktaydı. İnşaatın eksik kısımlarının tamamlanması, bina etrafının, üzeri demir parmaklıklı taş duvarla çevrilmesi, ortasına bir şadırvan yapılması, dış duvarlarının sıva ile kapatılması ve pencerelerine bir kat daha cam takılması için 42.900 kuruşa daha ihtiyaç vardı.

Meclis, mektebin, ifade edilen iki kalemin yekûnu 82.942 kuruş ile birlikte toplam 419. 379 kuruşa mal olacağını belirtmiş ve bu paranın maârif hissesinden karşılanmasını talep etmiştir.

Meclis ayrıca 114.480 kuruş masrafla Gümülcine sancağı merkezinde üst katı rüşdiye, alt katı ibtidâî olacak bir mektebin inşa edilmesi yönünde karar almıştır. Edirne vilayeti İdare Meclisinin kararları 10 Mayıs 1885’te Maârif Nezâretine bildirilmiştir. Meclis-i Kebîr-i Maârifte konu değerlendirilmiş ve inşa edilmekte olan mektebin idâdî mektebi binası şekline dönüştürülmesine karar verilmiştir (19 Kasım 1885). Ayrıca, ihtiyaç duyulan 419.379 kuruşun maârif hissesi gelirinden karşılanmasına izin verilmiştir.²⁷ Gümülcine sancak merkezinde ayrıca bir rüşdiye ve ibtidâî mektebi inşasına ise hisse-i iâne harcamasına uygun olmadığı gerekçesiyle izin verilmemiştir.²⁸ Ancak daha sonra sancak merkezinde bir rüşdiye binasının yapıldığı anlaşılmaktadır.²⁹ Maârif Nezâreti 17 Şubat 1887’de Edirne vilayetine gönderdiği telgraf ile inşaatın tamamlanmış olup olmadığını sormuş ve şayet tamamlanmış ise talim heyetinin atanması için bilgi verilmesini istemiştir.³⁰

Ancak 1887-1888 yılı Edirne vilayet salnâmesinden Gümülcine sancak merkezinde rüşdiye mektebinin faaliyetlerine devam ettiği, bir idâdî mektebinin açılmadığı anlaşılmaktadır.³¹ Gümülcine Mekteb-i İdâdîsi ilk defa 1890/1891 yılı Edirne vilayet salnâmesinde geçmektedir. Salnâmede mektebin öğrenci sayısı hakkında bilgi verilmemiş ancak mektep müdürü, onun girdiği dersler ve muallimlerin isimleri ile girdikleri dersler zikredilmiştir. Ayrıca rüşdiye mektebinin de 71 öğrenciyle faaliyetini devam ettirdiği anlaşılmaktadır.³² 1891/1892 yılı Edirne vilayet salnâmesinde rüşdiye mektebinin yer almayıp yalnızca idâdî mektebinin verilmesinden onun idâdî ile birleştirildiği anlaşılmaktadır.³³ Zaten 1

25 Salnâme-i Vilâyet-i Edirne (1302), s. 154

27 BOA, MF. MKT., 88/66.(28 Nisan 1301, 7 Teşrîn-i sânî 1301).

28 BOA, MF. MKT., 90/66. (31 Mart 1302).

29 BOA, MF. MKT., 341/10. (26 Ağustos 1312).

30 BOA, MF. MKT., 93/25. (5 Şubat 1302).

(7)

Fatih Demirel

2014

Şubat 1890’da kaza merkezlerindeki rüşdiyelerin lağvedilerek idâdîye dönüştürülmeleri kararlaştırılmıştır.³⁴

