• Sonuç bulunamadı

Osmanlı Devleti'nin Batı ve Doğu seferlerine Konya Kazası'nın lojistik katkısı (1700-1750)

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Osmanlı Devleti'nin Batı ve Doğu seferlerine Konya Kazası'nın lojistik katkısı (1700-1750)"

Copied!
152
0
0

Yükleniyor.... (view fulltext now)

Tam metin

(1)

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ  SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI  YENİÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI          OSMANLI DEVLETİ’NİN BATI VE DOĞU SEFERLERİNE KONYA KAZASININ LOJİSTİK  KATKISI(1700‐1750)      HAZIRLAYAN  Metin KILIÇ  104202031011        YÜKSEK LİSANS TEZİ        DANIŞMAN  Doç. Dr. Doğan YÖRÜK        KONYA 2014   

(2)

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ  Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü      Bilimsel Etik Sayfası     Ö ğrencinin

Adı Soyadı Metin KILIÇ

Numarası 104202031011

Ana Bilim / Bilim Dalı TARİH/YENİÇAĞ TARİHİ

Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora

Tezin Adı Osmanlı Devleti’nin Batı Ve Doğu Seferlerine Konya Kazası’nın Lojistik Katkısı(1700-1750)

   

      Bu  tezin  proje  safhasından  sonuçlanmasına  kadarki  bütün  süreçlerde  bilimsel  etiğe  ve  akademik  kurallara  özenle  riayet  edildiğini,  tez  içindeki  bütün  bilgilerin  etik  davranış  ve  akademik  kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan  bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf  yapıldığını bildiririm.        Öğrencinin imzası 

(3)

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ  Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü      Yüksek Lisans Tezi Kabul Formu     Ö ğrencinin

Adı Soyadı Metin KILIÇ

Numarası 104202031011 Ana Bilim / Bilim Dalı Tarih/Yeniçağ Tarihi

Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora Tez Danışmanı Doc. Dr. Doğan YÖRÜK

Tezin Adı Osmanlı Devleti’nin Batı Ve Doğu Seferlerine Konya Kazası’nın Lojistik Katkısı(1700-1750)

 

       Yukarıda  adı  geçen  öğrenci  tarafından  hazırlanan  ………  başlıklı  bu  çalışma  ……../……../……..  tarihinde  yapılan  savunma  sınavı  sonucunda  oybirliği/oyçokluğu  ile  başarılı  bulunarak, jürimiz tarafından yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir. 

     

Ünvanı, Adı Soyadı  Danışman ve Üyeler  İmza 

Doc. Dr.  Prof. Dr.  Doc. Dr.  Doğan YÖRÜK  Alaaddin AKÖZ  Ertan ÖZENSEL       

(4)

ÖNSÖZ

Hazırlanmış  olan  bu  araştırmada;  Osmanlı  Devleti’nin  XVIII.  yüzyılın  ilk  yarısında  gerçekleştirmiş  olduğu  seferler  dikkate  alınarak,  Osmanlı  sefer  organizasyonu  ve  lojistiği  analiz  edilmiş  ve  Konya  Kazası’nın  bu  sefer  organizasyonundaki  katkısı  ortaya  koyulmaya  çalışılmıştır.  Konya’nın,  seferlerdeki  işlevinin  gösterilmesi,  aynı  zamanda  Osmanlı  sefer  organizasyonunda  Anadolu  şehirlerinin  nasıl  bir  katkıda  bulunduklarını  ortaya  koymak  bakımından önem arz etmektedir. 

 

Osmanlı  Devleti’nin  sahip  olduğu  tarihsel  sürecin  anlaşılabilmesi  için  son  yıllarda  siyasi,  sosyal  ve  teşkilat  tarihine  ait  birçok  çalışmanın  yapılmasının  yanı  sıra  birçok  yerli  ve  yabancı  araştırmacı  tarafından  Osmanlı  harp  tarihi  ile  ilgili  çalışmalar  yapılmıştır.  Özellikle  Roads Murphey, Gabor Agoston, Caroline Finkel, Ömer İşbilir, Ersoy Gülsoy, Mehmet İnbaşı  ve Mustafa Nuri Türkmen’in XVII. yüzyılda sefer organizasyonu ve lojistiği üzerine yaptıkları  çalışmalarla birlikte Serdar Genç, M. Yaşar Ertaş, Hakan Yıldız, Ahmet Yüksel, Hakan Karagöz  ve  Vırgınıa  Aksan’ın  XVIII.  Yüzyılda  Osmanlı  Devleti’nin  askeri  ve  sefer  teşkilatına  yönelik  çalışmaları bulunmaktadır.  

 

Dört  bölümden  oluşan  çalışmanın  birinci  bölümünde,  ele  alınan  dönemde  gerçekleşen  seferlerden  hareketle  Osmanlı  sefer  organizasyonu  ve  lojistiği  hakkında  genel  bilgi verilmiştir. İkinci bölümde Osmanlı seferleri için Konya’dan tertip olunan askeri destek,  üçüncü bölümde seferlerin finanse edilmesinde Konya’dan temin edilen mali destek konuları  incelenecektir. Son bölümde ise, sefere çıkacak olan ordunun iaşe ve  ikmali için Konya’dan  istenilen mallar üzerinde durulmuştur. 

 

Çalışmanın  hazırlanması  esnasında  öneri  ve  değerlendirmeleri  ile  katkılarını  esirgemeyen  değerli  hocalarım  Doc.  Dr.  Doğan  Yörük  ve  Araştırma  Görevlisi  Dr.  Cemal  Çetin’e  teşekkür  ederim.  Ayrıca  tez  hazırlık  aşamasında  manevi  desteklerini  esirgemeyen  başta ailem olmak üzere Serpil Baydın, Nur Müzeyyen Eken, İ.Serdar Karakoyun, Nesrin Can  ve Neslihan Özer Altundaş’a teşekkürü bir borç bilir, sevgi ve saygılarımı arz ederim. 

Metin KILIÇ  KONYA 2014 

(5)

OSMANLI DEVLETİ’NİN BATI VE DOĞU SEFERLERİNE KONYA KAZASI’NIN LOJİSTİK  KATKISI(1700‐1750) 

Metin KILIÇ 

ÖZET   

Bu  araştırma,  XVIII.  yüzyılın  ilk  yarısında  Osmanlı  Devleti  tarafından  batı  ve  doğu  bölgelerine  yönelik  olarak  gerçekleştirilen  sefer  harekatlarına  Konya  Kazası’ndan  yapılan  lojistik  destek  konusunu  içermektedir.  Hazırlanan  çalışmada,  1711  Prut,  1715  Mora  ve  1739 Belgrad Zaferleri ile 1722‐1743 yılları arasında devam eden İran seferlerindeki askeri  organizasyon  hakkında  bilgi  verilirken;  bu  seferler  için  Konya  Kazası’ndan  yapılan  askeri,  mali, iaşe ve nakliye destekleri ortaya konulacaktır. 

Merkezi  yönetim  tarafından  her  sefer  zamanında  askeri  desteğin  talep  edildiği  Konya’dan,  incelenen  süreçte  de  asker  isteğinde  bulunulmuştur.  Seferlere  katılan  askeri  görevliler  arasında  “kapıkulu”,  “tımarlı  sipahi”,  “hane  levendi”,  “kapuhalkı”  ile  “serdengeçtiler”  bulunmaktadır.  Bu  dönemde  sefere  çıkacak  olan  veya  cephede  bulunan  orduya  ait  çeşitli  masrafların  karşılanabilmesi  için  birtakım  vergiler  alınmıştır.  Bunlar;  “avarız”, “nüzul”, “sürsat” ve “imdad‐ı seferiyye” vergileridir.  

Konya’ya  gelen  askerlerin  tayinatları  ile  ilgili  hazırlıklara  önceden  başlanır  ve  ordunun  Konya  menziline  uğradığı  esnada  kendilerine  teslim  edilirdi.  Ordunun  ulaşım  hizmetlerini  yerine  getirmek  üzere,  ihtiyaçlar  doğrultusunda  Konya’dan  çok  sayıda  ve  çeşitli türde nakliye hayvanı da temin edilmiştir. En fazla talep deve üzerinde yoğunlaşmış  olup bunun yanında at, katır, koyun, camus vb. hayvanlar da istenmiştir.  Anahtar Kelimeler  Sefer Organizasyonu, Osmanlı, Konya, Lojistik, Asker, Vergi, İaşe, Ulaşım.               

(6)

The Logistic Contribution Of Konya County To Western And Eastern Expeditions of  Ottoman State (1700‐1750) 

Metin KILIÇ 

ABSTRACT

 

This  research,  İncludes  the  logistic  contributions  and  support  of  Konya  county  to  expeditions  to  western  and  eastern  regions  by  Ottoman  State  at  the  half  of  the  18th 

century.  In  this  study,  while  giving  information  about  the  1711  Prut,  1715  Mora,  1739  Belgrade  Conquests  and  the  military  organization  to  Iran  campaign  between  the  periods  from  1722  to  1743,  therewithal  there  will  be  presented  the  supports  and  being  sponsorship of Konya county on martial, financial, victual and transportational points.  

A big quantitiy of soldiers was demanded from Konya by the Central Management  as it had been for each expedition time. Among military officers who participated in the  expedition  there  were  "kapıkulu",  "tımarlı  sipahi",  "hane  levendi"  "kapuhalkı"  and  "serdengeçti". During this period, a number of taxes had been taken to provide variety of  expenses  of  the  army  in  the  expedition.  These  were;  "avarız",  "nüzul",  "sürsat"  and  "Imdad‐i seferiyye" taxes.  The rations of soldiers had been prepared before the soldiers’ arriving to Konya and  as soon as they arrive their rations would be delivered to them. In order to ımplement the  needs of the transportation of the army, in a big quantitiy and various type of transport  animals are also provided of Konya. As well as the most demanded transport animal was  camel, besides mules and  sheeps were demanded, too.  Keywords 

Expedition  Organization,  Ottoman,  Konya,  Logistics,  Military,  Tax,  Victual,  Transportation.               

