Kapu Halkları

Sipahilerin önem kaybetmesi ve sayılarının azalmasına bağlı olarak merkezdeki maaşlı  ordunun  sayısı  artmıştı.  Bu  artış  yeni  bir  sonuç  doğurmuş,  yeniçeri  ve  kapıkulu  askerleri  taşrada  görev  alır  hale  gelmişti.  Böylece  bu  dönemde  eyaletlerde  güvenliğin  sağlanması  amacıyla  yöneticilerin  idaresinde  kapu  halkı  adıyla  yeni  bir  sınıf  teşekkül  etmişti.  Bu  sınıf,  devletin sefer dönemlerinde savaşa çağırabileceği askerler olarak güçlendiler240_. 

Savaşa  girmek,  devlet  yönetimini  harekete  geçirmek  demekti  ve  ekonomiyi  hareketlendirdiği  söylenebilirdi.  İmparatorluğun  tüm  kapı  halkının  sınır  bölgelerinde  boy  göstermesi,  ister  gönüllü  ister  zorunlu  olsun  Osmanlı  yönetiminin  belirleyici  özelliğini  oluşturan bağımlılık ilişkilerinin geçici de olsa düzelmesini sağlıyordu241_. 

Seferle  görevlendirilen  valiler,  mutasarrıflar  ve  hükümetin  hakimleri  sefere  kapu  halklarıyla birlikte katılmak zorundaydılar. 1720’lere gelindiğinde, vilayet yöneticisinin savaş  meydanına kapu halkından 200 kişinin yanında topladığı piyade ve atlı 1000 ila 2000 askerle  gelmesi  bekleniyordu242_{.  Konuyla  ilgili  merkezden  gönderilen  emirler  incelendiğinde  bu} 

hususa  özellikle  vurgu  yapıldığı  görülmektedir.  Nitekim  sefer  kararı  alınmasından  hemen  sonraki  süreç  takip edildiğinde  başta  serasker  tayin  edilen  valinin  kendi kapı  halkları  olmak  üzere  öncelikle  civardaki  vali  ve  mutasarrıfların  kapı  halkları  sefere  iştirakla  görevlendirilmişlerdir243_. 

13‐22 Şubat 1717 tarihinde Karaman Beylerbeyi Şehsüvar‐zade es‐Seyyid Mehmed’e  gönderilen fermanda; bu seneki Mora Seferi için nevruz‐ı firuzda Edirne Sahrası’nda ordu‐yı  hümayuna  memur  edilmiş  olduğu  hatırlatılarak  İmdad‐ı  Seferiye’yi  alıp  gerekli  hazırlıkları  tamamlayıp  haber  etmesi  bildirilmektedir.  Bundan  sonra  da  mükemmel  ve  mürettep  kapu  halkı  ve  müstevfi  askeri  ile  ile  acilen  kalkıp  hareket  etmesii  emredilmektedir.  Ordu‐yı 

       240 _{Işık, İran Seferleri, s. 43‐44.}  241 _{Aksan, Osmanlı Harpleri, s. 48.}  242 _{Aksan, Osmanlı Harpleri, s. 63.}   243 _{Genç, İran Seferleri, s. 154.} 

hümayuna katılması için gönderilecek kapu halkının mükemmel olması ve süvari, sekban ile  levendattan kimsenin eksik olmaması konusunda da ayrıca uyarı yapılmıştır244_.  

 İran  seferleri  boyunca  eyalet  yöneticilerine  gönderilen  emirlerde,  yöneticilerden  kapu  halkı  ile  birlikte  sefere  iştirak  etmeleri  sık  sık  istenmiştir.  1727‐1730  İran  Seferi  için  Karaman  Valisi  Vezir  Ahmet  Paşa’nın,  Tiflis  cenahında  Vezir  Mustafa  Paşa’nın  maiyetine  katılmak üzere 1000 nefer kapu halkı ile katılmış olduğu görülmektedir245_.  