Diğer kaza merkezlerinde olduğu gibi beş senelik idâdîlerden olan Gümülcine İdâdîsinde, 1897-1898 ders yılında 56’sı Müslim, 13’ü gayrimüslim, 69 öğrenci bulunmaktadır.³⁵ Bir sonraki ders yılında mektebin Müslim öğrenci sayısı 64’e çıkmış, gayrimüslim öğrenci sayısı ise 12’ye inmiştir.³⁶ 1900-1901 ders yılında okulun öğrenci sayısı önemli oranda artmış ve 91’e ulaşmıştır. Ancak gayrimüslim öğrenci sayısı azalmaya devam etmiş ve 9’a inmiştir.³⁷ Müslim öğrenci sayısındaki artış ve gayrimüslim öğrenci sayısındaki düşüş sonraki ders yıllarında da devam etmiştir. 1902-1903 ders yılında Gümülcine Mekteb-i İdâdîsinde Müslim öğrenci sayısı 100 iken gayrimüslim öğrenci sayısı yalnızca 4’tür.³⁸

2. Gümülcine İnâs Rüşdiyesi

Gümülcine’de inâsa (kızlara) mahsus bir rüşdiye mektebi açılması gerekliliği 1892/1893 yılı Edirne vilayet salnâmesinde dile getirilmiş ancak bir sonuç alınamamıştır.³⁹ Gümülcine sancağı idare meclisi 1896 yılında daha somut bir öneriyle, Gümülcine’de bir inâs rüşdiyesi açma teşebbüsünde bulunmuştur. İdare Meclisinin aldığı kararda, birkaç yıl önce dört oda ve dört büyük dershane şeklinde kâgir olarak inşa edilmiş rüşdiye mektebi binasının, rüşdiye öğrencilerinin idâdîye nakledilmesiyle boş kaldığı ifade edilmiş ve bu binada bir inâs rüşdiye mektebinin açılması teklif edilmiştir. Açılacak inâs mektebi için bir muallime-i evveli ve bir mubassıre tayini de talepler arasındadır. Atanacak muallime için aylık 400 kuruş, mubassıre için 100 kuruş maaş belirlenmiştir. Maaşlara ilaveten mektebin diğer masrafları için belirlenen 500 kuruş ile birlikte mektep için yıllık 6.500 kuruşluk bir ödenek talep edilmiştir.⁴⁰ Edirne valiliğinin talebi Maârif Nezâreti tarafından, bütçenin müsait olmaması sebebiyle uygun görülmemiştir.⁴¹ Ancak hemen akabinde vilayet maârif bütçesinde bir karşılık bulunması durumunda konunun yeniden ele alınabileceği vilayete bildirilmiştir.⁴² Bu girişimden de bir sonuç çıkmamıştır.

Sancak İdare Meclisi 1904 yılında bu defa daha farklı bir öneriyle, Gümülcine’de bir inâs rüşdiye mektebi açılması teşebbüsünde bulunmuştur. Meclis, daha önce inâs rüşdiye mektebi için kullanılması önerilen rüşdiye mektebi binası kullanımda olacak ki Gümülcine’de bir inâs rüşdiye binası açılması kararı alınması durumunda, mektep için bir bina kiralanacağını ve kirasının Müslüman ahali tarafından karşılanacağını beyan etmiştir. İdare Meclisi, yaklaşık 3.000 haneye yakın nüfusuyla Gümülcine’nin büyüklüğüne atıf yaparak, inâsa mahsus rüşdiye mektebi bulunmamasından dolayı kızların eğitim öğretimden mahrum kaldığını ifade etmiş ve Gümülcine’de de emsalleri gibi bir inâs rüşdiye mektebinin açılmasını talep etmiştir. Açılacak mektebin muallime maaşlarıyla, diğer masraflarının ise maârif hissesinden ödenmesi önerilmiştir. Vilayet, Gümülcine sancağının bu talebini uygun görmüş ve Edirne vilayetinin diğer sancaklarında olduğu gibi Gümülcine sancağında da bir inâs rüştiyesinin açılması teklifini Maârif Nezâretine bildirmiştir. Vilayet, açılacak mektep için 500 kuruş maaşla

34 Fatih Demirel, Mekteb-i İdâdî, (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi), Erzurum, 2010, s. 50.

35 Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, Matbaa-i Amire, 1316, s. 780.

