Avarız Vergisi

karşılamak amacıyla nakdî bir vergiye dönüştürülmesiyle, devletin hububat talebine yeni bir  terim bulma gereksinimi ortaya çıkınca bu gereksinimin “nüzul” uygulamasıyla karşılanması  ve çok geçmeden nüzülün de avârızla aynı kaderi paylaşmasıyla yani nakdî bir vergi şekline  sokulmasıyla bu kez de “sürsat” uygulamasının ortaya çıkmış olmasıdır.   

Avarız   vergileriyle  ilgili  olarak  bilinmesi  gereken  bir  başka  nokta  ise;  bunlar  başlangıçta  nadiren  ve  çok  düşük  oranlarda  toplanıyorken,  ihtiyaçların  artması  ve  devlet  hazinesinin  bunları  karşılayamaz  hale  gelmesi  üzerine  daha  sık  ve  artan  miktarlarda  toplanılmaya başlanmış olmasıdır306_.  

1) Avarız Vergisi  

Avârız,  Osmanlı  Devleti’nde,  Tanzimat’ın  ilanına  kadar,  olağanüstü  hallerde  ve  özellikle  savaş  masraflarını  karşılamak  üzere,  divânın  kararı  ve  hükümdarın  emriyle,  halkın  doğrudan  doğruya  devlete  vermeye  mecbur  tutulduğu  her  türlü  hizmet,  eşya  ve  para  şeklindeki  tekâlife  verilen  isimdir307_{.  Bilindiği  üzere  Osmanlılarda  vergi  ve  nüfus  tespitleri} 

hane  sayımına  dayanır  ve  sayımlar  da  vergi  verebilecek  durumda  olan  nüfus  esas  kabul  edilirdi.  Nitekim  Osmanlı  tahrir  defterlerinde  nüfus,  “avârız‐hânesi’’  ve  “hâne‐i  gayr‐i  ez  avârız’’  olarak  ikiye  ayrılırdı.  Avârız‐hâneleri,  vergilendirilebilir  yahut  fiilen  vergilendirilmiş  olan hâneleri gösterirdi308_. 

Başlangıçta  olağanüstü  durumlarda  alınırken,  XVII.  yüzyıldan  itibaren  Osmanlı  para  sisteminin  çöküşü  ve  vergi  sisteminin  çağın  gereklerine  uygun  normlara  kavuşturulamayışı  nedeniyle  her  yıl  düzenli  olarak  toplanan  sürekli  ve  nakdi  bir  vergi  haline  dönüşen  avarız  vergisi309_{,    kent  merkezi  ve  köylerde  yaşayan  halkın  “itibari  hânelere”  ayrılması  şeklinde} 

taksim  edilmiştir310_{.  Bu  noktada  kaç  gerçek‐hânenin  bir  avârızhânesi  oluşturduğuna  dair} 

çeşitli rakamlar ileri sürülmüştür. Bir avarız hanesi çoğunlukla 3, 5, 7, 10 ve 15 evden oluşan         306 _{Mehmet İpşirli, “Avarız Vakfı”, TDVİA, IV, İstanbul 1991, s. 109.}  307 _{Barkan, “Avarız”, s. 13.}  308 _{Halil Sahillioğlu, “Avarız”, TDVİA, IV, İstanbul 1991, s. 108.}  309 _{Çadırcı, Sosyal ve Ekonomik Yapı, s. 145; Küçük, Avarız, s. 49.}  310 _{Özer Ergenç, “Osmanlı Şehirlerindeki Yönetim Kurumlarının Niteliği Üzerine Bazı Düşünceler”, VIII. Türk Tarih}  Kogresi Bildirileri, II, TTK, Ankara 1981, s. 1271. 

bir vergi birimidir. İmparatorluğun her yeri için standart bir avarız hanesi birimi olmayıp, her  kaza için farklı ölçüler esas alınmıştır311_{. Bir bölgenin zenginliği, halkının kentli, köylü, göçebe} 

olması, tarla, konut ve dükkân gibi gayrimenkullere sahip olup olmaması ve nihayet zamanın  ve vaziyetin icapları avârız‐hânelerinin tespitinde önemli etken olmuştur312_.  