(7)

İçindekiler

  ÖNSÖZ ... i  ÖZET ... II  ABSTRACT ... III  KISALTMALAR ... VI  TABLOLAR LİSTESİ ... VII  GİRİŞ ... 1  A. KONU ... 1  B. AMAÇ ... 1  C. YÖNTEM VE TEKNİK ... 2  D.  SINIRLILIKLAR ... 2  E. LİTERATÜR ... 3  F. XVIII. YÜZYILIN İLK YARISINDA KONYA ... 6  1. İdari ve Sosyal Durum ... 6  2. Ekonomik Durum ... 9  I.BÖLÜM  OSMANLI DEVLETİ’NDE SEFER ORGANİZASYONU VE LOJİSTİK ... 12  A)  SEFER KARARI VE SEFER İÇİN İLK HAZIRLIKLAR ... 12  B)  LOJİSTİK SİSTEM VE ALT YAPI FAALİYETLERİ ... 13  1)  Kalelerin Güçlendirilmesi ... 14  2)  Menzil Sistemi ve Sefer Güzergahı Olan Yollar ... 18  3)  Yolların Fiziki Durumu ve Bakımı ... 20  4)  Köprü Yapımı ve Onarımı ... 22  5)  Yolların Güvenliği ve Muhafazası ... 23  C) ASKERİ KUVVETLER VE SEFERBERLİK ORGANİZASYONU ... 24  1) Askeri Kuvvetler ... 24  2) Seferberlik ... 31  D) GIDA MADDELERİ VE CEPHANENİN TEMİNİ İLE NAKLİYATI ... 36  1) İaşe Maddeleri ve Toplanması ... 36  2) Silah ve Cephane Temini ... 38  3) Sevkiyat ... 40  E) SEFERLERİN FİNANSMANI ... 43   

(8)

II.BÖLÜM  SEFERLER İÇİN KONYA KAZASI’NDAN TEMİN EDİLEN ASKERİ DESTEK... 46  A) KONYA’DAN TEMİN EDİLEN ASKERİ BİRLİKLER ... 46  1) Kapıkulları ... 46  2) Tımarlı Sipahiler ... 51  3) Kapu Halkları ... 54  4) Serdengeçtiler ... 56  5)  Levendler ... 58  C)  ASKERİ PROBLEMLER VE BU PROBLEMLERİ AŞMAK İÇİN BAŞVURULAN YÖNTEMLER ... 61  III.BÖLÜM  SEFERLER İÇİN KONYA KAZASI’NDAN TEMİN EDİLEN MALİ DESTEK ... 68  A)  AVARIZ GELİRLERİ ... 68  1)  Avarız Vergisi ... 69  2)  Nüzul Vergisi ... 75  3)  Sürsât Vergisi ... 80  4)  İmdâd‐ı Seferiyye ... 82  5)  İmdad‐ı Hazeriyye ... 86  B)  AVARIZ VERGİLERİNDEN SAĞLANAN MUAFİYETLER ... 88  C)  CEBELÜ BEDELİ ... 90  IV.BÖLÜM  SEFERLER İÇİN KONYA’DAN TEMİN EDİLEN ZAHİRE VE NAKLİYE VASITALARI ... 94  A)  ZAHİRE TEMİNİ ... 95  1)  Asker Tayinatları ... 99  2)  Zahirenin Bozulması ve Bakaya Kalması ... 104  B)  NAKLİYE HAYVANLARI İLE VASITALARININ TEMİNİ ... 105  1)  Deve Temini ... 106  2)  Diğer Nakliye ve Ulaşım Hayvanlarının/Vasıtalarının Temini ... 113  C) MÜBAYAALAR SIRASINDA ORTAYA ÇIKAN PROBLEMLER ... 117  SONUÇ ... 120  KAYNAKÇA ... 123  EKLER ... 131   

(9)

KISALTMALAR

  AÜSBE   Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü  Bkz.    Bakınız  BOA.    Başbakanlık Osmanlı Arşivi  C.    Cilt  çev.    Çeviren  DİA.    Diyanet İslam Ansiklopedisi  Ed.    Editör  EÜSBE    Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü  Haz.    Hazırlayan  İA.    İslam Ansiklopedisi  KŞŞ.    Konya Şeriye Sicili  MEB.    Milli Eğitim Bakanlığı  Nr.    Numara  S.    Sayı  s.    Sayfa  SDÜSBE  Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü  SÜSBE.   Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü  TTK    Türk Tarih Kurumu  TDVİA    Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi  vb.    Ve benzeri  vs.    Vesaire  Yay.    Yayınları               

(10)

TABLOLAR LİSTESİ

 

Tablo I   :1703 Senesinde Konya Sancağı ve Kazalarının Avarız Mükellefiyetleri  Tablo II  :1704 Senesi Konya Kazası ve Bağlı Nahiyelerin Avarız Mükellefiyetleri  Tablo III  :1703‐1749  Yılları  Arasında  Konya  Sancağı  ve  Kazasının  Avarız 

Mükellefiyetleri 

Tablo IV  :1703  Senesi  Konya  Sancağı’na  Bağlı  Kazaların  Bedel‐i  Nüzul 

Mükellefiyetleri 

Tablo V  :1715 Senesi Konya Kazası’nın Bedel‐i Nüzul Mükellefiyeti 

Tablo VI  :1703‐1749  Senesi  Konya  Sancağı  ve  Kazası’nın  Bedel‐i  Nüzul 

Mükellefiyetleri 

Tablo VII  :1718 Senesi Konya Kazası’nın İmdad‐ı Seferiye Mükellefiyetleri  Tablo VIII  :1740 Senesi Konya Kazası’nın İmadad‐ı Seferiye Mükellefiyetleri 

Tablo IX  :1719  Senesi  Karaman  Eyaleti  Sancaklarının  İmdad‐ı  Hazeriye 

Mükellefiyetleri 

Tablo X  :1749  Senesi  Karaman  Eyaleti  Sancaklarının  İmdad‐ı  Hazeriye 

Mükellefiyetleri 

Tablo XI  :Karaman  Eyaleti  Dahilinde  Bulunan  Sıbyan  ve  Müteakidlerin  1718 

Senesinde Ödeyecekleri Cebelü Bedelleri 

Tablo XII  :Karaman  Eyaleti  Dahilinde  Bulunan  Sancakların  1726  Senesinde 

Ödeyecekleri Cebelü Bedelleri 

Tablo XIII  :Karaman  Eyaleti  Dahilinde  Bulunan  Sıbyan  ve  Müteakidlerin  1736 

Senesinde Ödeyecekleri Cebelü Bedelleri 

Tablo XIV  :1743  Senesinde  Konya  Kazası’ndan  Ordu  İçin  Gerçekleştirilen  Zahire 

Mübayaası 

Tablo XV  :1726 Senesinde Loristan Seraskeri Ahmed Paşa’nın Maiyetine Katılmak  Üzere Yola Çıkan Askerlerin Bir Günlük Tayinatlarının Dağılımı 

Tablo XVI  :1743  Tarihinde  Erzurum  Canibi  Ser‐askeri  Ahmed  Paşa’nın  Maiyetine 

Katılmak Üzere Yola Çıkan 500 Serdengeçtinin Bir Günlük Tayinatlarının Dağılımı 

Tablo XV  : 1714‐1743 Tarihleri Arasında Konya Sancağı ve Kazası’ndan Ordu İçin 

Talep Edilen Develer   

(11)

GİRİŞ

A. KONU

Osmanlı  Devleti’nin  temel  dinamiklerinden  birisi  olan  ordunun  sefer  öncesinde  ne  şekilde organize edildiğini ve ihtiyaçlarının nasıl karşılandığını anlamak, devleti altı yüz ayakta  tutan bu gücü anlamamız açısından önem arz etmektedir. Osmanlı Devleti, herhangi bir savaş  kararı verdiğinde yurt içindeki idari ve lojistik teşkilatın daha etkin bir düzeye çıkarılması için  önemli  hazırlıklar  yapmıştır.  Günümüzde  lojistik  olarak  isimlendirilen  bu  sefer  öncesi  hazırlıklar  ve  stratejiler,  Osmanlı  Devleti’nde  yapılan  seferlerin  başarılı  olmasını  sağlamaktaydı.  Bu  hazırlıkların  devlet  tarafından  nasıl  ve  ne  şekilde  uygulandığını  bilmek  Osmanlı zaferlerinin altında yatan sebepleri daha iyi anlamamızı sağlayacaktır.    

Osmanlı  Devleti,  XVIII.  yüzyılın  ilk  yarısında,  1699  Karlofça  Antlaşması  ile  kaybetmiş  olduğu toprakları geri almak amacıyla batıda Avusturya ve Venedik, doğuda İran ve kuzeyde  Rusya  ile  bir  dizi  mücadele  içerisine  girmiş  olup  klasik  sefer  organizasyonu  stratejisi  devam  ettirilmiştir.  İşte  bu  dönemdeki  stratejide,  “Konya’nın  yeri  ve  önemi  nedir?”  sorusu  cevaplandırılmaya  çalışarak,    Osmanlı  sefer  organizasyonlarına  bir  taşra  kentinden  yapılan  askeri,  mali  ve  iaşe  desteklerinin  mahiyeti  ortaya  konulacaktır.  Ayrıca  bu  organizasyon  ağı  içerisinde Konya’yı önce çıkaran hususların neler olduğu tespit edilecektir. 

B. AMAÇ

Hem bir eyalet hem de o eyaletin merkezi olması bakımından önem arz eden Konya,  aynı zamanda Üsküdar’dan Halep’e kadar uzanan Anadolu’nun sağ kolu üzerindeki konumu  açısından stratejik bir noktada idi. Sefer hazırlıklarının seyri, taşra cephesinden daha dikkatli  bir şekilde incelendiğinde; ordunun konaklaması, beslenmesi, ordudaki nakliye hizmetlerinin  gerçekleştirilmesi için ihtiyaç duyulan iaşe ve ikmal malzemelerinin temin edilmesi hususları  daha net olarak açıklığa kavuşacaktır. Bunun yanında Konya’nın bu dönemdeki seferlere olan  mali katkısı, alınan vergi türlerinden hareketle ortaya konulacaktır.  Ayrıca XVIII. yüzyılın ilk yarısında gerçekleşmiş olan doğu ve batı cenahlarına yapılan  sefer harekatlarında Konya’dan hangi lojistik katkıların yapıldığı ortaya konulmaya çalışırken,  bu  cenahlara  yapılan  desteğin;  askeri,  mali,  ikmal  ve  iaşe  bakımından  bir  farklılık  arz  edip  etmediği de gösterilmeye çalışılacaktır. 

(12)

Osmanlı sefer hazırlıkları sürecinde devlet, gücünün ve zenginliğinin sınırları ne olursa  olsun her zaman halkın desteğine de ihtiyaç duymaktaydı. Bu noktada söz konusu desteğin  ne  şekilde  sağlanmış  olduğu  ya  da  sağlanamadığı  zamanlarda,  devlet  ile  halk  arasındaki  ilişkilerin nasıl geliştiği ortaya konulacaktır. Yine bu desteği temin etme noktasında devlet ile  halk  arasında  aracılık  vazifesi  üstlenmiş  olan  resmi  veya  yerel  memurların  görev  ve  sorumlulukları hakkında bilgiler sunulacaktır. 