36 Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, Matbaa-i Amire, 1317, s. 873.

37 Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, Matbaa-i Amire, 1319, s. 303, 304.

38 Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, Asr Matbaası, 1321, s. 281, 282.

41 BOA, MF. MKT., 341/10. (14 Eylül 1312).

42 BOA, MF. MKT., 341/10. (21 Eylül ve 10 Teşrîn-i evvel 1312).

(8)

JHS 60

2014

muallime-i evveli, 200 kuruş maaşla muallime-i sânî, 150 kuruş maaşla muallime-i sâlis istemiştir. Ayrıca mektebin diğer masrafları için senelik 400 kuruş ve mektebin tesis edilebilmesi için bir defaya mahsus olmak üzere 3.000 kuruşluk bir ödenek istenmiştir.⁴³

Maârif Nezâreti Edirne vilayeti Maârif Müdürlüğüne gönderdiği yazı ile açılması planlanan inâs rüşdiye mektebi masraflarının maârif hissesi kaleminden ödenip ödenemeyeceğini sormuştur (10 Nisan 1905). Edirne Maârif Müdürlüğünün ödenebileceği doğrultusunda olumlu görüş bildirmesi (22 Nisan 1905) üzerine konu Maârif Meclisinde ele alınmış ve Gümülcine İnâs Rüşdiyesinin açılmasına karar verilmiştir (8 Haziran 1905).

Açılacak mektebe muallime-i evveli olarak Dârülmuallimâttan mezun olmuş olan Emine Hüsniye Hanım atanmıştır.⁴⁴

Gümülcine İnâs Rüşdiye Mektebinin resmi açılış töreni ise ancak 5 Aralık 1905’te yapılabilmiştir.⁴⁵ Resmi açılışın gecikmesinin nedeni mektep için gerekli mefruşatın alınamamış olmasıdır. Gümülcine Mutasarrıflığı mektebe alınacak mefruşat için 4.900 kuruşa ihtiyaç olduğunu bildirerek belirtilen meblağın harcanmasına izin verilmesini istemiştir (26 Kasım 1905). Edirne Maârif Müdürü durumu, 11 Aralık 1905’de Maârif Nezaretine bildirmiştir. Nezâretten cevap alınamayınca Gümülcine Mutasarrıflığı, öğrenci sayısının 100’ü geçtiğini ve bu sayının gün geçtikçe arttığını buna karşılık sıra ve masaların olmamasından mektebin düzensiz bir halde bulunduğunu belirterek izin talebini yenilemiştir (8 Mart 1906).

Edirne Maârif Müdürü gerekli paranın sarfı için 12 Mart 1906’da tekrar izin istemiştir. Yapılan bu ikinci müracaat üzerine Maârif Nezâreti, Gümülcine İnâs Mektebi için gerekli mefruşat alımının, oluşturulacak bir heyet vasıtasıyla gerçekleştirilmesine izin vermiştir (14 Nisan 1906).⁴⁶ Mektepte öğretim faaliyetlerinin başlamış olmasına rağmen mefruşat alımının gecikmesinde ve mektebin düzensiz bir halde bulunmasında Maârif Nezâretinin ihmali söz konusudur. Ancak, bu konudaki asıl kabahatin, alınacak mefruşatları Kasım ayına kadar belirleyemeyen Gümülcine Mutasarrıflığındaki ilgili memurlarda olduğu açıktır.