İran  Seferlerinin  aynı  anda  birkaç  cephede  birden  devam  etmiş  olması  sebebiyle  bazen  mutasarrıflar  ve  beylerbeylerinin  görev  yerlerinde  değişiklikler  yapılmıştır.  Cephelerden gelen talepler çerçevesinde durum değerlendirilmesi yapılarak bu değişiklikler  organize edilmiştir. Örneğin; Karaman Beylerbeyi Mehmed Paşa, kapı halkı ve iki bin nefer ile  önce Hamedan Seferinde görevlendirilmişken Tebriz’deki durum göz önünde bulundurularak  Mehmed Paşa’nın kuvvetleri daha sonra Tebriz Seferi’ne kaydırılmıştı246 

16‐26  Ağustos  1730  tarihli  ferman  belgesinde;  Çar  ve  Tala  Lezgileri  eşkıyasının  Tiflis  havalisine  teaddi  ve  tecavüzleri  üzerine,  bu  bölgeye  asayişi  sağlamak  için  Karaman  Valisi  Vezir Ahmed Paşa’nın 1000 ve Trabzon Valisi Vezir Abdurrahman Paşa’nın 800, Revan Veziri  Mustafa  Paşa  500,  Erzurum,  Kemah,  Karahisar‐ı  Şarki,  Tuzluçay  ve  civardan  500  nefer  kapuları  halkı  ve  adamlarıyla  katılmaları  emredilmiştir.  Konya  Kazası’nın  hissesine  düşen  asker  sayısı  bilinemese  de  Karaman  Eyaleti’nin  merkez  sancağı  olan  Konya’nın  ciddi  bir  desteğinin  olduğu  söylemek  mümkündür247_{.  Yaklaşık  10  gün  sonra,  Karaman  Valisi  Ahmed} 

Paşa’ya gönderilen bir diğer hükümde ise; henüz Revân kalesine hareket edilmemişse bir an  önce kaleye ulaşılarak, Revân muhâfızı Vezîr Mustafa Paşa ile ittifâk ve gönül birliği içerisinde  tam  bir  ciddiyetle  hareket  edilmesi,  kalenin  içerisinde  beş,  on  bin  asker  barınabildiği  halde  yüz  bin  kişilik  düşman  ordusuna  rahatlıkla  karşılık  verilebilecek  derecede  fethi  zor  bir  kale  olduğu te’kîd edilerek savunmada ihmâlkârlık gösterilmemesi, aksi halde hepsinin boynunun  vurulacağı bildirilmiştir248_.           244 _{Sak, 47 Numaralı, s. 568.}  245 _{Işık, İran Seferleri, s. 45.}  246 _{BOA, 132 Nolu Mühimme Defteri, s. 5.}  247 _{Kurt, 13 Nolu Mühimme, s. 230, Belge No: 66/264.}  248 _{Kurt, 13 Nolu Mühimme, s. 233‐234, Belge No: 69/280.} 

1736  Avusturya  Seferi  öncesinde  Karaman  Valisi  Vezir  Mehmed  Paşa’ya  hitaben  gönderilen emirde; çıkılacak sefer için kapu halkı ile birlikte 1736 senesinin mart ayında ordu‐ yı  hümayunda  bulunması  gerektiği  hakkında  daha  önce  kendisine  emir  gönderildiği  bildirilmekte  ve  kapu  halkının  techiz  ve  tertibine  ve  tedarikat‐ı  seferiyenin  itmam  ve  tekmiline ve vakt‐i zamanında ordu‐yı hümayunda mevcud bulunmaya özen ve dikkat etmesi  istenmiştir249_.  4) Serdengeçtiler   Serdengeçtilik, düşman muhasarasını yarmak, düşman ordusuna baskın vermek veya  sarılan bir kaleyi daha evvel düşürmek için teşkil olunan gönüllü birliğe verilen bir isimdir250_.  Bunlara, ellerinde kınlarından sıyrılmış kılıçlarla bu tehlikeli işlere atıldıkları için “dalkılıç” veya  “ölüm eri” denildiği de bilinmektedir251_.   

İlk  zamanlarda  serdengeçtiler,  yeniçeriler  arasından  çıkardı.  Serdengeçti  bayrağı  açılınca yeniçerilerden isteyenler bu bayrağın altına gelirdi. Sonraları ise yine yeniçerilerden  serdengeçti yazılanlar olmakla beraber sefer vukuunda payitahtta ve taşralarda serdengeçti  bayrakları açılır, hariçten her kim olursa olsun “tashih bedergâh”252 _{kılınmak suretiyle ocağa} 

kabul edilirdi253_{. Bunların sayım işi ocağın emektarlarından çavuş ve halifenin sorumluluğuna} 

bırakılmıştır254_{.  Serdengeçtiler,  bayraklar  halinde  teşkilatlanmış  olup  serdengeçti  bayrakları} 

120 neferden müteşekkildi ve her nefer 10‐20 akçe kadar almaktaydılar255_. 