C. YÖNTEM VE TEKNİK

 

Tezin hazırlanma aşamasında ilk olarak, Osmanlı sefer organizasyonu hakkında geniş  bir  literatür  araştırması  yapılarak,  bu  konudaki  çalışmalar  temin  edilmeye  çalışılmıştır.  Literatür  araştırmasının  hemen  akabinde  konumuzun  temel  kaynağını  oluşturan  XVIII.  yüzyılın  ilk  yarısını  kapsayan  Konya  Şer’iyye  Sicilleri  taranmıştır.  Yapılan  tarama  sonucu,  sicillerden elde edilen belgeler, konularına göre tasnif edilmiş ve yapılan bu tasnifin ardından  belgeler tekrar gözden geçirilerek daha dikkatli bir şekilde okunmuştur. Sicillerdeki bilgilerin  benzerlik  gösterdiği  ve  sayısal  nitelik  arz  eden,  özellikle  talep  edilen  vergi,  deve  vb.  konulardaki bilgilerden hareketle tablolar oluşturulmuştur. Böylece verilerinin daha anlaşılır  ve kullanışlı olması sağlanmıştır. 

İkinci  olarak  ise  ilgili  çalışma  dönemini  kapsayan  Mühimme  Defterleri’nin  taraması  yapılmıştır.  Tespit  edilen  belgeler  tasnif  edilmiş,  akabinde  de  özellikle  sefer  dönemlerdeki  mühimme defterlerinden ilgili belgelerin taraması yapılmıştır.  

Elde  edilen  belgelerden  hareketle  tezin  temel  iskeleti  oluşturulmuş  ve  sefer  organizasyonu  ile  ilgili  ikinci  el  kaynaklardaki  teorik  bilgilerle  desteklenerek  hazırlanan  tez  çalışması tamamlanmaya çalışılmıştır. 

D. SINIRLILIKLAR

 

Bir şehrin sefer lojistiğine olan katkısı ortaya konulurken, geniş bir zaman diliminden  ziyade  sınırları  belli  bir  zaman  dilimi  içerisinde  değerlendirilip  ele  alınması  şeklinde  bir  yöntem  takip  edilmesi,  araştırmanın  önemi  açısından  daha  faydalı  olmaktadır.  Bu  anlamda  hazırlanan  çalışma,  1683  Viyana  yenilgisi  sonrasında  kaybedilen  toprakları  tekrar  geri  alma  politikasının takip edildiği 1700‐1750 yılları arasındaki dönemi kapsamaktadır. Bu dönemde 

(13)

Osmanlı  Devleti;  batıda  1711  yılında  Prut,  1715’de  Mora  ve  1739  tarihinde  de  Belgrad  zaferlerini  gerçekleştirmişken;  doğuda  ise  İran  ile  1722  yılında  başlayan  ve  aralıklarla  1743  yılına kadar devam bir mücadele içerisine girmiştir.  

Araştırma,  Osmanlı  Devleti’nin  taşra  veya  eyalet  teşkilatı  içerisindeki  önemi  ve  belirgin  konumundan  dolayı  Konya  Kazası  çerçevesinde  hazırlanmıştır.  Osmanlı  sefer  hazırlıklarının  bu  dönemde  Konya  şehrinde  ne  şekilde  cereyan  ettiği  ve  Konya’nın  Osmanlı’nın  hem  doğu  hem  de  batı  cenahına  yapmış  olduğu  seferlere  olan  katkısının  boyutlarının ne olduğu gibi hususlar irdelenecektir. Böylece hem bir eyalet hem de o eyaletin  merkezi durumunda Konya’dan hareketle, Osmanlı seferlerinin gerçekleştirilebilir olmasında,  Anadolu  insanlarının  üstlenmiş  oldukları  ve  içine  çekilmiş  oldukları  sorumluluklara  ilişkin  fikirler edinebilme imkanına sahip olunacaktır.  

Çalışma  hazırlanırken  birinci  el  kaynak  bakımından  da  bir  sınırlamaya  gidilmiştir.  1700‐1750  yılları  arasındaki  Konya  Şeriyye  Sicillerinden  yararlanılmış  olup  aynı  dönem  içerisinde özellikle de sefer dönemlerindeki mühimme defterleri dikkate alınmıştır. 

E. LİTERATÜR

 

  Bu  çalışmamızın  temel  kaynağı  kuşkusuz  Sicil  Defterleridir.  Konunun  sınırları 

bakımından XVIII. yüzyılın ilk yarısını kapsayan 40 ve 57 numaraları arasındaki Konya Şer’iyye  Sicilleri’nden yararlanılmıştır. Osmanlı askeri tarihi açısından şer’iyye sicillerinin büyük değeri  olduğu şüphesizdir. Seferberlik kararı ve savaş hazırlıkları, asker toplanması, ordunun ikmal  ve iaşeleri, ölüm, görevden ihraç, destek hizmetleri gibi konularda askeri tarihimiz için sosyal,  ekonomik,  eğitim  ve  disiplin  konularına  ışık  tutmaktadır.  Yine  sefer  sırasında  ordunun  geçeceği yolların bakım, onarım ve  temizliklerinin yapılması; erzak ve mühimmatın nakli ve  bu  işler  yapılırken  geçilecek  menzillerin  onarımı  ile  gereksinim  duyulan  araç‐gerecin  bulundurulması  gibi  askeri  tarih  bakımından  son  derece  önemli  belgeleri  bu  sicillerde  bulabilmekteyiz.  

  Konya  Şer’iyye  Sicillerinin  yanı  sıra  yararlanılan  bir  diğer  ana  kaynağımız  Mühimme  defterleridir.  XVIII.  yüzyılın  ilk  yarısı  dikkate  alındığından  bu  dönemle  ilgili  mühimme  kayıtlarının 112 ile 154 numaralı defterler arasında olduğu görülmektedir. Bu defterlerden az  bir  kısmı  yüksek  lisans  tezi  olarak  çalışılmış  olup  büyük  bir  kısmı  ise  henüz  transkiribe 

(14)

edilmemiştir.  Osmanlı’nın  siyasi,  askeri,  iktisadi  ve  sosyal  hayatına  ışık  tutan  mühimme  defterlerinde,  konumuz  bakımından  ordunun  idaresi  ve  sevki,  iaşe  ve  ikmali,  donanma  ve  deniz ile kara seferleri hakkında bilgiler bulabilmek mümkündür. 

  Osmanlı  tarihi  çalışmaları  içinde  harp  sanatı  ve  savaş  tarihi  ile  ilgili  olarak  yapılan  çalışmaların  son  zamanlarda  artmış  olduğu  gözlenmektedir.  Bu  alanda  ilk  çalışma  yapanlar  Rhoads  Muphey  ve  Caroline  Finkel’dir.  Ardından  Ömer  İşbilir,  Ersin  Gülsoy,  M.  Yaşar  Ertaş,  Hakan  Yıldız,  Mehmet  İnbaşı,  Mustafa  Nuri  Türkmen,  Tahir  Sevinç,  Hakan  Karagöz,  Serdar  Genç,  Vırgınıa  Aksan,  Gabor  Agoston  gelmektedir.  Bunlar  arasında  Muphey,  İşbilir,  Gülsoy,  İnbaşı, ve Türkmen’in çalışmaları XVII. yy. da yapılan sefer organizasyonları ile ilgilidir. 

  XVIII.    yüzyılın  ilk  yarısını  kapsayan  dönemde,  Osmanlı  Devleti’nin  gerçekleştirmiş  olduğu  dört  sefer  bulunmakta  olup  bunlardan  ilki,  1711  tarihinde  Rusya  üzerine  gerçekleştirilmiş  olan  Prut  Seferi’dir.  Bu  seferle  ilgili  olarak  ayrıntılı  bilgiyi  muhteva  eden  kaynak  ise  Hakan  Yıldız’ın  “Haydi  Osmanlı  Sefere”  adlı  çalışmasıdır.  Bu  çalışmada  Prut  Seferi’nin lojistiği, iaşe ve ikmali, nakliyatı, askeri desteği ve sefer harekatı hakkında kapsamlı  bilgiler  sunulmaktadır.  Prut  Seferi  ile  ilgili  olarak  yararlanılan  bir  diğer  önemli  kaynak  da  A.  Nimet  Kurat’ın  “Prut  Seferi  ve  Barışı”  adlı  eseridir.  Bu  eserde  de  Prut  Savaşı  dönemindeki  siyasi gelişmelerle ilgili bilgiler bulunmaktadır. 

  İkinci  sefer,  Venedik  üzerine  gerçekleştirilmiş  olan  1715  Mora  Seferi’dir.  Bu  alanda  yapılan  çalışma  ise  M.  Yaşar  Ertaş’ın  “Sultan’ın  Ordusu”  adlı  eseridir.  2010  yılında  yayımlanmış  olan  bu  çalışmada;  Mora  Seferi  için  başlangıcından  bitişine  kadar  yapılan  tüm  askeri hazırlıklar üzerinde durularak geniş bir malumat verilmiştir.  

  1724  ile  1746  yılları  arasındaki  belirli  dönemlerde,  doğu  cenahında  Gürcüler  ve  İran  üzerine  bir  dizi  seferler  gerçekleştirilmiştir.  Bu  cenaha  yapılan  sefer  hazırlıkları  ve  organizasyonları ile ilgili olarak bilgi içeren kaynaklardan ilki Serdar Genç’in “Lale Devri’nde  Savaş’ adlı eseridir. Bu çalışmada 1722 ve 1724 yılları arasında doğu cenahına yapılmış olan  seferlerin organizasyonu üzerinde durulmuştur. Doğu seferleriyle ilgili olarak bir diğer önemli  kaynağımız, Rukiye Işık’ın “Osmanlı‐İran Seferleri’nin Lojistik Hazırlıkları (1630‐1750)” yüksek  lisans  çalışmasıdır.  Bu  çalışmada  İran  seferleri,  daha  geniş  bir  zaman  dilimi  içerisinde  değerlendirilmiş olup Osmanlı’nın İran seferleri esnasındaki asker tedariki, nakliyatı, iaşe ve  ikmali ile ilgili olarak bilgiler sunulmuştur. 

(15)

  İncelenen  dönem  dahilinde  gerçekleştirilen  son  sefer  ise  1737‐1739  yıllarında  Avusturya  üzerine  çıkılmış  olan  Belgrad  Seferi’dir.  Hakan  Karagöz’ün  “1737‐1739  Osmanlı‐ Avusturya  Harbi  ve  Belgrad’ın  Alınması”  adlı  doktora  tezi,  Belgrad  sefer  organizasyonu  hakkında  bilgiler  sunmaktadır.  Bu  çalışmada,  diğerlerinden  farklı  olarak  sadece  Osmanlı  Devleti’nin askeri yapısı ve sefer organizasyonu ile ilgili olarak değil, aynı zamanda Avusturya  ordusuyla ilgili olarak da malumat verilmiştir. 