İlerleyen yıllarda, Gümülcine İnâs Rüşdiyesindeki problemlerin farklı şekillerde devam ettiği anlaşılmaktadır. Gümülcine Mutasarrıflığı, mektep muallimesi Emine Hüsniye Hanım’ın dik başlı olduğunu, öğrencilere sert davrandığını, el işleri, hesap ve coğrafya derslerinde başarısız olduğunu, bu nedenlerle de 50-60 civarında olan öğrenci sayısının 8-10’a kadar düştüğünü gerekçe göstererek değiştirilmesini talep etmiştir (25 Ağustos 1907). Maârif Nezâreti Edirne Maârif Müdürlüğüne gönderdiği yazı ile muallime hakkında vilayet maârif müdürü tarafından bir incelemenin daha yapılmasını istemiştir (15 Ekim 1907).⁴⁷

3. Dedeağaç Rüşdiye ve İdâdî Mektebi

Dedeağaç Mutasarrıflığının, sancak merkezinde bir rüşdiye mektebi açılması için yaptığı müracaata, Maârif Nezâreti tarafından, o yıla ait maârif bütçesinde ödenek olmadığı gerekçesiyle, olumsuz cevap verilmiştir (5 Mayıs 1888). Mutasarrıflık, aldığı olumsuz cevap üzerine Dedeağaç’ta bir rüşdiye mektebi açılmasının gerekliliğini ifade eden bir mazbata hazırlayarak vilayete göndermiştir. Mutasarrıflığa göre Dedeağaç gelişmekte ve büyümekte olan bir merkezdir. Dedeağaç ibtidâî mektebi ilk mezunlarını verecektir ve onların gidebileceği bir rüşdiye mektebi bulunmadığından eğitimleri eksik kalacaktır. Henüz idâdî mektebi

43 BOA, MF. MKT., 845/57. (1 Kanûn-ı sânî 1320).

44 BOA, MF. MKT., 845/57. (28 Mart 1321, 9 Nisan 1321, 26 Mayıs 1321).

45 BOA, DH. MKT., 1029/18. (22 Teşrîn-i sânî 1321).

46 BOA, MF. MKT., 923/42. (13 Teşrîn-i sânî 1321, 28 Teşrîn-i sânî 1321, 23 Şubat 1321, 27 Şubat 1321, 1 Nisan 1322).

47 BOA, MF. MKT., 1022/34. (12 Ağustos 1323 ve 2 Teşrîn-i evvel 1323).

(9)

Fatih Demirel

2014

açılmamış yerlerde, rüşdiye mekteplerinin, bir dereceye kadar onun yerini tuttuğu bilinmektedir. Dedeağaç ahalisinin kendi imkânlarıyla bir rüşdiye tesis etmesi mümkün değildir. Bu nedenlerle maârif hissesi vasıtasıyla liva merkezinde bir rüşdiye mektebi açılması zaruridir.

Dedeağaç mutasarrıflığının gerekçeleri ve talebi Edirne valiliğince, 23 Ağustos 1888 tarihinde Maârif Nezaretine iletilmiştir. Konu Maârif Meclisinin gündemine alınmış ve değerlendirilmiştir. Meclisin kararında, bu konu için İstanbul’da bulunan Edirne Maârif Müdürü Sururi Efendi’den alınan malumata göre Dedeağaç’ta rüşdiye mektebine öğrenci yetiştirecek muntazam bir ibtidâî mektebi olmadığının anlaşıldığı, Müslüman nüfusuna nazaran bir rüşdiye mektebi açmanın Maârif-i Umûmiye Nizâmnâmesi’nin 28. (?) maddesine⁴⁸ aykırı olacağı, ifade edilmiş ve sancak merkezindeki Müslüman nüfusu ile mevcut sıbyan mektebinde kaç öğrenci bulunduğunun tespit edilmesi gerektiği belirtilmiştir (13 Ekim 1888).⁴⁹