Avarız‐ı  divaniye  bir  ferde  veya  mahsül,  emlak  gibi  servete  değil,  belirli  sayıda  erkeklerden  oluşan  yükümlüler  grubuna  salınmaktaydı.  Ancak  bir  şahsın  bu  vergiye  tabi  olması  için  bu  kişinin  raiyet  evine,  tarlasına  sahip  olması  gerekiyordu.  Şehirlerde  oturulan  evlerin  sahipleri  de  avarıza  tabi  olduklarına  göre  bir  ev  veya  tarla  sahibi  olmak  kâfi  geliyordu313_.  

Avarız  vergilerini  toplamak  üzere  çıkarılan  ve  mübaşirlere  verilen  fermanlarda  her  avarız hanesine düşen verginin bu haneyi meydana getirenler arasında eşit oranda değil “ala,  evsat  ve  edna”  olarak  gelir  seviyelerine  göre  kısımlara  ayrılarak  tahsil  edilmekte  olduğunu  görmekteyiz. Ayrıca avarız vergisi toplanırken kimseye zulm edilmemesi ve adaletli bir şekilde  toplanması, gönderilen ferman hükümlerinde: “…buyurdum ki, hükm‐i şerîfimle vardıklarında  husûs‐ı  mezbûra  temâm  hak  ve  ‘adl  üzere  mukayyed  olup  göresin  i’lâm  olunduğu  üzere  ise  eyyâm‐ı sa’âdetimde bir ferde zulm ve te’addî olunduğuna kat’â rızâ‐yı şerifim yoktur mün’ım  ve  metmûl  olan  mezburlara  muhkem  tenbîh  ve  te’kîd  eyleyesin  ki  bunlar  üzerlerine  edâsı  lâzım  gelen  ‘avârız  ve  sâ’ir  emr‐i  şerifîmle  vâki’  tekâlîften  a’lâ  ve  evsat  ve  ednâ  i’tibâriyle  tahammüllerine  göre  hisselerine  düşeni  eda  eylediklerinden  sonra  kendü  ve  himayelerinde  olanların  tekâliflerin  tahfîf  ve  bunlara  tahammüllerinden  ziyâde  tekâlîf  ve  tahmîl  ve  te’addî  itdirmeyip men’ ve def’ eyleyesin…314_{” ifadeleriyle emredilmekteydi.} 

Belgelerde  avarız‐ı  divaniye  veya  tekâlif‐i  örfiye  denilen  vergiler  çok  yönlü  ve  çeşitliydi.  Ordunun  geçeceği  yollar  boyunca  tesis  edilen  menzillere  belirlenen  çeşit  ve  miktarda zahire satmak, ordunu ihtiyacı olan savaş malzemesini, arpa ve saman gibi ürünleri  tedarik  etmek  ve  nakletmek,  gerektiğinde  amele,  araba,  hayvan  bulmak  kürekçi,  azap,  cerahor, kavas namları altında orduya yardımcı sınıflar temin etmek, hisar yapmak ve avarız         311 _{Mehmet Ali Ünal, Medeniyeti ve Müesseseleri İle Osmanlılar, Ankara 2004, s. 194.}  312 _{Barkan, “Avarız”, 15.}  313 _{Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğunun Sosyal ve Ekonomik Tarihi, Ankara 2004, s. 179‐180;}   314 _{Sak‐ Çetin, 45 Numaralı, s. 650.} 

akçesi  ya  da  avarız  bedeli  akçesi  adıyla  seferin  masraflarına  ortak  olmak  bu  vergilerin  belli  baslı amaçlarını oluşturmaktadır315_. 