  XVIII.  yüzyılın  ilk  yarısında  gerçekleşmiş  olan  sefer  harekatları  hakkında  bilgi  veren  kaynakların yanı sıra Osmanlı askeri yapısı ve harpleri hakkında malumat içeren kaynaklardan  da  faydalanılmıştır.  Bunlardan  en  önemlilerinden  bir  tanesi  Vırgına  Aksan’ın  “Kuşatılmış  Bir  İmparatorluk,  Osmanlı  Harpleri  (1700‐1870)”  adlı  çalışmasıdır.  Bu  çalışmada,  özellikle  de  çalışmamıza  konu  olan  dönem  itibariyle  Prut,  Mora  ve  Belgrad  harpleriyle  ilgili  olarak  analizler  sunulmasının  yanı  sıra  Osmanlı  askeri  yapısı  hakkında  değerlendirmelerde  bulunulmuştur. 

  Rhoads Murphey’in “Osmanlı’da Ordu ve Savaş(1500‐1700) adlı eseri, M.Tanju Akad 

tarafından  çevrilmiş  olup  2007  yılında  yayımlanmıştır.  Bu  çalışmada,  Osmanlı  Klasik  Dönemi’ndeki  askeri  yapı  ve  sefer  organizasyonundaki  etkenler  hakkında  bilgiler  vermiştir. Murphey  kitapta,  genel  yargıların  aksine  Osmanlı  Devleti’nin  “Barut  İmparatorluğu”  olmadığını,  savaşları  kazanmasında  sadece  askeri  başarılarının  ve  silah  teknolojisinin  değil,  bunun  perde  arkasında  motivasyon,  doğal  şartlar,  mevcut  politik  durumlar  ve  psikolojik  etkenlerin de rol oynadığını vurgulamaktadır. 

  “Osmanlı’da  Savaş  ve  Serhad”  adlı  çalışmasında  makalelerini  bir  araya  getirerek  yayınlayan  Gabor  Agoston,  bu  eserinde  Osmanlı  Devleti’nin  askeri  yapısı  ve  batı  dünyası  üzerine gerçekleştirilen seferlerin içeriği hakkında bilgiler vererek analizlerde bulunmuştur.     Çalışma hazırlanırken, çalışmamıza plan ve işleyiş bakımından fikir verecek iki önemli  tezden de yararlanılmıştır. Bunlardan ilki, Ahmet Yüksel’in “Osmanlı Sefer Organizasyonlarına  Taşradan  Bir  Bakış:  Sivas  Şehrinde  Sefer  Hazırlıkları  (1787‐1850)”  isimli,  Cumhuriyet  Üniversitesi’nde basılmış olan yüksek lisans tez çalışmasıdır. Çalışmada temel olarak, Osmanlı  Devleti’nin  ele  alınan  dönemdeki  sefer  hazırlıklarının  Sivas  şehrinde  nasıl  vuku’  bulduğu  ve  Sivas şehrinin seferlere olan katkısı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Ahmet Yüksel tarafından  hazırlanan  bu  çalışma  XVIII.  yüzyılın  sonu  ile  XIX.  yüzyılın  ilk  yarısını  kapsayan  bir  dönem 

(16)

içerisinde  Sivas  sınırları  içerisinde  incelenirken;  buna  karşın  bizim  hazırlayacağız  tez,  XVIII.  yüzyılın ilk yarısında gerçekleştirilen seferlerde Konya’nın katkısı ele alınacaktır. Böylelikle de  hem  zaman  hem  de  mekan  olarak  farklılık  arz  eden  bu  çalışmalarda  iki  Anadolu  şehrinin  Osmanlı seferlerine hangi katkılarda bulunduklarını görmek ve kıyaslamak imkanı olacaktır.  

Bir  diğer  çalışma  ise,  Hatice  Cırık’ın  “XVII.  Yüzyıl  Askeri  Seferleri  Esnasında  Anadolu’dan  Yapılan  Hazırlıklar(1644‐1660)  adlı  yüksek  lisans  tezidir.  Bu  çalışmada  da,  Osmanlı  Devleti’nin  XVII.  yüzyıldaki  siyasi,  ekonomik  ve  idari  durumu  hakkında  bilgi  verilirken,  incelenen  dönemde  özellikle  de  batı  cenahına  gerçekleştirilmiş  olan  sefer  hazırlıkları hakkında bilgiler sunulmuştur. 

Yine  Alaaddin  Aköz’ün  “Karaman’dan  Zigetvar’a”  adlı  çalışması,  XVI.  yüzyıldaki  Zigetvar sefer harekatı için Karaman Eyaleti’nden yapılan hazırlıklar ve askeri süreç hakkında  mühim  bilgiler  sunmaktadır.  İncelememiz  bakımından  farklı  bir  dönemi  ihtiva  eden  bu  çalışma, bize yöntem bakımından yol gösterici olmaktadır. 

  Bunların  dışında  araştırmamız  sırasında  XVIII.  yüzyılın  ilk  yarısındaki  dönem  ve  Osmanlı  sefer  organizasyonu  ile  ilgili  olarak  çok  sayıda  eser,  tez,  makale  ve  bildiriden  de  faydalanılmıştır. 

F. XVIII. YÜZYILIN İLK YARISINDA KONYA

1. İdari ve Sosyal Durum

 

Osmanlı  Devleti’nin  idari  teşkilatlanmasında  büyükten  küçüğe  doğru  eyaletler  sancaklara,  sancaklar  kazalara,  kazalar  nahiyelere,  nahiyeler  ise  karyelere  bölünmüştür1

Klasik  Osmanlı  taşra  organizasyonu  iki  temel  üzerine  inşa  edilmiş  olup;  bunlardan  birincisi  askerî  ve  idarî  nitelikli  olan  ve  başında  sultanın  yürütme  yetkisini  temsil  eden  “Bey”in  (beylerbeyi veya sancakbeyi ) bulunduğu sancak, diğeri ise adlî nitelikli olan yani hükümdarın  hukukî  yetkisini  kullanan  ve  temsil  eden  ilmiye  sınıfından  gelen  ve  başından  “Kadı”nın  bulunduğu kaza idi. Sonraki dönemlerde sınırların genişlemesine paralel olarak birkaç sancak  bir araya getirilerek eyaletler oluşturulmuştu. İlk kurulan eyalet Rumeli Eyaleti olmuş, daha 

      

(17)

sonra Anadolu Eyaleti ihdâs edilmiş ve nihayetinde sınırların genişlemesiyle bunların sayıları  32’ye kadar çıkmıştır2.  

 

Fatih  Sultan  Mehmet  zamanında  Karamanoğulları’ndan  Osmanlılara  geçen  Karaman  Eyaleti,  bu  dönemde  yapılan  bir  tahrire  göre  11  kazaya  ayrılmaktaydı3.  II.  Bâyezîd 

döneminde,  1500  yılında,  Nasuhzade  Haydar  tarafından  yapılan  ikinci  tahrirde  ise Karaman  vilayeti  15  kazaya  ayrılmıştı4.  İncelediğimiz  dönemde  yani  XVIII.  yüzyılın  ilk  yarısında  ise; 

şer’iye  sicillerinde,  Karaman  Eyaleti’ne  bağlı  yedi  sancak  bulunmakta  olup  bunlar;  Konya,  Akşehri,  Kırşehri,  Aksaray,  Beyşehri,  Niğde  ve  Kayseri  idi5.  Yine  bu  dönemde,  Konya 

Sancağı’nın merkez kazaları ise şunlardı: Saidili, İnsuyu, Bayburd, Turgud, Karışözü, Gaferiyad,  Belviran, Aladağ, Pirlevganda, Larende, Divle ma’a Karış, Eski‐il ve Ereğli6

 

1699  Karlofça  Antlaşması  ile  alınan  ağır  mağlubiyet  ve  sonrasında  gelişen  huzursuzluğun  etkisiyle  ortaya  çıkan  Edirne  Vak’ası  neticesinde  II.  Mustafa’nın  tahttan  indirilerek  yerine  kardeşi  III.  Ahmed’in  geçmesiyle(22  Ağustos  1703)  başlayan  bu  dönem,  1730 yılında Patrona Halil İsyanı ile başa geçen I. Mahmut(1730‐1754) ile sürdürülmüştür7.     Osmanlı Devleti’nin XVIII. yüzyıl öncesi tarihine bakıldığında, devletin savaşlardan hep  olumlu yönde etkilendiğini; devletin kurumlarının, yapısının ve ekonominin kendini yeniden  üretmesinde bu savaşların çok önemli bir rol ve işleve sahip olduğunu göstermektedir. Diğer  bir değişle Osmanlı Klasik Düzeni içerisinde savaşlar, bir bunalım öğesi ya da etmeni olarak  değil, tam aksine bir kazanç kaynağı idi8. Osmanlı’da savaşların faydadan çok zarara yol açtığı;  siyasi, sosyal ve ekonomik bunalıma dönüştüğü dönüm noktası ise 1683’de başlayan ve uzun         2 Nejat Göyünç, ”Osmanlı Devletinde Taşra Teşkilatı (Tanzimat ‘ a Kadar ) ”, Osmanlı, C.VI, YTY, Ankara 1999, s.  77; Muhittin Tuş, Sosyal ve Ekonomik Açıdan Konya 1756‐1856, Konya Ticaret Odası, Konya 2001, s.25; Metin  Kunt, Sancaktan Eyalete 1550‐1650 Arasında Osmanlı Ümerası ve İl İdaresi, Boğaziçi Yay., İstanbul 1978, s. 9.  3 Bunlar: Konya, Larende, Seydişehir, Bozkır, Beyşehir, Akşehir, Ilgın, Niğde, Şücaeddin ve Anduğu, Ürgüp, Eğerli,  Koçhisar ‘ dı . Nahiyeleri ise Karahisar ve Develi’ydi. Bkz. İbrahim Hakkı Konyalı, Abideleri ve Kitabeleriyle Konya  Tarihi, Ankara 1997, s.111.  4 Bu sancaklar; Konya, Belviran, Çimen, Akşehir, Ilgın, Niğde, Anduğu, Ürgüp, Ereğli, Aksaray, Koçhisar, Kayseri,  Ermenek, Mut, Gülnar’dır. Bkz. Konyalı, Konya Tarihi, s.114‐115.  5 Yusuf Küçükdağ, Lale Devrinde Konya, Basılmamış Doktora Tezi, SÜSBE, Konya 1989, s. 227.  6 Küçükdağ, Lale Devrinde Konya, s. 228. 

7 Ömer  Şafak  Kaya,  Konya  Valilerinin  Bazı  Gelir  Ve  Giderleri  (1700‐1725),  Yayınlanmamış  Yüksek  Lisans  Tezi,  SÜSBE, Konya 2007, s. 4‐5. 

