Asker Tayinatları

ve 1,5 kıyye kömür şeklindedir420_. 

1) Asker Tayinatları  

Asker  ekmeği,  erzak  manasına  gelen  tayîn  kelimesinin  çoğulu  olan  tayînât,  aynı  zamanda maaştan başka verilen yiyecek anlamını da ihtiva etmektedir. Osmanlı Devleti’nde  asker  tayînatları  ile  ilgili  kayıtlar  Hazine‐i  Amire’de  muhafaza  edilen  Baş  Muhasebe  Defterleri’nde yer almaktadır. Sefer hazırlıkları süresince ordu merkezinde toplanmak üzere  çeşitli yerlerden yola çıkarılan askerî birliklerin yol boyunca konaklayacakları menzillerin bağlı  oldukları  kaza  veya  nahiyelerin  idarecilerine  bu  defterlerin  birer  sureti  gönderilmiş  ve  onlardan  askerler  için  defterlerde  belirtilen  tayînâtları  eksiksiz  olarak  sağlamaları  istenmiştir421_.  

Ekmek, sefere çıkan Osmanlı ordusunda en mühim yiyeceklerden olup günlük ve taze  olarak  tüketilmekteydi422_{.  Bu  doğrultuda  ordu  sefere  çıkmadan  önce  sefer  güzergahı} 

üzerindeki menzillerde fırınlar kurulması için gerekli hazırlıklar yapılmaktaydı. Örneğin; Mora  seferinde  askerlerin  ekmek  ihtiyacı  konaklanılan  menzillerde  kurulan  geçici  fırınlardan  sağlanmış olup bu kapsamda menzillerde 125 adet fırın yapılmıştı423_. 

Seferler  sırasında  gerek  menzillerde  gerekse  de  cephede  askerlerin  ekmek  istihkakı  günlük  olarak  hesaplanmış  ve  her  askere  günlük  birer  çift  ekmek  verilmiştir.  Nitekim  1711  Prut,  1715  Mora  Seferleri424 _{ile  bu  dönemdeki  doğu  cenahına}425 _{gerçekleştirilen  seferlerde} 

askerlere birer çift yani 640/641 gram ekmek verilmiştir.   

Sefere çıkan ordunun iaşesinin temel gıda maddelerinden biri olan et, yüksek protein  değeri  ile  askerlere  tahsis  edilen  gıda  maddeleri  arasında  her  zaman  en  önde  yer  almıştır. 

       420 _{KŞŞ. 56/8‐1.}  421 _{Yıldız, Prut Seferi, s. 164; Yüksel, Sivas’ta Sefer Hazırlıkları, s. 50.}  422 _{Yıldız, Prut Seferi, s. 177.}  423 _{Ertaş, Mora Seferi, s. 154‐155.}  424 _{Yıldız, Prut Seferi, s. 179; Ertaş, Mora Seferi, s. 156.}  425 _{KŞS. 50/296‐2.} 

Osmanlı askerine tahsis edilen et ağırlıklı olarak koyun etiydi. Koyun etinden başka sığır eti ve  az  miktarda  da  olsa  tavuk  eti  tüketilmişti426_{.  Sığırın  hem  tarımsal  üretimde  etkin  bir  yere} 

sahip  olması  hem  de  seferlerde  nakliye  işlerinde  istihdam  edilmesi  hasebiyle  olsa  gerek  ordunun et ihtiyacı, sığır yerine daha çok koyun satın alınarak sağlanmıştır.  

XVII.  yüzyıl  sonlarına  kadar  seferler  için  gereken  küçükbaş  ve  büyükbaş  hayvanların  satın alınarak orduya dağıtılması işlerini “koyun emini” organize etmekteydi427_{. XVIII. yüzyılın} 

başlarında  ise  et  ihtiyacının  karşılanması,  Kasapbaşı’nın  uhdesine  verilmişti428_{.  Kasapbaşı,} 

hazineden  kendisine  tahsis  edilen  belli  bir  miktar  parayla  büyük  et  tacirlerinden  ve  kasaplardan gereken miktarda koyun ve sığır eti satın alırdı429_. 

