İmdâd‐ı Seferiyye

Osmanlı  Devleti’nin  savaş  harcamalarına  karşılık  olmak  üzere  halktan  aldığı  örfi  vergilere  “imdâd‐ı  seferiye”  adı  verilmektedir.  Bu  vergi  başlangıçta  savaş  harcamalarına  ve  mevacib  ödemelerine  katkı  sağlamak  üzere,  daha  sonra  ise  geri  ödenmek  kaydıyla  ödünç  olarak isteniyordu. Bunun miktarı, bazı vilayetlerin halkından ve bazı has gelirlerinden tayin  ediliyordu366_. 

XVIII.  yüzyıldan  itibaren  vali  ve  sancakbeyi  hasları,  malikâne  uygulamasının  içine  çekilmekteydiler. Bu durum taşradaki üst düzey yöneticilerin gelirlerinde önemli bir düşüşe  işaret etmektedir. Merkezi yöentim, yöneticilerin malî sıkıntılarına çözüm üretmek amacıyla  yeni gelir kaynakları bulma yoluna gitmiştir. Bu amaçla imdâd‐ı seferiye ve hazariye adında  yeni vergiler ihdas edilerek, vali ve sancakbeylerinin çeşitli yükümlülüklerinden kaynaklanan  giderlerine karşılık olmak üzere kendilerine tahsis olunmuştur367_.   

İmdad‐ı  seferiyye,  başlangıçta  sürekli  bir  vergi  olarak  düşünülmemişken,  sonraları  savaşların  getirmiş  olduğu  olağanüstü  giderler  nedeniyle  olağanlaşmış  ve  XVIII.  yüzyıldaki  seferler  esnasında  talep  edilmiştir368_{.  1711  Prut  Seferi  dolayısıyla  yeniden  imdad‐ı  seferiye} 

adıyla vergi toplanılmasına başlanmış ve önceki yılların vergi oranlarının ortalamaları alınarak  eyaletlere ne oranda taksim edileceği belli esaslara kavuşturulmuştur. Eyalet yöneticileri de  bu  vergileri  sancak  ve  kazalara  ödeme  güçlerine  göre  taksim  ederek  belli  bir  düzene  sokmuşlardır.  Bu  yeni  durum  ile  birlikte  imdad‐ı  seferiye  vergileri  artık  eyalet  ve  sancak  mutasarrıflarının gelirleri haline dönüşmüştür369_.         365 _{Sak, 47 Numaralı, s. 637‐638.}  366 _{Ziya Karamürsel, Osmanlı Mali Tarihi Hakkında Tetkikler, Ankara 1989, s. 182.}  367 _{Cezar, Osmanlı Maliyesi, s. 53.}  368 _{Küçük, Avarız, s. 114.}  369 _{Küçük, Avarız, s. 114‐115.} 

İmdad‐ı  seferiye  vergisini  ödemeyle  yükümlü  olanların  yanı  sıra  bir  de  muaf  gruplar  vardır.  Bunlar  imam,  hatip,  ruhban  ve  fukara  gruplarıdır.  Ayrıca  diğer  tekalif‐i  örfiye  vergi  grupları için uygulanan muafiyet esasları bu vergiler için de geçerli kılınmıştır. Devlet için bir  hizmet  görmekle  mükellef  sınıflar  bazı  vergilerin  ödenmesi  yükümlülüğünden  kurtulabiliyordu.  Köprücülük,  derbentçilik,  suyolculuk  hizmetlerini  yerine  getirenler  ile  devlete kereste, zahire ve kendir gibi aynî ürünler sağlamakla mükellef tutulan köylü grupları  bu vergiyi ödemekten muaf kılınmışlardır370_. 

İmdad‐ı  seferiyye  vergisi  taşradaki  vali  ve  mutasarrıfların  seferle  görevlendirilmeleri  halinde  yolda  bir  defaya  mahsus  olmak  üzere  toplanmıştır.  İdarecileri,  kapı  halkları  ve  yanlarında  bir  miktar  levent  ile  sefere  katılmakla  yükümlü  tutulduklarından  masrafların  karşılanmasında bu vergiden elde edilen gelir kullanılmıştır371_. 