8 Yavuz  Cezar,  Osmanlı  Maliyesinde  Bunalım  ve  Değişim  Dönemi  (XVIII.yüzyıldan  Tanzimat’a  Mali  Tarih),  Alan  Yayınları, İstanbul 1986, s. 27. 

(18)

bir  süre  devam  eden  Avusturya  savaşlarıdır.  Bu  süreçte  devletin  hazinesi  boşalmış,  askere  verilecek para azalmış hatta kalmamıştır. Ayrıca Anadolu’daki idareciler ile askerlerin savaşa  katılmak  üzere  görev  yerlerinden  ayrılması  dolayısıyla  Anadolu’da  eşkıyalar,  leventler  ve  iskan edilemeyen aşiretler ile çapulculuk yapan başıboş kişilerin meydana getirdiği karmaşa  ve düzensizlikler yaşanmıştır9

 

XVIII.  asırda  Osmanlı  İmparatorluğu’nun  sosyal  ve  ekonomik  bünyesindeki  değişikliklerin etkisiyle merkezi idare zayıflamış ve eyaletlerde mahalli güçler ortaya çıkmaya  başlamıştır10.  Bunlar;  ayan,  voyvoda,  muhassıl,  mütesellim  gibi  kaza  yöneticileri  ve  şehir 

kethüdalarıdır.  Bu  görevleri  ele  geçirenler  ise,  Müslüman  ve  Türk  idi.  Böylece  Anadolu’da  yönetim el değiştirmeye, Enderunlu sayısı azalmaya başlamıştı. Gerek bunların, gerekse ehl‐i  örfe mensup görevlilerin atanmasında sık sık yolsuzluklar görülmeye başlamıştır. Bu görevleri  yüksek  haraç  ve  rüşvet  ödeyerek  elde  eden  görevliler  ise,  zararlarını  çıkarmak  için  halkı  soymaya başlamışlardır11. Bu durum halkın yönetimden memnuniyetsizliğe neden olmuştur. 

  Bu dönemde yalnızca valiler ve sancakbeyleri değil kaza idaresinin başı konumunda  olan  kadılar  ile  öteki  mahkeme  hizmetlileri  de  halktan  fazla  fazla  para  toplamaktaydılar.  Kadılar  ve  diğer  mahkeme  personeline  hazinece  ayrıca  bir  para  ödenmemekte,  mahkeme  harçları  ve  aidatları  ile  geçinmek  zorunda  olmalarının  dışında,  görev  sürelerinin  de  bir  kadılıkta  en  fazla  iki  yıl  olduğu  için,  bunlar  kısa  zaman  içerisinde  olabildiğince  servet  edinmeye çalışıyorlardı. Çünkü, kadılar için başka bir kadılığa tayin, yeniden sıraya girme ve  mülazemette bekleme demekti12

 

Paşalar,  ayanlar  ve  kapılarında  levend  besleyen  diğer  vilâyet  idarecileri  kendi  güvenlikleri  ve  güçlerini  artırmak  için  özellikle  de  sefere  katıldıkları  dönemlerde  sayısını  arttırdıkları levent ve sekbanları sefer dönüşü beslenme ve ihtiyaç masraflarından kurtulmak  için  serbest  bırakma  yoluna  gitmişlerdir.  Bunun  sonucunda  artık  yerlerini,  yurtlarını  terk  ettiklerinden  ve  ziraatten  uzak  kaldıklarından  kapısız  kalan  bu  leventler,  halka  yönelmekte;  bedava yem ve yiyecek, kurban akçesi, bayrak akçesi gibi adlarla halktan para‐mal almakta ve 

      

9 Konya  ve çevresinde  yaşanan  eşkıyalık hareketleri  hakkında  detaylı bilgi  için  Bkz. Ali  Rıza  Soyucak,  Konya  ve  Çevresinde Eşkıyalık Hareketleri (1640‐1675), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), SÜSBE, Konya 1997. 

10 Yusuf Halaçoğlu, Osmanlı İmparatorluğu’nun İskan Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi, Ankara 2006, s. 28.  11 Yücel Özkaya, 18. Yüzyılda Osmanlı Toplumu, İstanbul 2008, s. 17. 

(19)

halka  eziyet  etmekteydiler.  Bunlar  sicillerde  “yaramaz  ve  haramzade,  celali,  türedi,  kapusız  ve bacasız levendat” isimleriyle geçmektedirler13.  

 

XVIII.  yüzyılda  Osmanlı  Devleti’nin  geçirdiği  değişim  süreci  ve  Anadolu’da  giderek  etkisini  artıran  eşkıyalık  hareketlerinin  Karaman  Eyaletinin  merkez  sancağı  konumunda  bulunan  Konya’da  da  hissedilmekteydi.  Bu  dönemde  Anadolu’da  yaygınlaşan  sosyal  çalkantılar,  bunalımlar  ve  devletin  giriştiği  savaşlar  neticesinde  sürekli  miktarları  artan  vergilerin  tahsilinin  Konya’yı  da  olumsuz  yönde  etkilediği  şüphe  götürmez  bir  gerçektir.  Bu  dönemde  Anadolu  halkının  hem  idarecilerin  hem  de  başıboş  ve  kapısız  kalan  leventlerin  zulmüne  uğramışlar,  bu  konuyla  ilgili  şikayetlerden  dolayı  bu  dönemde  adalet  fermanlarını  yayınlanmıştır.  

2. Ekonomik Durum  

Osmanlı  Devleti’nin  maliyesi,  1683  II.  Viyana  yenilgisinin  ardından  Avrupa  Devletleri(Fransa‐Avusturya  ve  İngiltere)  ile  yapılan  ve  16  yıl  gibi  uzun  süreli  olan  savaşlar  dolayısıyla  kötü  bir  durum  arz  ediyordu.  Özellikle  mağlubiyetler  sonucunda  elden  çıkan  bölgelerdeki  gelir  kaybı  ve  bu  buhranlı  dönemlerdeki  sosyal  çöküntü,  üretimdeki  düşüklüğünü  hızlandırmıştır.  Sadece  düzenlenen  sefer  münasebetiyle  hazine  boşalmamış,  halk  artan  vergiler  sebebiyle  iktisaden  çökmüş,  bunun  körüklediği  soygun  ve  baskınlardan  reaya bitap düşmüş, memlekette nizam ve asayiş kalmamıştı14

XVIII.  yüzyılda,  Avrupalı  devletler  daha  önce  kendilerine  verilen  ticari  imtiyazlardan  daha çok yararlanmışlar ve Osmanlı İmparatorluğu’ndaki hammaddelerin ucuzluğu hasebiyle  bunları  alıp,  kendi  ülkelerinde  işlemek  için  aralarında  rekabete  başlamışlardır.  Bu  durum  karşısında Osmanlı İmparatorluğu, Avrupalı devletlerin bir sömürge alanı haline gelmişti15

Osmanlı  ülkesinde  harpler  ve  ağır  vergilerden  dolayı  sıkıntı  içinde  bulunan  reaya,  kendini  daha  güvende  hissedeceğine  inandığı  yerlere  göç  etmeye,  ticarete  yönelmeye  ve  özellikle iş imkanlarının geniş olduğuna inandığı şehir merkezlerine akın etmeye başlamıştı.  Bu durum, zirai sahaların işlenemez ve devletin mahsulattan tahsil ettiği vergilerin alınamaz         13 Bunlarla ilgili birkaç örnek için Bkz. KŞS 48/1‐2; 245‐1280‐1; KŞS 50/ 268‐2.  14 Songül Çolak, “Patrona Halil Ayaklanması’nı Hazırlayan Şartlar ve İsyan’ın Pay‐ı Tahttaki Etkileri”, Türkler, C.  XII, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 525; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV, s. 1.  15 Özkaya, 18. Yy. da Osmanlı Toplumu, s. 208.  

(20)

durumuna  gelmesine  sebep  olduğu  gibi,  şehirlere  yığılan  reaya  kesiminin  burada  oluşturdukları  işsiz  halk  yığınları  da  asayişsizliklere  neden  oluyordu.  Bu  durum  yerli,  şehirli  olan halkı memnuniyetsizliğe itiyordu. Öte yandan taşralardan zirai alanlarını terk ile şehre ve  özellikle  İstanbul’a  göçen  reayalar,  diğer  yerli  ticaret  erbabı  ve  esnafın  işini  zorlaştırdıkları  gibi,  yeniçerilerin  de  ticaretle  meşgul  olmaları  bu  kesimin  şikayetlerini  artırıyor,  hülasa  gidişattan memnun olmayan hoşnutsuzlar grubunun sayıları gün geçtikçe fazlalaşıyordu16

Osmanlı maliyesindeki kötü gidişe mukabil yürütülen mali düzenlemeler başlangıçta,  klasik yapıdan pek taviz verilmeden yapılmaya çalışılmış ve mali çözümlemeler, üretimin ve  ticaret  hacminin  artırılmasından  çok,  mevcut  fiskal  gelirlerin  paylaşımının  yeniden  ayarlanmasına  ve  vergilerin  çoğaltılmasına  endekslenmiştir17.  Bununla  birlikte,  Osmanlı 

Devleti, harcamalardaki büyümeler üzerine askeri ve mali alanda masrafların kısıtlanmasına  yönelik  birtakım  değişiklikler  yapmaya  çalışmıştı.  Bunların  başında  ordu  mevcudunun  azaltılması, devlet kadrolarının dondurulması ve saray masraflarının azaltılması gibi hususlar  sıralanabilir.  Fakat  çok  sık  meydana  gelen  savaşlar  ve  devlet  yapılanmasındaki  çözülmeler  nedeniyle bu önlemler; ancak geçici bir özellik taşımaktaydı18.  

Ekonomik rahatlama için devlet tarafından en sık müracaat edilen ve diğerlerine göre  daha  yaygın  olarak  kullanılan  yöntem,  yeni  mali  kaynakların  yaratılması  için  ek  vergilerin  tahsil edilmesi veya vergilerin yükseltilmesiydi. Avarız adıyla anılan olağanüstü vergiler, XVIII.  yüzyılda artık olağan vergiler haline dönüşmüştü. Yine, XVII. yy.ın sonlarında askeri bir verim  alınmayan tımar ve zeamet sahiplerinden daha çok yararlanmak için tımar ve zeamet bedeli  düzenli  bir  vergi  haline  getirilmişti.  Savaş  masraflarını  karşılamak  için  tesis  edilen  en  yeni  vergi  ise  imdad‐ı  seferiyedir.  Karlofça  Barışı’ndan  sonra  bir  süre  toplanmışsa  da  bu  vergiye  esas düzen 1718 yılından sonra yapılmıştır19

 

Hazinenin gelirlerinin artırılması için başvurulan bir diğer düzenleme de cizye ile ilgili  yapılan  reformdur.  1690  yılında  Köprülüzade  Mustafa  Paşa  tarafından  yürürlüğe  konan  ve  dönemin en verimli ve kalıcı reformu özelliği taşıyan yeni cizye reformunda, mükellefin mali         16 Çolak, “Patrona Halil”, s. 526; M. Münir Aktepe, Patrona isyanı(1730), İstanbul 1958, s. 2‐3.  17 Cezar, Osmanlı Maliyesi, s. 31‐32.   18 M.Yaşar Ertaş, Sultanın Ordusu(Mora Fethi Örneği 1714‐1716), Yeditepe Yayınları, İstanbul 2010, s. 267.  19 Ertaş, Mora’nın Fethi, s. 267. 