Seferler esnasında koyunların genellikle sefer bölgesine yakın olan sınır bölgelerinden  temin  edildiği  görülmektedir.  Yani  doğu  cenahına  gerçekleştirilen  seferlerde,  Doğu  ve  Güneydoğu Anadolu’dan430_{; batıya yönelik seferler esnasında da Rumeli’den}431 _{koyun tedarik} 

edildiği  anlaşılmaktadır.  Koyunların  bu  şekilde  temin  edilmesinin  birkaç  sebebi  vardır.  Birincisi,  bu  sancak  ve  kazaların  sefer  mahalline  daha  yakın  olmalarıdır.  Koyunların,  başlarındaki  çobanlar  vasıtasıyla  orduya  ulaştırıldığı  düşünülürse,  mesafenin  yakın  olması  ivedilik açısından önem taşımaktaydı. İkincisi ise, bu bölgelerde yer alan kaza ve sancaklarda  bulunan koyun sayısının ordunun ihtiyaçlarını karşılayacak miktarda bulunmasıdır. 

Osmanlı idaresi, ordunun yanı sıra sefere götürülen hayvanların yemini de kapsayan  bir  iaşe  sistemi  geliştirmişti.  Bu  sistemde  hayvanların  beslenmesi,  hem  menzillerde  hazırlanan zahireden hem de yol üzerindeki otlak, çayırlık gibi doğal alanlardan sağlanmıştı.  Hayvanların  tükettiği  yiyecek  askerlerinkinden  çok  fazlaydı  ve  ordu  iaşesi  için  temin  edilen  zahirenin büyük payı hayvanlara aitti432_.           426 _{Genç, İran Seferleri, s. 83; Kurat, Prut Seferi ve Barışı, I, s. 269.}  427 _{Murphey, Ordu ve Savaş, s. 131; İşbilir, İran Seferleri’nde İaşe ve İkmal, s. 41.}  428 _{1711 Prut Seferi’nde ordunun beslenme ihtiyacının karşılanması için gereken hayvanların Rumeli’deki çeşitli}  yerlerden  satın  alınması  ve  orduya  nakledilmesi  ile  ilgili  işlerin  organizasyonu,  Hacı  Osman  ve  Abdullah  Ağa  adlarında iki kasapbaşı tarafından yapılmıştı. Bkz. Yıldız, Prut Seferi, s. 175.   429 _{Dimitri Kantemir, Osmanlı İmparatorluğu’nun Yükseliş ve Çöküş Tarihi, II, çev. Özdemir Çobanoğlu, İstanbul}  1998, s. 914.  430 _{Genç, İran Seferleri, s. 85.}  431 _{Yıldız, Prut Seferi, s.175 .}  432 _{Ertaş, Mora Seferi, s. 171.} 

Savaşta kullanılan hayvanların insan nüfusuna ortalama 1/2 veya 1/3’ünü teşkil ettiği  ve her bir hayvanın günlük istihkakının insanın 10 katı olduğuna istinaden Clausewitz, orduda  bulunan  hayvanların,  insanlara  göre  yaklaşık  olarak  3,  4  hatta  5  kat  daha  fazla  yiyecek  tükettiğini  ifade  etmiştir433_{.  Nitekim  hem  doğu  seferlerinde  hem  de  batı  seferlerinde,} 

ekmeğin  hammaddesi  olan  buğdaya  nazaran  hayvan  yemi  olarak  kullanılan  arpanın  daha  fazla miktarda satın alınmış olduğu görülmektedir434_. 

Askerlerin  sevkinde  olduğu  üzere  hayvanlar  sevk  edilirken  de  menzil  güzergahları  takip  edilmiş  ve  güzergah  boyunca  hayvanların  dinlenmesi  ve  doyurulması  için  mola  verilmiştir. Bunun için hayvanlar menzillere ulaşmadan önce gerekli miktarda arpa ve saman  buralarda  hazır  tutulmuştur.  Bir  deve  günlük  4  kg.  arpa  ile 9.4  kg.  saman,  bir  at  ise  6.4  kg.  arpa ile 5.2 kg saman tüketmekteydi435_. 

26  Aralık  1716  tarihinde  Mora  Seferi  esnasında,  Karaman  Eyaleti’ne  hitaben  gönderilen fermanda; eyaletten temin edilecek olan 500 nefer serdengeçti için her bir nefere  birer  çift  ekmek,  beş  neferine  bir  vakıyye  et  ve  bir  kile  arpa  bahaları  verileceği;  Karaman  Eyaleti’nden  gelecek  olan  neferlerin  25  günlük  zahiresinin  merkezden  karşılanacağı  bildirilmiştir436_. 