Dedeağaç mutasarrıflığının ısrarlı müracaatları ve Edirne valiliğinin konuyu aynı ısrarla Maârif Nezâretine bildirmesi üzerine Dedeağaç’ta bir rüşdiye açılmasına karar verilmiştir. Maârif Nezâreti, Dedeağaç’ta, liva merkezi olması dolayısıyla, bir idâdî mektebi açılması gerekliliğini göz önünde buldurmakla birlikte, orada henüz bir rüşdiye mektebi bulunmadığını ifade etmiş ve Edirne vilayetindeki bazı liva merkezlerinde açılacak idâdî mekteplerini ertelemek suretiyle elde edilecek tasarruftan orada bir rüşdiye mektebinin açılmasını uygun görmüştür. Maârif Nezâreti, konuyu, rüşdiye mektebi açılması için gerekli ödeneğin, bütçedeki mekâtib-i idadiye kaleminden mekâtib-i rüşdiye kalemine aktarılması talebiyle birlikte sadrazamlığa arz etmiştir (22 Nisan 1889). Maârif Nezâretinin talebi Sadrazam Kamil Paşa tarafından 29 Nisan’da Sultan II. Abdülhamid’e arz edilmiş ve bir gün sonra, 30 Nisan 1889’da Dedeağaç’ta bir rüşdiye mektebi açılması için irâde çıkmıştır.⁵⁰

Dedeağaç’ta bir rüşdiye mektebi açılması talebine Edirne Maârif Müdürü Sururi Efendi’nin karşı çıktığı anlaşılmaktadır. Öncelikle, Sururi Efendi, kendisinden konuyla ilgili bilgi alınırken, Dedeağaç’ta muntazam bir ibtdâî mektebi olmadığını ifade etmiştir. Ancak 1887-1888 tarihli Edirne vilayet salnâmesi incelendiğinde o tarihte Dedeağaç’ta, bir muallimi ve 25 öğrencisi olan bir ibtidâî mektebi olduğu anlaşılmaktadır.⁵¹ Sururi Efendi, vermiş olduğu olumsuz görüşe rağmen Dedeağaç’ta bir rüşdiye teşkil edilmesine dair irâdenin çıkması üzerine, alınan bu karara karşı çıkan bir yazıyı Maârif Nezâretine göndermiştir (28 Mayıs 1889). Sururi Efendi yazısında, kendilerinin mutasarrıflığa, çeşitli gerekçelerle olumsuz cevap vermesine rağmen konuyla ilgili irâdenin çıktığını, ancak Dedeağaç’ta nehari bir rüşdiye mektebi açmanın lüzumsuz olacağını bu nedenle mektebin yatılı olarak açılması gerektiğini ifade etmektedir. Konu Meclis-i Maârifte gündeme gelmiş ve Edirne Maârif Müdürlüğü itirazının, öncekinin tekrarından ibaret olduğu belirtilerek irâde-i seniyyenin uygulanması gerektiği yönünde karar alınmıştır (27 Temmuz 1889). Maârif Nezâreti ile Edirne vilayeti arasındaki yazışmalardan, rüşdiye mektebi açılması hakkındaki irâdenin Dedeağaç mutasarrıflığına bildirilmediği anlaşılmaktadır. Zira konu hakkındaki irâde 30 Nisanda çıkmış olmasına rağmen, Dedeağaç İdare Meclisi 6 Temmuzda, birçok defa müracaat edildiği halde

48 Nizâmnâme’nin 28. maddesi inâs mekteplerinin hocalarıyla ilgilidir. Nizâmnâme’nin 18. maddesi ise rüşdiye açılabilmesi için gerekli nüfusu belirleyen maddedir. Maddeye göre nüfusu beş yüz haneden fazla olan yerlerde rüşdiye açılacaktır. Belgede 28. madde yazılmasının yapılan bir hatadan

kaynaklandığı düşünülmektedir. Maârif-i Umumiye Nizâmnâmesi, Matbaa-i Amire, 1286.

49 BOA, MF. MKT., 102/35. (11 Ağustos 1304 ve 1 Teşrîn-i evvel 1304).

50 BOA, İ. DH., 1133/88497. (18 Nisan 1305).

(10)

JHS 62

2014

merkezlerinde bir rüşdiye açılmasına izin verilmediğini belirtip, çeşitli yeni gerekçelerle birlikte, rüşdiye açılması talebini yinelemiştir.