Serdengeçti  bayrakları  cepheye  ulaştıklarında  gerekli  olan  mühimmat  ve  eşyalar  yeniçerilerde  olduğu  gibi  devlet  tarafından  karşılanmıştır.  İhtiyaç  hasıl  olduğunda 

       249 _{KŞS.53/275‐2.} 

250 _{Midhat Sertoğlu, Osmanlı Tarih Lügatı, İstanbul 1986, s. 78.}  251 _{Abdülkadir Özcan, “Serdengeçti”, DİA, XXXVI, İstanbul 2009, s. 554.} 

252 _{Herhangi  bir  sebepten  dolayı  ocaktan  ihraç  olunan  bir  kapıkulu  askerinin  affa  uğrayarak  tekrar  ocağa}  alınmasını ifade eden bir tabirdir. Bkz. Midhat Sertoğlu, Resimli Tarihi Ansiklopedisi, İstanbul 1958, s. 309.  253 _{Pakalın, Osmanlı Tarih Sözlüğü, s. 182.} 

254 _{1726  tarihinde  Hemedan  canibinde  ser‐asker  Ahmed  Paşa’nın  maiyetinde  bulunmak  üzere  vilayet‐i}  Anadolu’da münasip olan mahallerden beşer yüz nefer talep edilmiş olup bunların tahriri için Mehmed Çavuş  mübaşir tayin edilmiştir. Bkz. KŞS. 50/295‐1. 

seraskerlerin talepleri doğrultusunda bunlar cephelere ulaştırılmıştır. Gönderilen mühimmat  arasında; çadır, çerge, kilim, meşk256_{, kazan vs. yer almıştır}257_. 

26  Aralık  1716  tarihinde  Karaman  Eyaleti’nde  vaki  kadılara,  ileri  gelenlerine,  ayanlarına ve iş erlerine hitaben gönderilen emirde; bahar ayından evvel toplanacak olan ve  sefere  çıkacak  olan  ordu‐yı  hümayun  için  Kayseri  kethüdayeri  Recep  marifetiyle  Karaman  Eyaletinden  500  nefer  sipah  serdengeçti  talep  edilmiştir.  Aynı  belgede  istenen  serdengeçtilerin  nitelikleri  de  belirtilmiştir.  Buna  göre  serdengeçtilerin;  dirliği  olmayan  kuloğullarından ve asker zümresinden olup reaya sınıfından olmamak şartıyla “genç, tuvana  ve  cenk  ve  harbe  kadir  şeci’  ve  bahadır  yiğitlerden”  olması  gerektiği  belirtilmiştir.  Yine  yazılacak  olan  serdengeçtilerin;    “iskân‐ı  Yörük,  Kürd,  Türkmân  ve  Kıptiyân  taifesinden  olmayup  ve  pîr  ve  ‘alîl  ve  fakîr  ve  sabî  makûlesinden  olanlardan  yazılmamak  üzere  cümlesi  ata  ve  tona  kâdir  pâk  ve  müntehip  ve  dinç  atlu  tûvâna  ve  kuvvetlü  şeci’  ve  dilâver  garîp  yiğitlerden  uğur‐ı  din‐i  mübînde  cân  ve  baş  ile  gazâ  ve  cihâda  râgıp  olanlar”  dan  seçilmesi  istenmiştir258_.  

Serdengeçtilerin niteliklerinin yanı sıra ordu‐yı hümayuna katılma ve sefer esnasında  göstermeleri  gereken  tutum  ve  davranışlar  hakkında  da  bilgi  verilmiştir.  Buna  göre  serdengeçtilerin  zamanında  ordu‐yı  hümayuna  gelip  eda‐yı  hizmet  eylediklerinde  ibtidaları  verilip ve ulufeleri bir seneyi tamamlamalarının ardından verilmek şartıyla yola koyuldukları  esnada  geçtikleri  kasabalar  ve  menzillerdeki  kimsenin  mal  ve  erzaklarına  yağmalamamaları  gerektiği emredilmiş ve bunun için kendilerine yeterli miktarda yiyecek, giyecek ve hayvanın  tedarik  edileceği  belirtilmiştir.  Emre  uymayıp  geçtikleri  yerlerdeki  halka  zulmedenlerin  ise  zâbitleri ma‘rifetiyle te‘dip ve mu’âhaza olmaları istenmiştir259_. 