21  Şubat  1726  tarihinde  Üsküdardan  Konya’ya  varınca  ve  Konya’dan  Loristan  Seraskeri  Vezir  Ahmed  Paşa’nın  olduğu  mahalle  varıncaya  kadar  yol  üzerindeki  kazalara  hitaben  gönderilen  fermanda;  Loristan  Seraskeri  Ahmed  Paşa’nın  maiyetine  katılmak  üzere  yola  çıkan  askerlerin  tayinatları,  uğradıkları  mahallerde  belirtilen  miktarlarda  verilmesi  istenmiştir  ve  Konya’ya  vardıklarında  verilecek  olan  tayinat  miktarları  şu  şekilde  belirtilmiştir437_:                     433 _{Carl Von Clauseeıtz, Harp Üzerine, II, çev. H.Fagri Çeliker, Ankara 1991, s. 294.}  434 _{Genç, İran Seferleri, s. 100; Ertaş, Mora Seferi, s.167‐170.}  435 _{Ekin, Ulaşım, s. 72.}  436 _{KŞS. 47/249‐1.}  437 _{KŞS. 50/296‐2.} 

Tablo XV:  1726 Senesinde Loristan Seraskeri Ahmed Paşa’nın Maiyetine Katılmak Üzere Yola Çıkan Askerlerin  Üsküdar’dan Konya’ya Kadar Vardıkları Kazalardaki Bir Günlük Tayinatlarının Dağılımı      Tayinatın 

Cinsi  Nan(Ekmek)  Lahm(Et)  Şair(Arpa) 

Ölçü Birimi  Çift  Vukıyye  Kile 

1 Nefer Günlük Dağılımı        Nefer Sayısı  Vazife  1  Ağa  5  2  1  1  Kethüda  Başçavuş  Alemdar    2    1    0,5  1  Zabitan  2  1  0,5  1  Serdengeçti  2  0,2  0,2      Yine 2 Mayıs 1743 tarihinde Anadolu’nun sağ, sol ve orta kolları üzerindeki kazalara  hitaben gönderilen fermanda; Erzurum canibi Seraskeri Ahmed Paşa’nın maiyetinde mevcud  olmak  üzere  Anadolu’dan  Hacı  Hüseyin  marifetiyle  yeniden  yazılması  ferman  olunan  500  serdengeçtinin yazıldıkları yerden Erzurum’a varıncaya kadar günlük tayinatları için verilmesi  gereken yiyecek ve miktarları şöyledir438_:                           438 _{KŞS. 56/222‐1.} 

Tablo XVI: 

1743 Tarihinde Erzurum Canibi Ser‐askeri Ahmed Paşa’nın Maiyetine Katılmak Üzere Yola Çıkan  500 Serdengeçtinin Anadolu’nun Sağ, Sol ve Orta Kolları Üzerindeki Kazalarından Geçerken 

Uğradıkları Kazalardan Kendilerine Verilecek Bir Günlük Tayinatın Dağılımı   

Tayinatın  Cinsi  Nan(Ekmek)  Küşt(Et)  Şair(Arpa) 

Ölçü Birimi  Çift  Vukıyye  Kile 

1 Nefer Günlük Dağılımı        Nefer Sayısı  Vazife  1  Ağa  5  2  0,5    1    Kethüda  Başçavuş  Alemdar  Zabitan    2      1      0,5    1  Serdengeçti  2  0,2  0,2  11  Saka Bargiri  ‐‐‐  ‐‐‐  2,5   

Sefer  için  görevlendirilen  askerlerin  ve  eşyalarını  yüklemek  üzere  olan  nakliye  vasıtalarının  günlük  tayinatı,  yazıldıkları  tarihten  görev  yerlerine  varıncaya  kadar  devlet  tarafından karşılanmıştır. Ancak yukarda da görüldüğü üzere Osmanlı ordusunda tayinatların  tevziinde  de  üst  ve  alt  rütbeler  arasında  bir  farklılık  söz  konusuydu  ve  üst  rütbeli  askerlere  daha fazla miktarlarda tayinat verilmiştir. Askerlerin başlarındaki en yüksek rütbeli amir olan  ağanın  günlük  istihkakı  alt  rütbedeki  diğer  görevlilerin  istihkakından  nerdeyse  iki  buçuk  ve  sıradan bir serdengeçtinin istihkakından ise üç buçuk kat daha fazladır. Ayrıca bu tür kişilere,  kullandıkları atlar için arpa ve saman tayinatı da yapılmıştır. 