Tüm yazışmalara ve irâdeye rağmen aynı yıl içerisinde Dedeağaç’ta rüşdiye yerine, bir idâdî mektebi açılmasına karar verilmiştir.⁵² 1890-1891 ve 1891-1892 Edirne vilayet salnâmeleri incelendiğinde Dedeağaç’ta bir rüşdiye mektebi açılmadığı anlaşılmaktadır.⁵³

Dedeağaç İdâdîsi 1890/1891 (R. 1306) yılında açılmıştır.⁵⁴ 1892/1893’te mektebin 53 öğrencisi vardır.⁵⁵ 1894-1895 ders yılı başlangıcında Dedeağaç İdâdîsinde 31 öğrenci bulunmaktadır. Öğrencilerin 19’u Müslim, 12’si gayrimüslimdir. Ders yılı içerisinde 21 Müslim, 6 gayrimüslim öğrenci mektebe kayıt yaptırmış, 5 Müslim 9 gayrimüslim öğrenci mektepten ayrılmıştır. Öğretim yılı sonunda 6’sı Müslim, 6’sı gayrimüslim 12 öğrenci mezun olmuştur.⁵⁶ Mektepte, 1897-1898 ders yılında 35’i Müslim, 10’u gayrimüslim 45 öğrenci mevcuttur. Bir sonraki ders yılında mektep mevcudunda değişim olmamıştır. 1899-1900 ders yılında mektebin öğrenci mevcudu 45 olmakla birlikte Müslim öğrenci sayısı 34’e düşmüş gayrimüslim öğrenci sayısı 11’e yükselmiştir. Bir sonraki ders yılında gayrimüslim öğrenci sayısı değişmemiş, Müslim öğrenci sayısı 41’e çıkmıştır. 1902-1903 ders yılında ise Müslim öğrenci sayısı 33’e düşmüş, gayrimüslim öğrenci sayısı ise 15’e yükselmiştir.⁵⁷ Anlaşılacağı üzere Dedeağaç idâdîsi Müslim öğrenci sayısı yaklaşık olarak 30 ile 40 arasında değişmiştir.

Gayrimüslim öğrenci sayısı ise 10 ile 15 arasındadır.

1898’de Dedeağaç İdâdîsi için bir bina projesi hazırlanmış ve hazırlanan proje Edirne vilayeti İdare Meclisince uygun görülerek Maârif Nezaretine gönderilmiştir. 164. 153 kuruşa mal olacağı hesaplanan proje Şehremanetince incelenmiş ve uygun bulunmuştur. Ancak proje maliyeti 160.648 kuruşa düşürülmüştür. Dedeağaç Mutasarrıflığı projeyi ısrarla takip etmiştir.

Ancak kabul edilmesinin üzerinden iki yıl geçmesine rağmen projeye başlanamamıştır (1900).⁵⁸ Yaklaşık yedi yıl sonra Dedeağaç’ta yeniden bir idâdî mektebi inşası gündeme gelmiştir (1907). Bu durum, önceki projenin gerçekleştirilemediğini göstermektedir.⁵⁹

Yeni inşa projesi idâdî binasının tehlike arz edecek boyutta tamirata muhtaç olması üzerine hazırlanmıştır. İlgili projede idâdî ile birlikte bir inas rüşdiye mektebi binası da planlanmaktadır. Yeni bina projeleri için 300.000 kuruşa ihtiyaç olacağı hesaplanmıştır. Maârif Nezâreti, hâlihazırda kullanılan idâdî ve inas rüşdiye binalarının Dedeağaç İdare Meclisi vasıtasıyla müzayede usulüyle satılmasını ve elde edilecek gelirin 1908-1909 (R.1324) yılı bütçesine aktarılmasını istemiştir (27 Haziran 1908).⁶⁰ Yapılan çalışmalar neticesinde mevcut binaların satışından elde edilecek 50.000 kuruşa, Şimendifer Kumpanyasından alınıp cami, mekâtib-i ibtidâiye vb. inşası için ayrılan paradan 250.000 kuruş eklemek suretiyle Dedeağaç İdâdîsi ve İnas Rüşdiyesi için bina inşasına karar verilmiştir (12 Mayıs 1908).⁶¹

52 BOA, MF. MKT., 114/145. (16 Mayıs 1305, 15 Temmuz 1305, 24 Haziran 1305, 14 Kanûn-ı evvel 1305).

53 Salnâme-i Vilâyet-i Edirne (1308), s. 196; Salnâme-i Vilâyet-i Edirne (1309), s. 200.

57 Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, Matbaa-i Amire, 1316, s. 782; 1317, s. 875; 1318, 972; 1319, s. 305; Asr Matbaası, 1321, s. 283.