(21)

durumuna bağlı olarak cizye üç kısma ayrılmıştı. İlk devirlerde olduğu gibi ala, evsat ve edna  olarak toparlanması için cizye gelirlerini büyük oranda artırmıştır20

Osmanlı Devleti’nin mali bunalımları aşmak amacıyla başvurduğu en son uygulama ise  para  tağşişiydi.  Devletin  içinde  bulunduğu  mali  sıkıntı  ile  paranın  değeri  düşmüştü.  Kalpazanlar piyasaya bol para sürüyor, pek çok kimse resmi paraların kenarlarını kırpmak ve  kenarlarından kazımak suretiyle esas değerini düşürüyor, çeşitli söylentilerle piyasadan ucuza  topladıkları paraları Venedik’e götürüp burada damgasını değiştirdikten sonra tekrar Osmanlı  piyasasına  yüksek  bir  değerle  süren  Yahudi  ve  Ermeni  tüccarlar  kârlar  elde  etmekteydiler.  Aynı  şekilde  külçe  gümüşü  de  İran’a  kaçırarak  bu  madenin  kıtlaşmasına  sebep  olmaktaydılar21.  Genel  düzeni  yıkacak  derecede  büyük  bir  tehlike  halini  alan  bu  durum 

karşısında devlet; sert mali ve cezai tedbirler almak zorunda kalmış, defalarca sahte, karışık,  ayarı  düşük  veya  vezni  noksan  paraları  gerçek  değerlerini  ödeyerek  toplatmış  ve  bunları  İstanbul darphanesinde eriterek “sağ para” haline getirme yoluna gitmiştir22.  

 

Her ne kadar Osmanlı yönetimi, tağşişi ek gelir sağlamak için uzun vadeli bir strateji  olarak  kullanmasa  da  1580’lerden  sonra  bu  yöntemi  sık  sık  kullanmıştı23.  Fakat,  akçanın 

tedavülden  kalkması  ile  birlikte  devletin  tağşiş  yoluyla  ek  kazanç  elde  etme  imkanı  kalmamıştı. Bununla birlikte XVII. yüzyılın sonlarından itibaren salım ve satımlarda farklı kur  uygulamasına gidilerek hazineye büyük miktarda gelir sağlanmıştır. 1691’den sonra başlayan  bu  yöntem,  XVIII.  yüzyılda  da  devam  etmiş  ve  bütçe  açıklarının  kapatılmasında  en  önemli  gelir kaynaklarından birini teşkil etmiştir24.        

         20 Ertaş, Mora’nın Fethi, s. 267.  21 Bekir Sıtkı Baykal, “Osmanlı İmparatorluğunda XVII. ve XVIII. Yüzyıllar Boyunca Para Düzeni İle İlgili Belgeler”,  Belgeler, TTK Yay., Ankara 1969, s.49.  22 Ayrıntılı bilgi için Bkz. Ekrem Kolerkılıç, Osmanlı İmparatorluğunda Para, Ankara 1958, s.88‐101.  23 Şevket Pamuk, Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi, İstanbul, 1999, s. 143‐156.  24 Ahmet Tabakoğlu, Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, İstanbul 1985, s. 283‐285. 

(22)

I.BÖLÜM

OSMANLI DEVLETİ’NDE SEFER ORGANİZASYONU VE LOJİSTİK

A) SEFER KARARI VE SEFER İÇİN İLK HAZIRLIKLAR

  Osmanlı Devleti’nde Bab‐ı Ali’nin herhangi bir ülkeye veya ülkelere karşı sefere karar  vermesi, o ülkelere resmen savaş ilan edilmesi demekti. Ordu‐yı Hümayunun sefere çıkması,  bizzat  padişahın  kararı  ile  gerçekleşmekteydi.  Bununla  birlikte  sefer  kararları,  genellikle  padişahın niyetini sözlü olarak ifade etmesinin ardından sadrazam ve şeyhülislam ile devlet  ve ordunun üst düzey yöneticilerinin katılımıyla toplanan “meşveret‐i azime” de alınırdı25

 

Meşveret‐i azime’de sefer kararının alınmasının ardından, alınan kararın İslam dinine  uygunluğunu ve gerekliliğini onaylamak üzere şeyhülislama başvurulurdu. Şeyhü’l‐islamın da  düşmanın  kötü  niyetinin  açıkça  belli  olması  hasebiyle  sefere  çıkılmasının  gerekli  ve  şer’i  kurallara  tamamen  uygun  olduğuna  dair  kararını  fetva  ile  açıklamasının  ardından  düşman  ülkeye karşı resmen savaş ilan edilmiş olurdu26

 

Osmanlı  Devleti’nde  sefere  çıkılmasına  karar  verildiğinin  en  önemli  işaretlerinden  birisi  tuğ‐ı  hümayunun  olağan  mahalline  dikilmesiyle  anlaşılmaktaydı.  Tuğlar  çıkarıldıktan  sonra  sıra  ordunun  ilk  karargâhının  kurulacağı  yerin  tespitine  gelirdi  ki  bunun  içinde  genellikle Davudpaşa ya da Üsküdar sahraları tercih edilirdi. Eğer ordu Avrupa’nın herhangi  bir devletiyle savaş yapacaksa yani sefer Rumeli tarafına ise ordugâh ilk olarak Davudpaşa’da  bazen  de  Çırpıcı  Çayırı’nda  kurulurdu.  Sefer  Anadolu  tarafına  ise  ilk  ordugâh  Üsküdar’da  toplanırdı.  Bazen  de  padişahın  olduğu  yerde  ‐Edirne  örneğinde  olduğu  gibi‐  Kabak  Meydanı’nda  oluşturulurdu27.  Doğuda  İran  veya başka  bir  ülke  üzerine yapılacak  seferlerde 

ise Üsküdar’dan sonraki ordugâhın genellikle Erzurum veya Diyarbakır’da, Suriye taraflarında  ise Yafa’da kurulduğu görülmektedir28        25 Hakan Yıldız, Prut Seferi’nde Organizasyon ve Lojistik, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2006, s. 21‐ 23; Ahmet Yüksel, Osmanlı Sefer Organizasyonlarına Taşradan Bir Bakış: Sivas Şehri’nde Sefer Hazırlıkları(1787‐ 1850), Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisan Tezi, Sivas 2009, s. 4.  26 Yıldız, Prut Seferi, s. 23; Yüksel, Sivas’ta Sefer Hazırlıkları, s. 4.  27 M. Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, s. 523; Hacı Ali Genç, XV ve XVIII. Yüzyıllarda  Osmanlı Ordularının Sefere Gidiş Merasimleri,  EÜSBE Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri 2006, s. 89.  28 Yüksel, Sivas’ta Sefer Hazırlıkları, s. 9‐10. 

(23)

 

İlk ordugâhın tespit edilmesi ve Sancak‐ı Şerif ile tuğun da buraya nakledilmesinden  sonra  sıra,  ordugâhta  seyyar  bir  devlet  merkezinin  oluşturulması  için  gerekli  çalışmaların  yapılmasına  gelirdi.  Bunların  başında  sefere  çıkacak  padişahlar  ya  da  sadrazamlar  için  ordugâhta  bir  otağ29 kurulması  gelmektedir.  Osmanlı  ordusunda  sefere  çıkış  hazırlıkları 

başladığı  zaman  sadrazamın  başkanlığında  bir  heyet  oluşurdu.  Vezirler,  yeniçeri  ağası,  defterdar,  piyade  ve  süvari  ocakları  ağaları,  çadır  mehterbaşısı  otağ‐ı  hümayunu  tuğlarla  birlikte ordunun ilk menziline doğru törenle harekete geçirirlerdi. Sefer Anadolu yönünde ise  otağ;  kapıkulu  birlikleri,  binek  ve  yedek  atlar  ve  ağırlıklarla  birlikte  Beşiktaş’tan  özel  deniz  araçlarıyla kısım kısım Üsküdar’a geçirilir ve ordugâhtaki yerlerine yerleştirilirdi. En sonunda  padişah  veya  serdar‐ı  ekrem,  maiyetindekiler  ve  muhafızlarıyla  birlikte  askerî  törenlerle  Davudpaşa’ ya veya Üsküdar’a geçerek çadırlı ordugâhtaki yerini alırdı30

 

B) LOJİSTİK SİSTEM VE ALT YAPI FAALİYETLERİ

 

Tarih  boyunca  yapılan  savaşlarda  askerler,  silah,  cephane  ve  iaşenin  temin  edilerek  belirli  bir  zaman  zarfında  orduların  hareket  coğrafyası  üzerinde  ilgili  yerlere  ulaştırılması,  daima güçlükle başarılabilen bir iş olmuştu. Askeri birliklerin belli bir disiplin altında değişik  coğrafi  bölgelerden  gelerek  orduyu  oluşturmaları  ve  bu  insan  gücünün  ihtiyacı  olan  savaş  malzemesi ile gıda maddelerinin taşınması ya da ikmal imkanları, orduların dayanıklılığını ve  uzun mesafelerde savaşabilme kapasitelerini de belirleyici en önemli faktörlerdi31. Dolayısıyla 

harp  sahasındaki  stratejik‐taktik  planlar,  ancak  orduların  hareket  imkanlarını  ve  destek  kaynaklarını  en  iyi  şekilde  işletecek  bir  organizasyonun  gerçekleşmesinden  sonra  bir  anlam  ifade edebilirdi. 

Seferlerin  en  önemli  aşamalarından  biri,  lojistik  organizasyonların  sefer  coğrafyası  üzerinde uygulanabilmesini ve sistemli bir şekilde işletilmesini mümkün kılacak olan alt yapı  faaliyetleridir.    Bu  faaliyetler,  bütün  hazırlıklardan  önce  planlanarak  tatbikata  konulur  ve 

      

29 “Otağ”  hakkında  ayrıntılı  bilgi  için  Bkz.  Midhat  Sertoğlu,  Osmanlı  Tarih  Lugatı,  İstanbul  1986,  s.  273; Cenap  Çürük, “Çadır”, TDVİA, VIII, İstanbul 1993, s. 164. 