Şunu  da  belirtmek  gerekir  ki;  ordu  merkezine  yürüyecek  askerî  birliklerden  tımarlı  sipahiler  gibi  yiyecek  ve  yem  ihtiyaçlarını  kendi  ceplerinden  karşılamak  durumunda  olanlar  da  vardı  ki  alaybeylerine  veya  ağalarına  gönderilen  emirlerle,  bunların  geçecekleri  yollar  üzerinde  bulunan  “fukara‐i  raiyyet”den  parasını  ödemeden  yem  ve  yiyecek  talebinde  bulunmamaları sıkı sıkı tembih edilmiştir439_. 

       439 _{Sak, 47 Numaralı, s. 571‐572.} 

2) Zahirenin Bozulması ve Bakaya Kalması  

Devlet,  askerî  amaçlarla  oluşturmuş  olduğu  zahire  ambarlarını  sefer  olsun  veya  olmasın her zaman dolu tutmaya özen gösterirdi. Bu, aniden patlak verecek bir savaş halinde  askerlerin  gıda  gereksinimlerini  kesintisiz  sağlama  açısından  son  derece  faydalı  bir  sistem  olarak  göze  çarpmaktadır.  Ayrıca  hububatın  rutubetlenmemesi  için  ambarların  damının  ve  duvarlarının  muntazam  olmasına,  tamire  muhtaç  yerlerinin  derhal  tamir  edilmesine  son  derece önem verilirdi440_{. Devletin bu husustaki hassasiyetine rağmen ambarlarda uzun süre} 

bekletilen  zahirenin  çürüme  veya  böceklenme  sonucunda  bozulduğu  da  olmuştur.  Böyle  durumlarda ilgili yerlerin idarecilerine eski zahirenin satılması ve parasıyla yeni mahsul zahire  alınıp depolanması emredilirdi441_. 

Alınan  tüm  önlemlere  rağmen  bazen  zahirenin  bozulmasının  önüne  geçilememiştir.  Bu  durumda  zahirenin  mümkün  olduğunca  hızlı  bir  şekilde  tüketilmesinin  yolu  aranmıştır.  Çözüm için birkaç alternatif vardı: peksimet yapmak, fırınlara dağıtmak ve ödenecek taşıma  ücretleri  mukabilinde  nakliyecilere  eldeki  bu  zahireden  vermek.  Son  olarak  da  reayaya  satılırdı442_{. Sık sık yapılan bir iyiniyet jesti de, tahılı, onu temin edenlere geri verirken bunu} 

spekülatif,  kıtlıkla  oluşmuş  veya  piyasa  harici  kış  fiyatlarıyla  değil,  ilk  müsadere  sırasında  uygulanmış  devlet  kontrolündeki  aynı  sabit  fiyatlarla  yapmaktı.  Görüldüğü  kadarıyla,  Osmanlılar, sefer öncesi tedarik taleplerinin organize edilmesindeki idari ayrıntılarda ve sefer  sonrasındaki fazlanın elden çıkartılmasına da eşit derecede özenli olmuşlardır443_.  

Osmanlılar,  ordunun  tahıl  gereksinimini  karşılarken,  stok  eksikliği  gibi  bir  durumla  karşılaşmamak için, geçici stok fazlası yönünde hata yapma gibi daha güvenli seçeneği tercih  etmişlerdi444_{.  Sefer  organizasyonunda  bu  kadar  fazla  zahirenin  satın  alınıp  iskelelere  ve} 

ambarlara sevk edildiği düşünüldüğünde bu türden hadiselerin yaşanması doğaldır445_. 

Devlet  tarafından  miktarı  ve  mübayaası  kararlaştırılan  zahire,  halktan  çoğu  zaman  tam olarak tahsil edilememiştir. Bu durumun başlıca sebepleri de tahmin edilebileceği üzere         440 _{İşbilir, “İran Seferleri”, s. 152.}  441 _{Çetin, Konya Menzilleri, s. 165.}  442 _{Genç, İran Seferleri, s. 102.}  443 _{Murphey, Ordu ve Savaş, s. 111.}  444 _{Murphey, Ordu ve Savaş, s. 121.}  445 _{İşbilir, İran Seferlerinde İaşe ve İkmal, s. 34.}