Serdengeçti  yazılan  askerlerin  günlük  tayinatı  ve  eşyalarını  yüklemek  üzere  gereken  nakliye vasıtaları yazıldıkları tarihten görev yerlerine varıncaya kadar devlet tarafından temin 

256 _{Meşk;  su  tulumu,  kırba  anlamına  gelmektedir.  Bkz.  Fehmi  Yılmaz,  Osmanlı  Tarih  Sözlüğü,  İstanbul  2010,  s.}  425. 

257 _{Genç, İran Seferleri, s. 165.}  258 _{KŞS. 47/249‐1.} 

edilmiştir. Bu durumda her serdengeçti neferine günlük birer çift ekmek, her beş neferine bir  vukıyye et ve eşyalarını yüklemek üzere her on neferi için birer beygir tahsis edilmiştir260_. 

1724  yılındaki  İran  seferine  bakıldığında  hemen  hemen  tüm  cephelerde  serdengeçtilerin  görev  aldıkları  ve  kalelerin  muhafızlık  hizmetinde  de  istihdam  edildikleri  görülmektedir261_{.  İran  Seferleri  esnasında  başta  Anadolu’daki  eyalet  ve  sancaklardan} 

serdengeçti bayraklarına sıklıkla asker yazılmıştır. Bu kapsamda her bayrağın başında atik ve  mütekaid  serdengeçti  ağaları  bulunmak  üzere  yeniçerilerden  ve  kul  oğlanlarından  serdengeçti  yazılmıştır.  Bunların  dışında  özellikle  de  reayadan  serdengeçti  yazılmaması  hususunda görevliler uyarılmıştır262_. 

XVIII.  yüzyılın  ilk  yarısında  doğu  yönüne  gerçekleştirilen  seferlerde  Rumeli’den  pek  serdengeçti  yazılmamış  olup,  serdengeçtilerin  daha  çok  Anadolu  cenahından  temin  edilmiş  olduğu  anlaşılmaktadır263_{.  Buna  karşın  batı  cenahına  yönelik  seferlerde  de  Anadolu’dan} 

ziyade Rumeli’den daha fazla serdengeçti yazılmış olduğunu öngörmek mümkündür.   

5) Levendler  

Eskiden  bahriyede  kullanılan  askerlere  verilen  levend  ismi  manasını,  Venediklilerin  doğudan istihdam ettikleri askere İtalyanca şark anlamına gelen Levantino’dan almıştır. XVIII.  yüzyılın ilk yarısındaki seferlere katılmış olan levendler, deniz ve kara leventleri olmak üzere  iki  kısımdan  meydana  gelmektedir.  Deniz  leventleri  Osmanlı  donanmasının  savaş  gücünü,  kara  leventleri  ise  vezir  veya  beylerbeyinin  yanlarında  bulundurdukları  kuvvetleri  teşkil  etmektedir264_. 

Osmanlı Devletinde tımarlı sipahiliğin ve merkez ordusunun bozulması sonucu, ihtiyaç  duyulduğunda istihdam edilmek üzere doğrudan merkezi yönetim tarafından halktan geçici  statüde  ücretli  asker  toplanmıştır.  Vali  ve  sancak  mutasarrıflarının  tedarik  ettikleri  leventlerden ayırt edilebilmesi için miri levend olarak anılan bu ücretli askerler, ilk olarak XVI.         260 _{Genç, İran Seferleri, s. 165.}  261 _{BOA, Mühimme Defteri, 130/463.}  262 _{Genç, İran Seferleri, s. 164.}  263 _{Genç, İran Seferleri, s. 164.}  264 _{M.Zeki Pakalın, “Levent”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, II, İstanbul 1993, s. 359; Mücteba}  İlgürel, “Levent”, DİA, XXVII, s. 150. 

yüzyılın  sonunda  görevlendirilmeye  başlanmıştır.  Miri  leventler,  ihtiyaç  anında  hizmet  vermeleri ve savaş bitiminde terhis edilmeleri sebebiyle devlete mali yönden büyük kolaylık  sağlamış ve XVII. ve XVIII. yüzyıllarda kullanımı yaygınlaşmıştır265_. 