30 Genç, Sefere Gidiş Merasimleri, s. 99‐100. 

(24)

askeri  harekat  coğrafyası  üzerindeki  ulaşım  ve  ikmal  imkanları,  lojistik  organizasyonun  en  verimli ve hızlı bir şekilde icra edilebilmesini sağlayacak şekilde iyileştirilirdi.  

 

Savaş  zamanlarında  sefere  çıkacak  orduyu  oluşturan  savaşçı  ve  yardımcı  insan  gücünün  toplanması,  ordunun  savaş  sahasına  intikali,  haberleşme  ve  askeri  kuvvetlerin  her  türlü ihtiyaç maddesiyle ikmal edilmesi ile ilgili çalışmalar, bakımlı ve iyi işleyen bir ulaşım ağı  üzerinden  yürütülmekteydi.  Bu  çalışmaların  amacı;  savaş  coğrafyası  üzerindeki  stratejik  merkezlerin  savunma  imkanlarını  ve  sefer  güzergahının  ulaşım  altyapısını,  destek  organizasyonlarının  kesintisiz  işletilebilmesini  sağlayacak  şekilde  iyileştirebilmekti.  Lojistik  sistem,  ancak  böyle  bir  iyileştirmeden  sonra  kullanıma  hazır  hale  gelmekte  ve  uygulanabilmekteydi32

 

XVIII. yüzyılın ilk yarısındaki seferlere ait lojistik alt yapı organizasyonuna bakıldığında,  söz konusu faaliyetlerin önceki yüzyıllardan beri aynı usullerle uygulanarak gelenekselleştiği  ve  başlıca  iki  ana  başlık  altında  yürütüldüğü  söylenebilir:  Bunlardan  ilki,  hudut  kalelerinin  güçlendirilmesi; ikincisi ise, sefer güzergahı olan yolların tamiri, temizlenmesi ve güvenliğinin  sağlanması ile gerekli görülen yerlerde yeni köprülerin yapılmasıdır.     1) Kalelerin Güçlendirilmesi   Sınır boylarındaki kaleler, güvenliğin sağlanması ve olası bir harekatta lojistik destek  üssü  olmaları  itibariyle  stratejik  bir  önem  arz  etmekteydi.  Sefer  hazırlıkları  kapsamında  öncelikle sınırdaki kaleler tahkim edilmekteydi ve devletin XVIII. yüzyılın ilk yarısındaki hem  batı hem de doğu seferlerinde bu tür hazırlıkları görmek mümkündür. 

 

Stratejik askeri üsler olan kalelerin, barışta olduğu gibi savaş zamanlarında da daima  yeterli asker, erzak ve cephaneye sahip olması ve bakımlı tutulması gerekmekteydi. Özellikle  düşman  saldırıları  karşısındaki  ilk  direniş  noktaları  olan  büyük  garnizonlara  sahip  sınır  kalelerinin,  savaş  öncesinde  gıda  ve  cephane  ikmali  yanında  bakım,  onarım  vb.  mimari  çalışmalarla takviye edilmesi elzemdi. Nitekim ani bir savaş durumunda ordunun hazırlıklarını 

       32 Yıldız, Prut Seferi, s. 27. 

(25)

tamamlayıp çarpışma bölgesine ulaşması altı ayı bulabilmekteydi. Bu nedenle sınır ve sınıra  yakın  bölgelerdeki  kaleler,  ordu  savaş  alanına  gelene  kadar  ya  da  düşman  saldırılarına  olabildiğince uzun süre dayanacak şekilde her bakımdan güçlendirilirdi. 

 

Stratejik konumları gereği sıklıkla bakım ve onarım yapılması gereken kalelerdeki bu  hazırlıklara, düşmanın sınır bölgesindeki hareketliliğine bağlı olarak savaştan aylar önce ya da  sefer kararından hemen sonra başlatılabilirdi.  Dolayısıyla seferin lojistik organizasyonlarıyla  ilgili  olarak  gönderilen  ilk  emirler,  muhtemelen  kalelerin  alt  yapılarıyla  ilgili  olurdu.  Söz  konusu emirlerin yazılı olduğu fermanlarda, kalelerin fiziki durumlarının düşman saldırılarına  karşı  koyabilecek  şekilde  sağlamlaştırılması  ve  yeteri  kadar asker,  silah,  cephane  ile  takviye  edilmesi istenirdi33. Seferberlik döneminde başlatılan istihkamların sağlamlaştırılması; tamiri 

gerekli  kalelerin  belirlenmesi,  finansmanının  karşılanması  ve  tamir  işlerinden  sorumlu  kişilerin tayini gibi işler belli bir organizasyon içinde yürütülmekteydi34

 

Yeni kale yapılmadan veya tamirata başlamadan önce yer tespiti ve bir onarım planı  yapmak  gerekliydi.  Tamir  yapılacak  yerlerin  önceden  tespit  edilmesi  sefer  dönemlerinde  daha da kıymetlenen paranın gerekli gereksiz harcanmaması için de önemliydi35. Bu amaçla 

gerekli  yerlere  mübaşirler36 görevlendirilmiştir37.  Bu  mübaşirler,  kalelerinin  sağlam, 

ekonomik ve hızlı bir şekilde tamir edilerek sefere hazır hale getirilmesi için geniş  yetkilere  sahipti.  Görev  yerlerine  ulaşan  mübaşirler,  belgelerde  “ibtidâ‐yı  hâlde  keşf  ve  mu‘âyeneye  muhtâc  olduğuna  binâen  keşfi  içün  fermân‐ı  ‘âlî  sâdr  olmağla”  şeklinde  ifade  edilen  bir  araştırma yaparlar ve ilk olarak kalelerde tamire ihtiyacı olan kale duvarı, burç, kapı, tabya,  cephane,  ambar  gibi  ünitelerin  tespitini  yaparak  defter‐i  müfredat  adı  verilen  defterlere 

      

33 İlker Külbilge, 141 Nolu Mühimme Defteri(H.1148), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış  Yüksek Lisans Tezi, İzmir 2002, s. 187‐188, Belge no: 11/41. 

34 M. Yaşar Ertaş, Sultanın Ordusu(Mora Fethi Örneği1714‐1716), Yeditepe Yayınları, İstanbul 2010, s. 83.  35 Keegen, Savaş Sanatı, s. 109.  

36 Evasıt‐ı  zilhicce  1141  (Temmuz  1729)  tarihli  bir  fermanda  Kura  ve  Aras  nehirlerinin  devlet‐i  âliye  sınırları  içerisinde kalan kısmına kale yapılması isteği üzerine, Gence muhafızı müteveffa Mustafa Paşa’nın kethüdası Ali  zide  mecdehu  mübaşir  tayin  ve  irsal  buyrulmuştur.  Bkz.  Zeyneb  Kurt,  13  Numaralı  ve  1727‐1730  Tarihli  Mühimme  Zeyli  Defteri(Değerlendirme‐  Transkripsiyon‐  Dizin),  Elazığ  Üniversitesi  Sosyal  Bilimler  Üniversitesi,  Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ 2005, s. 193‐194, Belge no:52/212  

37 Ertaş, Mora’nın Fethi, s. 184; Rukiye Işık, Osmanlı‐İran Seferlerinin Lojistik Hazırlıkları(1630‐1750), Cumhuriyet  Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas 2011, s. 48. 

(26)

kaydederlerdi38.  Kaleler  ve  diğer  sınır  istihkamları  ile  merkez  arasındaki  bu  iletişim, 

çalışmaların kısa sürede ve hızlı bir şekilde tamamlanmasını sağlamaktaydı.  

Kale yapım, tamir ve onarımı için merkezden tayin edilen mübaşirlerden başka, bazı yerlerde  özel  mübaşir  tayinine  gerek  duyulmamış  ve  tüm  bu  işler  kalelerin  bulunduğu  kazalardaki  kadılar, ayanlar ve halkın uhdesine bırakılmıştır. Nitekim Kasım 1729 senesinde Tiflis muhafızı  Vezir İshak  Paşa’ya yazılan bir fermanda; “ta‘mîrat‐ı mezkûre içün iktizâ iden ‘ameleyi Tiflis  cânibinden ihrâc ve sâir mühimmât‐ı lâzimeyi tedârik ve irsâl ve bilâ tevakkuf emr‐i ta‘mîre ve  şurû’  ve  mübâşeret  ve  mübâdele  itdirüb  muhtâc‐ı  ta‘mîr  olan  mahallerin  mehmâ  emken  ta’mîr  ve  temîm  ve  lâzım  gelen  ‘amele  icârâtı  ve  sâir  mesârifinin  bin  yüz  kırk  senesinin  mahsûb  olmak  üzere  ‘uhdende  olan  Tiflis  hazinesi  irsâliyesi  malından  virüb”  şeklinde  belirtilen  ibareyle  kale  tamiri  için  özel  bir  mübaşir  tayin  edilmeyerek,  İshak  Paşa’dan  kendi  kethüdasını  veya  maiyetinden  bir  kimseyi  bu  iş  için  görevlendirmesi  ve  tamir  işinde  bölge  ahalisinin kullanılması istenmektedir39

 

Sınır  istihkâmlarının  onarımında  kullanılan  malzeme  ve  iş  gücünün  finansmanı  genellikle  merkezden  karşılanırdı.  Mübaşirlerin  yanlarında  getirdikleri  nakit  paraların  yanı  sıra  müfredat  defterleri  dikkate  alınarak  Hazine‐i  âmire’den  de  para  havale  edilirdi.  Seferin  başlamasına kadar merkezden gönderilen masraf bedeli, ordunun hareketinden sonra yerel  hazinelerden karşılanmıştır40 

 

Keşif  raporları  merkezde  değerlendirildikten  sonra;  yapım,  onarım  işlerinin  yönetilmesi için yeteri kadar mimar ve kalfa görevlendirilirdi. Mimar ve kalfalar; marangoz,  taşçı,  tuğlacı  vb.  mesleklere  mensup  inşaat  ustalarından  oluşturdukları  bir  ekiple  kalelere 

      

38 Nitekim Temmuz 1729 senesinde Gence beylerbeyi olan İbrahim Paşa’ya yazılan bir hükümde, Kura ve Aras  nehirlerinin  ülke  sınırları  içerisinde  kalan  kısmında  bulunan  geçitte  bir  kale  yaptırılmasının  gerekli  olduğunun  bildirilmesi üzerine görevlendirilen mübaşirden, bu kalelerin az miktarda askerle korunacak şekilde yaptırılması,  inşaat için ne kadar masraf ve mühimmat ile ne miktarda amele gerektiği, mühimmatının hangi taraftan tedarik  ettirilmesi  gerektiği  tespit  edildikten  sonra  her  birinin  üzerine  işaret  konularak  defter  olunduktan  sonra  yapılacak kalelerin resimlerinin de tafsilatlı bir şekilde hazırlanarak Dersaadet’e irsali buyrulmaktadır. Bkz. Kurt,  13 Numaralı Mühimme, s. 193‐194, Belge no: 52/212. 