58 BOA, MF. MKT., 420/50. (13 Eylül 1314, 11 Teşrîn-i sânî 1314, 10 Teşrîn-i evvel 1316 ve 20 Teşrîn- i sânî 1316).

59 BOA, MF. MKT., 1050/20. (7 Şubat 1323).

60 BOA, MF. MKT., 1052/59. (14 Haziran 1324).

61 BOA, İ. MF., 14/29. (29 Nisan 1324).

(11)

Fatih Demirel

2014

4. Dedeağaç İnâs Rüşdiyesi

Dedeağaç’ta bir inâs rüşdiyesi açılması kararı üzerine, mektebi tesis etmek için gerekli paranın gönderilmesi Edine Valiliğince 2 Şubat 1904 ve 21 Şubat 1904 tarihlerinde iki defa Maârif Nezâretinden istenmiştir. Dedeağaç Mutasarrıflığı konuyla ilgili 16 Mart 1904 tarihli telgrafına cevap alamayınca 15 Nisan’da yeni bir telgraf göndermiştir. Gönderilen telgrafta, gerekli ödeneğin gönderilmemesi nedeniyle mektebin açılamadığı, Hristiyan kızların mekteplere devam ettiği halde Müslüman kızların sokaklarda gezmeye ve Hristiyanlara ait mekteplere gitmeye mecbur kaldıkları belirtilerek gereğinin yapılması arz edilmiştir. Dedeağaç Mutasarrıflığı ve Edirne Valiliğinin ısrarlı takibi üzerine Mayıs ayında Dedeağaç İnâs Rüşdiyesi için gerekli ödenek ayrılmış ve muallime tayini yapılmıştır.⁶² Alınan bu karar üzerine Dedeağaç İnâs Rüşdiye Mektebinin açılışı yapılmıştır. Ancak Edirne Valiliğinin, 29 Ağustos 1904’te, açılan mektep için gerekli eşya ve araç gereçlerin alımı için gerekli ödeneği talep etmesinden alınan ödeme kararının henüz uygulanmadığını göstermektedir.⁶³ Buna rağmen, Dedeağaç İnâs Rüşdiye Mektebinin resmi açılış törenin yapıldığı 2 Eylül 1904 tarihli telgraf ile Maârif Nezâretine bildirilmiştir.⁶⁴ 5 Şubat 1905 tarihine gelindiğinde halen, gerekli levazım alımı için istenen ödeneğin gönderilmediği anlaşılmaktadır.⁶⁵

Sonuç

Günümüz Batı Trakya’sını oluşturan, Osmanlı Devleti’ndeki Gümülcine ve Dedeağaç sancaklarında Osmanlı modern eğitim kurumlarından sıbyan/ibtidâî, rüşdiye ve idâdî mekteplerinin tamamının açıldığı anlaşılmaktadır. Bu mektepler önemli sayıda öğrenci yetiştirmiştir. Eski usulle eğitim veren sıbyan mekteplerinin çokluğuna nazaran ibtidâî mektebi sayısının azlığı dikkat çekmektedir. Ancak kaza merkezlerinde birer ibtidâî mektebinin bulunması önemlidir. Biraz geç tarihlerde de olsa her iki sancakta da birer inâs rüşdiye mektebi açılmıştır. Sıbyan/ibtidâî mektepleri üzerinde öğretim yapan inâs rüşdiye mekteplerinin varlığı sancak sınırları içerisindeki kız çocukların eğitimi açısından oldukça önemlidir.