Savaş  hazırlıklarının  yürütüldüğü  ve  devletin  hızlı  bir  şekilde  finansman  sağlamaya  çalıştığı sefer yılında avarız vergisinin tahsilini yürüten memurlar da çeşitli hoşnutsuzluklara  neden  olmuştu.  Bilhassa,  tahsildarların  hane  miktarını  ve  hane  başına  toplanması  gereken  parayı yüksek tutmaları en önemli şikayet nedeniydi. Osmanlı yönetiminin de görevli kişilere  gönderdiği talimatlarda, avarız toplarken kanunlara uyulması ve mükelleflerin hiçbir surette  rencide edilmemesi açıkça belirtilmiştir316_. 

İncelenen vesikalar sayesinde, sefere çıkacak olan veya cephede bulunan orduya ait  çeşitli  masrafların  karşılanabilmesi  için  tarh  olunan  avârız  vergisinin  nasıl  tahsil  edildiği  ve  Konya’nın  ne  kadarlık  bir  avârız  vergisi  ödediği  gibi  konular  dar  bir  çerçevede  de  olsa  aydınlanma imkânı bulmaktadır. Bu bağlamda 14 Eylül 1703 tarihinde Konya sancağında vaki  olan  kadılara  gönderilen  bir  emirde;  Konya  sancağına  bağlı  kazaların  1703  senesine  mahsuben  544  avarız  hanelerinin  bulunduğunu  ve  bu  hanelerin  her  birinden  400’er  akçe  avarız  bedeli  tahsil  olunacağı  belirtilmiştir.  Ayrıca  mübaşirin  maaşı  için  de  her  bir  avarız  hanesinden 50’şer akçe tahsil olunacağı ifade edilmiştir317_:    Tablo I:  1703 Senesinde Konya Sancağı’na Bağlı Kazaların Avarız Mükellefiyetleri      Toplam Hane Sayısı X Hane Başına Düşen  Avarız Bedeli  Toplam  Akçe  Kuruş  (120 Akçe)  Esedi Kuruş  (108 Akçe)  544 X 400 =  217.600  1813  2014  Toplam Hane Sayısı X Hane başına Düşen  Mübaşir Ücreti    544 X 50 =  27200  226  ‐  Toplam  244.800  2039  2014           315 _{Ömer Lütfi Barkan, “Avarız”, İA, C. II, İstanbul 1979, s. 14; Küçük, Avarız, s. 52.}  316 _{KŞS. 57/150‐1.}  317 _{KŞS.41‐2/287‐2.} 

Hazine  için  yapılan  avarız  tahsilatında  “tevâfüt‐i  hâzene”  şeklinde  ortaya  çıkan  bir  yöntem uygulandığı ve bu sayede de hazineye fazladan gelir sağlandığı da görülmektedir318_. 

Şöyle  ki;  normal  şartlarda  1  kuruş  120  akçe  iken,  bu  uygulamaya  göre  1  kuruşun  108  akçe  hesabıyla  esedi  kuruş319 _{olarak  tahsil  edilmesi  ve  hazineye  bu  şekilde  teslim  edilmesi} 

istenmiştir320_{. Böylece aradaki 12 akçelik farklar hazinenin geliri olarak kabul edilmiştir. Buna} 

göre yukarıdaki tabloda da görüldüğü üzere, Konya’nın ödeyeceği avarız bedeli; 1 kuruş 120  akçe  olarak  kabul  edilince;  1813  kuruş  iken,  1  kuruş  108  akçe  olarak  hesap  edildiğinde  ise  2014  esedi  kuruşa  denk  gelmektedir.  Böylece  Konya  Sancağı’na  bağlı  kazaların  ödemekle  mükellef  tutulduğu  avârız  vergisi  üzerinden  hazineye  201  kuruş  fazladan  ek  gelir  sağlanmış  olmaktadır.  Bu dönemdeki sicil kayıtlarında Konya Kazası’nın toplamış olduğu avarız vergisi ile ilgili  bilgilere de ulaşmak mümkündür. Bununla ilgili ilk kayıt 7 Mayıs 1704 tarihli belgedir321_. Bu  belge, toplanan avarız ve nüzul vergisinin Konya Kazası’ndaki hanelere tezvi’i ile ilgilidir:    Tablo II:  1704 Senesi Konya Kazası ve Bağlı Nahiyelerin Avarız Mükellefiyetleri 