Miri  levendin  dışında  bir  de  hane  levendi  vardı  ki,  kaza  halkından  olup  devlete  olan  avarız ve nüzul yükümlülüklerine karşılık sefere katılmışlardır. Hane levendinin miri leventten  farkı,  belli  bir  yükümlülük  karşılığında  sefere  katılmak  zorunda  olmasıydı.  Miri  leventlerin  aksine  hane  leventlerine  bahşiş  ve  ulufe  verilmeyerek,  sadece  sefer  süresince  kendilerine  günlük yarım kıyye(641 gr) ekmek ile yarım kıyye(641 gr) sığır eti tayinat verilmiş, olmadığı  zaman da kendilerine ekmek ve et parası peşin ödenmişti266_. 

Leventler,  halktan  ücret  karşılığı  askere  alınan  miri  leventlikten  farklı  olarak  beylerbeyi  ve  sancakbeyinin  mali  gücüne  ve  ihtiyacına  göre  kapsında  beslediği  veya  sefer  sırasında topladığı silahlı güçtü. Leventlerin kapu halkından tek farkı teşkilatlanma biçimidir.  Bölükler  halinde  idarecilerin  maiyetinden  yapılanan  leventler,267 _{bayraklar  halinde  teşekkül} 

ettirilmiştir. Her bayrak genellikle 50 kişiden meydana gelmiştir ve bayrakların başında birer  zabitan/bölükbaşı görevlendirilmiştir268_. 

Levent  tahririnde  dikkat  edilmesi  gereken  hususlar  ve  tahrir  olunacak  leventte  bulunması  gereken  vasıflar  ise,  devlet  tarafından  önceden  belirlenmişti.  Gönderilen  emirlerde  levent  yazılacak  kişilerin  belli  başlı  özelliklere  sahip  olmaları  gerektiği  vurgulanmıştır.    Bu  özellikler;  yaşlı,  hasta,  sakat  olmayıp  genç  ve  güçlü  olmaları,  savaş  sanatında  mahir,  bahadır  yiğitlerden  seçilmeleri  ve  hepsinin  de  kesici  ve  ateşli  silah  bakımından  tam  techizatlı  olarak  orduya  katılmalarıydı269_{.  Levent  kaydı  yapılırken  dikkat} 

edilen diğer bir husus ise dirlikleri olan kişilerin seçilmemesiydi.  Bunun yanı sıra Müslümanlık  da şart koşulmuş hatta dindarların tercih edilmesi istenmiştir270_.            265 _{Cezar, Levendler, s. 344‐355.}  266 _{Sevinç, Avusturya Seferleri, s. 60.}  267 _{Cezar, Levendler, 289‐290.}  268 _{Genç, İran Seferleri, s. 157.}  269 _{Sevinç, Avusturya Seferleri, s. 56.}  270 _{Ertaş, Mora Seferi, s. 235.} 

Ordu‐yı  hümayuna  iltihak  eden  leventlerin  istenilen  vasıflara  uygunlukları  ve  eksik  olup  olmadıkları,  çavuşbaşılar  tarafından  sefer  güzergahı  üzerindeki  büyük  yoklama  yerlerinde  kontrol  edilmekteydi.  Eyalet  yöneticilerinin  maiyetlerinde  sefere  götürdükleri  leventlerin  tüfekleri,  silahları,  malzemeleri  ile  süvari  takımlarını  karşılamak  zorundaydılar271 

ve  istenilen  özelliklere  uygun  levent  toplanamamasından,  valiler  ve  mutasarrıflar  sorumluydular272_. 