39  Kurt, 13 Numaralı Mühimme, s. 203, Belge no: 56/223.  

40 Kasım  1729  senesine  ait  ferman  hükmünde,  muhtac‐ı  tamir  olan  mahallerin  masarifinin  Tiflis  hazinesi  irsaliyesi malından verilmesi buyrulmaktadır. Bk. Kurt, 13 Nolu Mühimme, s. 203‐204, Belge no: 56‐223.  

(27)

gelirlerdi 41 .  Ayrıca  ihtiyaç  duyulduğunda  çevre  kazalardan  da  nitelikli  işgücü 

sağlanabilmekteydi.  Vasıfsız  işçilerle  yapımda  kullanılacak  para  ve  malzeme,  genellikle  çevredeki yerleşim birimlerinin ya da kalelerin kaynaklarından sağlanmaktaydı. Bu işlere ait  organizasyon,  duruma  göre  bölgedeki  yerel  yöneticiler  tarafından  ya  da  merkezden  yürütülürdü42

 

Kalelerin  onarım  işleri  devam  ederken,  bir yandan  da  savunma  kapasitelerini  artırıcı  takviyeler  yapılırdı.  Özellikle  şiddetli  ve  uzun  süren  kuşatmalara  dayanabilmeleri  için  başta  İstanbul  olmak  üzere  değişik  yerlerdeki  depolardan  kara  ve  suyoluyla  silah,  mühimmat  gönderilirdi.  Ayrıca  arpa,  buğday,  un,  yem,  odun,  kömür  gibi  zorunlu  ihtiyaç  maddelerinin  stokları artırılırdı43

 

1715  Mora  Seferi’nde  Osmanlı  Devleti,  topraklarının  güvenliğini  sağlamak  ve  gerektiğinde hücüm gücünü artırmak amacıyla sınırlardaki istihkam binalarını tamir etmiş ve  buralara  savaş  malzemesi  depolamıştır.  Mora  tarafına  düzenlenecek  sefer  için  Mora  hududundaki  hemen  hemen  tüm  kaleler  tamir  edilerek  yenilenmiştir.  Bu  kalelerden  en  önemlileri; İzdin, Modoniçe, İnepahtı ve Preveze idi44

 

1722  İran  harekatı  öncesinde  doğu  sınırında  tedbir  amaçlı  başlatılan  hazırlıkların  merkezi  Cephane‐i  Amire  ile  Tophane‐i  Amire’  dir.  İlk  sevkiyat  Van  Kale’sine  yapılmıştır.  Sevkiyatın yanında Van Kalesi’nin kendi kendine yeterliğini sağlamak için burada cephane ve  tophane  kurulması  için  çaba  sarf  edilmiştir45.  İlk  adımda  kalede  barut  imali  için  girişim 

başlatılmış  ve  bu  kapsamda  İstanbul’dan  barutçular  ve  gerekli  malzemeler  gönderilmiştir. 

      

41 1711 Prut Seferi öncesinde Rusların ilk saldıracakları askeri merkez olduğu düşünülen ve aynı zamanda İsveç  Kralı  XII.  Karl’ın  ikamet  ettiği  Bender  Kalesinin  cephanesi,  duvarları  ve  ambarlarının  tamiratı  için;  Bender’e  İstanbul’dan  bir  mimarın  yönetiminde  marangozlar,  taşçılar,  taş  kırıcılar,  tuğlacılar,  kiremitçiler  ve  kütükçülerden oluşan 110 kişilik bir inşaat ekibi gönderilmiştir. Bkz. Yıldız, Prut Seferi, s. 108‐109.  42 20‐30 Eylül 1742’de Van Beylerbeyi Üçüncü‐zade Ömer Paşa’ya gönderilen hükümde; Van Kalesi'nin burçları,  kuleleri, tabyalarının onarılması ve toplarının kundaklarına yerleştirilmesi hizmetinde bulunmak üzere Van'daki  zeâmet sahipleri ve erbâb‐ı tîmârın görevlendirilmesi gerektiği bildirilmektedir. Bkz. BOA, 149 Nolu Mühimme  Defteri, 11/41.  43 Serdar Genç, Lale Devrinde Savaş (İran Seferlerinde Organizasyon ve Lojistik), Kitap Yayınevi, İstanbul 2013, s.  115.  44 Ertaş, Mora’nın Fethi, s. 183‐190.  45 Salim Aydüz, Tophane‐i Amire ve Top Döküm Teknolojisi, TTK, Ankara 2006, s. 72. 

(28)

Van  Kalesi’nin  İstanbul’a  mesafesi,  mevsim  şartları  ve  bölgenin  topografyası  göz  önünde  bulundurulduğunda bu oldukça pragmatik bir çözümdür46.  

 

Doğu  sınırında  bu  gelişmeler  yaşanırken  Rusya’nın  1722  Temmuz’unda  Hazar  harekatına  girişmesi  dolayısıyla  Osmanlı  Devleti,  Karadeniz’in  doğusunda  tedbirlerini  artırmak  zorunda  kalmıştı.  Bunun  için  Osmanlı‐Rus  rekabetinde  stratejik  öneme  sahip  olan  Azak Kalesi47 öncelikli olmak üzere birçok kalede bir dizi tedbir hayata geçirilmiştir48.  

 

2) Menzil Sistemi ve Sefer Güzergahı Olan Yollar  

Osmanlı menzil teşkilatı, haberleşmenin yürütülmesi için kurulmasına rağmen askeri  fonksiyonları  itibariyle  daha  öne  çıkmıştır.  Geniş  topraklara  sahip  olan  Osmanlı  Devleti’nde  ordunun sevki ve iaşesinin temini gibi konularda askeri menziller önemli rol oynamıştır. Zira  seferler esnasında orduların iaşesinin temini ve çeşitli ihtiyacının sağlanması, başarının temel  unsurlarındandır.  Nitekim  Osmanlı  Devleti’nin  özellikle  batıda  ve  hemen  ardından  doğuda  giriştiği seferlerde sağladığı bu başarısı, menzillerin iyi işlemesiyle doğru orantılı olmuştur49.  

Gerek Anadolu ve gerekse de Rumeli’de ihtiyaçlar ölçüsünde pek çok menzil kurulmuş  olup bu menzillerin özelikle de askeri fonksiyonları büyük önem arz etmekteydi. Nitekim bir  sefer  esnasında  ordunun  iaşesinin  temini,  her  türlü  ihtiyacının  sağlanması,  başarılarının  amilindendir. Menzillerde iaşe stoku bir nizam  dahilinde yürütülmüş olup, sefere çıkmadan  evvel ordunun konaklayacağı yerler tespit edilir ve oraların kadılarına haber gönderilerek ne  kadar ve hangi cins malzemenin hangi menzillere getirilmesi gerektiği bildirilirdi50.  

Menzildeki  işlerin  sevk  ve  idaresinin  düzenli  bir  şekilde  işlemesi  için  öncelikli  olarak  sefer  yolundaki  her  menzile  mübaşir  tayin  edilirdi.  Ayrıca  diğer  menzillerde  de  iş  yoğunluğunun  altından  kalkabilecek  kişilerin  menzilci  olması  istenmekte  ve  sefer  sırasında 

       46 Genç, İran Seferleri, s. 115. 

47 Fatih Döneminde Kefe’yle birlikte ele geçirilen Azak Kalesi, 1637’de Kazakların eline geçinceye kadar Osmanlı  Devleti’nde  kalmıştır.  1642’deki  Azak  Seferi  ile  yeniden  Osmanlı  sınırlarına  dahil  edilen  kale,  1700  İstanbul  Antlaşması ile Rusya’ya bırakılmıştır. 1711 Prut Antlaşması ile kale yeniden Osmanlılara geçmiştir. Bkz. Mustafa  L. Bilge, “Azak”, DİA, IV, İstanbul 1991, s. 300‐301.  48 BAO, 130 Nolu Mühimme Defteri, s. 429‐432.  49 Yusuf Halaçoğlu, Osmanlılarda Ulaşım ve Haberleşme(Menziller), PTT Genel Müdürlüğü Yay., Ankara 2002, s.  17; Rıza Bozkurt, Osmanlı İmparatorluğu’nda Kollar, Ulak ve İaşe Menzilleri, Ankara 1966, s. 3‐4.  50 Halaçoğlu, Ulaşım ve Haberleşme, s. 17. 

Şekil

Tablo III: 
Tablo IV:  1703 Senesi Konya Sancağı’na Bağlı Kazaların Bedel‐i Nüzul Mükellefiyetleri      Toplam Hane Sayısı X Hane Başına Düşen  Avarız Bedeli  Toplam Akçe Kuruş  (120 Akçe)  Esedi Kuruş (108 Akçe)  664 X 600 =  398.400  3320  3621  Toplam Hane Sayısı X
Tablo VII: 
Tablo XI:  Karaman Eyaleti Dahilinde Bulunan Çocuk ve Yaşlıların 1718 Senesinde Ödeyecekleri  Cebelü  Bedelleri      Tarih  Çocuk ve Yaşlı  Sayısı  Cebelü Bedeli Hicri  Miladi        24 Cemaziyel‐evvel  1130      25 Nisan 1718 Konya Sancağı  54  2160 Kuruş
+7

Referanslar

Benzer Belgeler

coefficient increases with temperature and is observed to be negative over the range of temperatures (335 K-345 K) revealing that electrons are the charge carriers and at

Fakat olay ye- rinde daha az bulunmaları, mevcut tekniklerle ya- lancı pozitiflik ve yalancı negatiflik oranlarının yüksek olması ve adli önemi daha fazla olan diğer

However, in the end of the movie, the Sabbath candle lights again and the prayer starts 

Lisenin son dönemlerinde ailesine karşı olan savaşının ve yabancılaşmaya başlamasının ardından romanda, Aysel’in üniversite hayatıyla ilgili fazla bir bilgi

Türk edebiyatında önemli ye­ ri olan ve adaları terennüm etmiş bulunan şair ve yazarlarımızdan birkaçı, kendilerini Adalı yapmış­ lardır.. Birkaçı da

臺北醫學大學生物統計研究中心 eNews 第 27 期 2018/10  獨立多樣本中位數差異檢定( Kruskal-Wallis

Vors tud ien zu e iner Beschre ibung des türke i türk ischen Aspek tsys tems , Stud ia Turc ica Upsa l iens ia 1... tr www .haber turk .com www .gaze teva

(Paris Antlaşması -1856) Katılan Devletler; İngiltere, Fransa, Piyemonte, Rusya,Osmanlı Devleti Avusturya,Prusya Buna Göre; -Osmanlı Devleti bir Avrupa Devleti sayılacak,