Alındığı yer  Hane  Miktar(Guruş) 

Nefs‐i Şehr‐i Konya  Hane 184 rub’ 3  Beher‐hane fi guruş 14 lipor 5 

Nahiye‐i Sahra  Hane 7,5  Beher‐hane fi guruş 14 lipor 5 

Nahiye‐i Hatunsaray  Hane 34,5  Beher‐hane fi guruş 14 lipor 5 

Nahiye‐i Sudirhemi  Hane 32,5  Beher‐hane fi guruş 14 lipor 5 

Nahiye‐i Saidili  Hane 16 rub’ 3  Beher‐hane fi guruş 14 lipor 5 

Hasıl Yekun  276  Hasıl Guruş 4094 

318 _{Mehmet  Esat  Sarıcaoğlu,  Mali  Tarih  Açısından  Osmanlı  Devleti’nde  Merkez  Taşra  İlişkileri(II.  Mahmud}  Döneminde Edirne Örneği), Ankara 2000, s. 94; Yüksel, Sivas’ta Sefer Hazırlıkları, s. 74. 

319 _{Hollandalıların “rex daller” adıyla bastıkları paraya üzerinde arslan resmi bulunduğu için Osmanlılar “arslanlı}  kuruş”  ya  da  “esedi”  adını  vermişlerdir.  Bu  kuruşun  raiyicinin  120  akçe  olduğu  belirtilmektedir.  Bkz.  Halil  Sahillioğlu, “Esedi”, DİA, XI, İstanbul 1995, s. 368‐369. 

320 _{Belgelerde  bu  uygulamanın  sadece  avarız  vergisinin  tahsili  sırasında  geçerli  olduğu  belirtilmiştir.  Yani}  mübaşir için toplanan ücret yine 1 kuruş 120 akçe üzerinden tahsil olunmuştur. 

1704  yılında  Konya  276  hane  kabul  edilerek  her  hanesinden  14  guruş  5  lipor  olmak  üzere  toplam  4094  kuruş  toplanmıştır.  Toplanan  bu  paranın  1401  kuruş  5  akçası  “Mal‐ı  Avarız”a  ayrılmış  olup  geri  kalan  kısmı  ise  Mal‐ı  bedel‐i  nüzul,  Mahsul‐i  Mahkeme‐i  Şerife,  Naip Efendi Hazretlerine, Kethüdaiye, Çukadara, Hüddamiye, İki nefer katibiye ve muhzırlara  ücret  şeklindeki  masraflara  ayrılmıştır.  Yine  mübaşire  de  hizmet  karşılığı  70  kuruş  ücretin  verildiği görülmektedir. 

Tablodan  da  anlaşılacağı  üzere  Karaman  Eyaleti’nin  merkezi  durumunda  olan  Konya  Kazası’nın  diğer  kazalara  göre  hane  sayısının  fazla  olması  neticesinde  ödemekle  mükellef  olduğu avarız vergisi de daha fazladır. 