İmdad‐ı seferiye vergileri ile ilgili özellikle 1718’den sonra yapılan düzenlemelerde bu  verginin  toplanma  esaslarına  bazı  önemli  değişiklikler  yapılmıştır.  Burada  vurgulanan  esaslardan birisi yılda iki defa imdad‐ı seferiye toplanmasının yasaklanmış olmasıdır. Bir diğer  vurgu,  bu  verginin  vali  ve  sancakbeylerine  toptan  olarak  bir  defada  verilecek  olmasıdır.  Ayrıca vali ve sancakbeylerinin görev mahallerinin değişmesi esasları da göz önüne alınarak,  buna bağlı olarak bölge kadılıkları devir teslimler ile ilgili yetkili kılınmışlardır. Bunun yanı sıra  eğer  vali  ve  mutasarrıflar  merkezî  hükümet  tarafından  sefer  için  görevlendirilmemişlerse  imdad‐ı seferiye toplamaları da yasaklanmıştır372_.                 370 _{Küçük, Avarız, s. 115.}  371 _{Genç, İran Seferleri, s. 186.}  372 _{Cezar, Osmanlı Maliyesi, s. 35.} 

28  Şubat  1718  tarihli  belgede;  Karaman  Eyaleti’ne  82,5  kese  akçe  imdad‐ı  seferiyye  tasrih olunmuş olup, Konya ve kazalarına düşen miktar ise şu şekilde taksim edilmiştir373_: 

Tablo VII: 

1718 Senesi Konya Kazası’nın İmdad‐ı Seferiye Mükellefiyetleri 

Alınan Yer  Ödenecek Meblağ  Alınan Yer  Ödencek Meblağ 

Nefs‐i Şehri Konya  1775 kuruş  Kaza‐i Aladağ  105 kuruş 

Nahiye‐i Sudirhemi  250 kuruş  Kaza‐i Divle  460 kuruş 

Nahiye‐i Hatunsaray  500 kuruş  Kaza‐i Kureys  500 kuruş 

Nahiye‐i Saidili  225 kuruş  Kaza‐i İnsuyu  310 kuruş 

Nahiye‐i Sahra  350 kuruş  Kaza‐i Bayburd  210 kuruş 

Kaza‐i Larende  210 kuruş  Kaza‐i Pirlevgonda  450 kuruş 

Kaza‐i Ereğli  1930 kuruş  Kaza‐i Turgud  200 kuruş 

Kaza‐i Eski‐il  2000 kuruş    Kaza‐i Gaferyad    500 kuruş  Kaza‐i Belviran  1050 kuruş  Konya’ya bağlı kazalarla YEKÜN  :  15000 kuruştur   

Mora  Seferi’nin  hemen  akabindeki  Nemçe  üzerine  gerçekleştirilen  seferin  vuku  bulduğu 1718 yılındaki imdad‐ı seferiyye için Karaman Eyaleti’nden toplamda 15000 kuruşun  toplandığı görülmekte olup Konya Kazası’nın hissesine düşen miktar ise 3310 kuruştur. Eyalet  dahilindeki  diğer  kazalarla  kıyaslandığında,  Konya’nın  Eski‐il  ve  Ereğli’den  sonra  en  yüksek  verginin toplandığı yer olduğu anlaşılmaktadır. 

31  Temmuz  1731  tarihli  belgede;  Karaman  Eyaleti  valisi  olup  Şark  seferinde  görevlendirilen Rüstem Paşa’nın levazım‐ı seferiyesi için Karaman Eyaleti’nden 41250 kuruş  imdad‐ı  seferiyenin  acele  olarak  tahsil  edilmesi  istenmiştir.  Zikrolunan  meblağdan  Konya  kazasına ise 3500 kuruş isabet etmiştir374_{. Bu miktar 1718 yılında toplanan imdad‐ı seferiyye} 

vergisinden  190  kuruş  daha  fazladır.  Bu  dönemde  talep  edilen  imdad‐ı  seferiyye  vergisinin  bazı kazalar tarafından ödenmemesi ya da geç kalınması üzerine 13‐22 Eylül 1731 tarihinde  gönderilen kinci bir emirle, zikrolunan imdad‐ı seferiyye ücretinden hisselerine düşen miktarı  henüz ödemeyen kaza ahalilerinin bir an önce ödemeleri emredilmiştir375_.  

21 Mayıs 1736 tarihinde Belgrad Seferi öncesine ait olan bir belgede; Karaman valisi  Ali  Paşa’nın  levazım‐ı  seferiyesi  için  Eyalet‐i  merkumeden  1736  senesine  mahsuben  41.250 

       373 _{KŞS. 48/279‐1.} 

374 _{KŞS. 52/7‐1.}  375 _{KŞS. 52/ 251‐1.}   

kuruş imdad‐ı seferiyye talep edilmiş olup Konya Kazası’na düşen miktar ise yine 3500 kuruş  olmuştur376_{. Aynı tarihli bir diğer belgede; ahidnameyi bozarak Azak Kal’asını kuşatmış olan} 

Moskof  Keferesi  üzerine  karadan  ve  denizden  sefere  çıkılacak  olmasından  dolayı  Karaman  Eyaleti valisi vezir Ali Paşa’nın levâzım‐ı seferiyesi için bir an önce acele olarak 1736 senesine  mahsup olan imdad‐ı seferiyyenin kendisine tevzi ve teslim edilmesi emredilmiştir377_. 