1718  Mora  Seferi’nde  miri  levendlerden  etkin  bir  şekilde  faydalanıldığı  anlaşılmaktadır273_{.  Osmanlı  yönetimi,  Mora  Seferi  öncesinde,  vilayetlerden  getirilecek  olan} 

kapılı  leventlerle ilgili  olarak  bazı  düzenlemelerde  de  bulunmuştur.  Dikkat  çeken  en  önemli  husus,  kapılı  leventlerin  yalnızca  Anadolu  tarafındaki  vilayetlerden  istenmiş  olmasıdır.  Rumeli’deki vali ve sancak mutasarrıflarına gönderilen seferberlik hükümlerinde, kapu halkı  ve sipahiler vazifeye çağrılırken kapılı levendlerden hiç bahsedilmemiştir. Bunun yanı sıra miri  leventlerin büyük çoğunluğu Rumeli kesiminden toplanmıştır274_. 

Kapulu  leventleriyle  ilgili  olarak  yapılan  ikinci  düzenleme  ise  bunların  sayıları  ve  nitelikleriyle  ilgilidir.  Anadolu’dan  tahrir  olunan  leventlerin  büyük  çoğunluğu  süvari  iken,  Rumeli’den tahrir olunan leventlerin tamamı ise piyade idi. Süvari leventlerin daha masraflı  olması  ve  devlete  gereğinden  fazla  yük  getirmesi  nedeniyle  Rumeli’den  tahrir  olunan  leventler  genellikle  piyadelerden  seçilmiştir275_{.  Nitekim  Mora  Seferi’nde  çok  sayıda  askere} 

ihtiyaç  duyan  devlet,  Karaman  Valisi  Ali  Paşa’nın  sefere  götüreceği  levendlerin  tamamının  piyade olmasına karar vermişti276_. 

1722‐1724  İran  Seferlerinde  leventler  ağırlıklı  olarak  Anadolu’dan  yazılmakla  birlikte  az  bir  kısmı  Rumeli’den  de  yazılmıştır.  Sefer  mahalline  oldukça  uzak  olmasına  rağmen  Rumeli’den  de  levent  yazılması,  Anadolu’daki  askerlerin  büyük  bir  kısmının  seferde  olmasından  kaynaklanmıştır.  Batı  seferlerinde  daha  çok  Ege’de  Kaz  Dağı  leventleri  ve  Rumeli’de  Evlad‐ı  Fatihan  taifesindeki  leventlerden  faydalanılırken;  doğu  seferlerinde  ise 

       271 _{Ertaş, Mora Seferi, s. 229.}  272 _{Genç, İran Seferleri, s. 157.}  273 _{Ertaş, Mora Seferi, s. 233.}  274 _{Ertaş, Mora Seferi, s. 228.}  275 _{Murphey, Ordu ve Savaş, s. 75.}  276 _{Ertaş, Mora Seferi, s. 229.} 

daha  çok  Anadolu  leventlerinden  faydalanıldığı  görülmektedir.  Bunun  yanında  doğu  seferlerinde Evlad‐ı fatihan ve Kaz Dağı levendlerinden de yararlanılmıştır277_. 

1734  yılının  Aralık  sonlarında  Kars  Beylerbeği  Mehmet  Paşa’ya  gönderilen  hüküm  belgesinde; kendisinin emrine girmek üzere Karaman Eyaleti’nden 27 bayrak zü‘emâ tımâr ve  levendâtın yola çıkmış olduğu anlaşılmaktadır278_{. Burada ne kadar kaç levendâtın gönderildiği} 

bilinmemekle  birlikte  gönderilen  levend  sayısından  Konya  Kazası’nın  hissesine  ne  kadar  düştüğünü  de  bilememekteyiz.  Ancak  Karaman  Eyaleti’nin  merkezi  olan  Konya’nın  önemli  miktarda levent göndermiş olduğu aşikardır. 

Cephelerde  sefere  katılan  leventlerin  her  birine  ait  sayısal  verilere  ulaşmak  pek  mümkün değildir. Ancak şu bir gerçektir ki, 17. yüzyıldan itibaren askeri sistemde meydana  gelen  çözülmenin  neticesinde  tımarlı  sipahilerin  sayıca  azalmasıyla  onların  yerini  piyade  ve  süveri  leventlerinin  almaya  başladığı  görülmektedir.  Çünkü  İran  seferlerinin279_{,  Mora}280 _ve 

Prut harekatının281 _{birçok safhasında leventler görevlendirilmiştir}282_. 

C) ASKERİ PROBLEMLER VE BU PROBLEMLERİ AŞMAK İÇİN