XVIII. yüzyılın ilk yarısı içinde avarız vergilerinin toplanmasıyla ilgili bu şekilde merkez  tarafından,  Konya  Sancağı’na  hitaben  birçok  kez  ferman  gönderilmiştir.  Bu  belgeler  incelendiğinde şu şekilde bir tabloyu oluşturmak mümkündür:  

Tablo III: 

1703‐1749 (H. 1115‐1162) Yılları Arasında Konya Sancağı ve Kazasının Avarız Mükellefiyetleri  Sene  Alınan Yer  Toplam 

Hane  Sayısı  Avarız  Ücreti  Mübaşir  Ücreti  Toplam Miktar  Akçe  Kuruş  Esedi 

Kuruş  1703322  _Konya  Sancağı  664  400  50  298.800  2490  2459  1704323  _Konya  Sancağı  659  400  50  296.550  2471  2440  1706324  _Konya  Sancağı  544  400  50  244.800  2040  2014  1707325  _Konya  Sancağı  540  400  50  243.000  2025  2000  1710326  _Konya  Sancağı  544  400  50  244.800  2040  2014      1714327  Konya  Sancağı  659  400  50  Sancak  296.550  2471  2440  Konya Kazası  334  Kaza     135.270  1127  1237         322 _{KŞS.40/261‐2.}  323 _{KŞS.41‐2/284‐1.}  324 _{KŞS.41‐2/287‐2.}  325 _{KŞS.43 285/1.}  326 _{KŞS.44/190‐2.}  327 _{Sak‐Çetin, 45 Numaralı, s. 610‐611.} 

1716328  _{Konya Kazası  334  450  50  167.000  1391  1546}  1723329  _{Konya Kazası  334  400  50  150.300  1252  1237}  1731330  _{Konya Kazası  334  400  50  150.300  1252  1237}  1736331  _{Konya Kazası  333  400  50  149.850  1248  1233}  1741332  _{Konya Kazası  333  400  50  149.850  1248  1233}  1743333  _{Konya Kazası  331,5  400  50  149.175  1243  1227}  1749334  _{Konya Kazası  323,5  400  50  145.575  1213  1198}   

XVIII.  yüzyılın  ilk  yarısında  Konya  Kazası’nın  toplam  hanesinin  ortalama  333  ile  330  arasında değişkenlik gösterdiği ve özellikle dönemin sonlarına doğru 320’lere kadar düştüğü  görülmektedir. Hane sayısındaki dalgalanma, kaza genelinde çok ciddi bir boyutta olmamakla  birlikte,  sancak  boyutunda  değerlendirildiğinde  çok  daha  fazla  değişkenlik  gösterdiği  anlaşılmaktadır. Bunda tahrir edilen bölgelerdeki göç ve ölüm olgusunun bu dönemde etkin  bir işlevinin olduğu söylenebilir. Nitekim eşkıyalık hareketleri neticesinde oluşan asayişsizlik  ortamı, bölgedeki ekonomiyi olumsuz etkilemiş ve çok sayıda kişinin İstanbul, Bursa ve Edirne  gibi büyükşehirlere göç etmelerine sebebiyet vermiştir. 

Eldeki  bilgilerden  hareketle  her  ne  kadar  1711  Prut  Seferi  öncesinde  Konya  Kazası’ndan ne kadar avarız bedeli alındığı konusunda net bir şey söylemek mümkün olmasa  da,  bu  dönemde  sancak  dahilindeki  avarız  hane  sayısını,  1714’te  Mora  Seferi  öncesindeki  hane sayısıyla karşılaştırdığımızda toplanan miktarın biraz daha az olduğunu söylemek yanlış  olmayacaktır.  Nitekim  Prut  Sefer  öncesinde  sancak  dahilinde  toplanan  miktar  2040  kuruş  iken, Mora Seferi’nde ise 2471 kuruş toplanmıştır. 