Gerek Gümülcine ve gerekse Dedeağaç ahalisinin, mektep açılışları sürecindeki ısrarlı tutumları onların eğitim öğretime verdiği önemi göstermektedir. Bunun yanında eğitim kurumlarındaki üretimden elde edilecek verim konusunda beklentinin yüksek olduğu anlaşılmaktadır. Genel olarak değerlendirildiğinde Gümülcine ve Dedeağaç, Tanzimat ve Sultan II. Abdülhamid Dönemi’nde gerçekleşen eğitim hamlesinden payına düşeni almıştır.

Osmanlı Devleti merkezi yönetimi eğitim altyapısı için bina inşası, muallim tayini gibi çeşitli icraatlar gerçekleştirmiştir. Ekonomik ve mali durumdan dolayı ortaya çıkan aksaklıklar ve gecikmeler ise yöre ahalisinin gayretleriyle telafi edilmiştir.

Kaynaklar

A- Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgeleri (BOA).

İ. DH. (İrâde-i Dâhiliye), İ. MF. (İrâde-i Maârif), MF. MKT. (Maârif Nezareti Mektûbî Kalemi), MVL. (Meclis-i Vâlâ Riyâseti Belgeleri)

B- Salnâmeler, Nizâmnâmeler ve İstatistikler

Maârif-i Umûmiye Nezâret-i Celilesi İdaresinde Bulunan Mekâtib-i İbtidâiye, Rüşdiye, İdâdiye, Âliye ile Mekâtib-i Hususiye ve Ecnebiyenin ve Dersaâdet’te Tahriri İcra

62 BOA, MF. MKT., 782/7. (2 Nisan 1320, 11 Mayıs 1320 ve 4 Şubat 1320).

65 BOA, MF. MKT., 822/30. (23 Teşrîn-i sânî 1320).

(12)

JHS 64

2014

Kılınan ve Taşrada Mevcut Bulunan Kütüphanelerin İstatistiği, 1310–1311 Sene-i Dersiye-i Maliyesine Mahsustur, Dersaâdet.

Maârif-i Umûmiye Nezâreti İdaresinde Bulunan Mekâtib-i İbtidâiye, Rüşdiye, İdâdiye, Âliye ile Mekâtib-i Hususiye ve Ecnebiyenin ve Dersaâdet’te Tahriri İcra Kılınan ve Taşrada Mevcut Bulunan Kütüphanelerin İstatistiği, Matbaa-i Amire, 1318.

Maârif-i Umumiye Nizâmnâmesi, Matbaa-i Amire, 1286.

Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, (1316, 1317, 1318, 1319, 1321)

Salnâme-i Vilâyet-i Edirne (1291, 1294, 1300, 1301, 1302, 1304, 1305, 1308, 1309, 1310)

C- Kitap, Tez ve Makaleler

DEMİREL, Fatih, Mekteb-i İdâdî, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum, 2010.

DEMİREL, Muammer, “Türk Eğitiminin Modernleşmesinde Rüşdiye Mektepleri”, Türkler, XV, Ankara, 2002, s.44-60.

HALAÇOĞLU, Yusuf- Halit Eren, “Batı Trakya”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, V., İstanbul, 1992, s. 144-147.

KARPAT, Kemal H., Osmanlı Nüfusu (1830-1914)Demografik ve Sosyal Özellikleri, Çev: Bahar Tırnakçı, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, 2003.

KAYA, Doğanay Fatma, Tanzimât’tan Cumhuriyet’e Rüşdiye Mektepleri”, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum, 2011.

KODAMAN, Bayram, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1991.

NURDOĞAN Arzu M., Osmanlı Modernleşme Sürecinde İlköğretim (1869-1922), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2005.

Ek:

(13)

Fatih Demirel

2014

Dedeağaç’ta yapılmasına karar verilen idâdî mektebi binasının planı BOA. MF. MKT., 420/50