  Toplanan  avarız  vergisi  için  her  haneden  400  akçe  toplanmakta  olup  mübaşir  ücreti  için de ayrıca 50 kuruş alınmaktaydı. Dönem boyunca aynı miktarda vergi toplanırken sadece         328 _{Sak, 47 Numaralı, s. 608‐609.}  329 _{KŞS.49/277‐1.}  330 _{KŞS. 52/259‐2.}  331 _{KŞS.53/274‐1.}  332 _{KŞS.55/279‐2.}  333 _{KŞS. 56/261‐1.}  334 _{KŞS. 57/174‐1.} 

1716  yılında  hane  başından  toplanan  avarız  ücretinin  450  akçeden  alındığı  görülmektedir.  Bundan  hareketle  merkezi  yönetimin  bu  dönemdeki  nakdi  ihtiyacının  artmış  olduğu  söylenebilir.  Sonraki  yıllarda  toplanan  avarız  gelirinde  çok  fazla  değişikliğin  olmadığı,  ancak  dönemin  sonunda,  1749  yılında  en  düşük  gelirin  elde  edildiği  görülmektedir.  Bunda,  hane  sayısındaki azalmanın etkisi olmalıdır. 

2) Nüzul Vergisi  

Bir diğer vergi türü olan “nüzul”ün  kelime manası “bir yere inme, konaklama” olup,  askerî‐malî bir terim olarak da bir askerî kıt’anın beslenmesi için belirli miktardaki zahirenin  temin  edilmesini  ve  konak  denilen  menzillerde  veya  stratejik  noktalarda  hazır  bulundurulmasını  ifade  etmektedir335_{.  Avârız,  olağanüstü  hallerde,  özellikle  de  savaş} 

zamanlarında  merkezi  hükümetin  mal  ve  hizmet  taleplerinden  doğup  daha  sonra  para  şekline çevrilerek, eskiden alınan mal ve hizmetlerin bedeli haline gelmiştir. Böylece avârız,  harp zamanlarında alınan para şeklinde bir vergiye dönüştüğü halde gene de harpte mal ve  hizmete  ihtiyaç  vardı;  bundan  ötürü  adı  “nüzûl”  olan  ve  halktan  un  ve  arpa  olarak  tahsil  edilmesi uygun görülen ikinci bir savaş vergisi ortaya çıkmıştır. XVI. yüzyıl boyunca biri nakdî  diğeri aynî olmak üzere bu her iki vergi aynı savaş şartları altında zuhur ettiklerinden, ikisinin  arasında tabiî bir bağ doğmuştur336_. 

Sefer  sırasında  genellikle  un  ve  arpa  olarak  talep  edilen  nüzûl,  avârız  vergisinde  olduğu  gibi  hâne  sayısına  göre  halka  yüklenmiştir.  Bununla  birlikte  nüzul,  harp  sırasında  ordunun  en  önemli  gereksinim  maddelerini  içerdiğinden  aynî  olarak  teslim  edilmesi  gerekiyordu.  Ancak  cephedeki  ordunun  ve  hayvanların  iaşe  ihtiyacı  olan  maddelerin  aynen  teslimi kuralı bazen bozulabiliyordu. Bu konuda devlet, şöyle bir prensip geliştirmişti. Askeri  yollar  güzergahında  olan  bölgelerin  nüzulü  ayn,  askeri  yollar  uzağında  olan  bölgelerin  ise  nakdî  olarak  ödemesine  imkan  tanımıştır.  Osmanlı  mali  literatüründe  nüzulün  bu  şekilde  nakden  tahsil  edilmesine  “bedel‐i  nüzûl”  adı  verilmiştir337_{.  Nitekim  incelenen  tarihlerde} 

Konya  Sancağı’ndan  da  bu  verginin  nakit,  yani  “bedel‐i  nüzûl”  olarak  tahsil  edildiği  görülmektedir. 

335 _{Lütfi  Güçer,  XVI.  ve  XVII.  Asırlarda  Osmanlı  İmparatorluğu’nda  Hububat  Meselesi  ve  Hububattan  Alınan}  Vergiler, İstanbul 1964, s. 69. 

336 _{McGowan, “Avarız‐Nüzul”, s. 1327; Yüksel, Sivas’ta Sefer Hazırlıkları, s. 77.}  337 _{Küçük, Avarız, s. 67‐68.}