Halkın  bu  dönemde  talep  edilen  vergiyi  ödemekte  güçlük  çekmekte  olduğu  ve  merkezi  yönetimin  vergileri  toplamada  zorlandığı  anlaşılmaktadır.  Nitekim,  Ekim  1736  tarihinde  Karaman  Eyaleti  kadılarına  hitaben  ikinci  bir  emir  daha  gönderilmiş  ve  Karaman  Valisi  Mehmed  Paşa’nın  sefer‐i  hümayuna  memur  olduğu  ve  sefer  masraflarının  çok  olacağından  dolayı  1737  senesine  mahsup  olmak  üzere  Karaman  Eyaleti’nde  vaki  kaza  ahalilerinin  muayyen  olan  imdad‐ı  seferiyesini  şimdiden  ve  acele  olarak  kendisine  tevzi  ve  teslim edilmesi istenmiştir378_. 

7  Ocak  1740  tarihli  belgede;  1740  senesine  mahsuben  Karaman  Eyaleti  Valisi  Mehmed  Paşa’nın  lavazım‐ı  seferiyesi  için  Karaman  Eyaleti’ne  düşen  42250  imdad‐ı  seferiyeden Konya Kazası’na yine 3500 kuruşun düşmüş olduğu görülmektedir379_.  Tablo VIII:  1740 Senesi Konya Kazası’nın İmadad‐ı Seferiye Mükellefiyetleri  Alınan Yer  Ödenecek Miktar(Kuruş)  Nefs‐i Şehr‐i Konya380  _1770 Kuruş  Nahiye‐i Hatunsaray381  _500 Kuruş  Nahiye‐i Sudirhemi382  _650 Kuruş  Nahiye‐ i Saidili383  _650 Kuruş             376 _{KŞS.53/292‐1.}  377 _{KŞS. 53/293‐1.}  378 _{KŞS.53/275‐1.}  379 _{KŞS. 54/3‐4.}  380 _{KŞS. 54/5‐1.}  381 _{KŞS. 54/4‐1.}  382 _{KŞS. 54/4‐2.}  383 _{KŞS. 54/4‐3.} 

9  Nisan  1741  tarihli  bir  başka  belgede;  hala  Karaman  Eyaleti  Valisi  olan  Ebu  Bekir  Paşa’ya 1741 senesi mart ayından önce, senede iki taksit ve tedric ile nefs‐i şehr‐i Konya’dan  verilmesi  lâzım  olan  1627  kuruşun  ilk  taksiti  olan  813,5  kuruşun  toplanıp  tevzii  edildiği  görülmektedir384_. 

30  Nisan  1743  tarihinde  İran  tarafına  yönelik  seferin  gerçekleştiği  döneme  ait  olan   belgede; Karaman valisi olan Abdullah Paşa’ya levazım‐ı seferiyesi için 1743 senesine mahsup  olmak  üzere  acilen  cem’  ve  tahsil  ve  taraf‐ı  alilerine  teslim  olunmak  babında  Karaman  Eyaleti’ne  düşen  41250  kuruş  imdad‐ı  seferiyeden  Konya  kazası  hissesine  düşen  miktarın  3500  kuruş  olduğu  görülmüştür385_{.  Mart  1743  tarihli  belgede  de  Kars  Muhafazası’na  tayin} 

olan  Karaman  valisi  Abdullah  Paşa’ya  tevfir‐i  asker  ve  techiz‐i  malzme‐i  seferiye  için  1743  senesine  mahsuben  eyalet‐i  mezbureye  düşen  imdad‐ı  seferiyenin  geciktirilmeden  eksiksiz  olarak kendisine teslim edilmesi emredilmiştir386_. 

Taşradaki  idarecilerin  daha  seferle  görevlendirilmelerinden  itibaren  imdad‐ı  seferiyyenin  tahsilinde  birtakım  sıkıntılar  meydana  gelmiştir.  Bu  tür  sıkıntıları  idarecilerin  seferlere  iştiraklerini  geciktirmiştir.  Çünkü  idareciler  imdad‐ı  seferiyye  vergisini  zamanında  toplayamadıklarından  sefer  hazırlıklarını  tamamlayamamışlardır.  Nitekim  imdad‐ı  seferiyye  vergisi  ile  ilgili  üst  üste  hükümlerin  gönderilmesi,  halkın  bu  vergiyi  zamanında  ödemediğini  göstermektedir387_. 

5) İmdad‐ı Hazeriyye  

İmdad‐ı  hazeriye  vergisi  de  imdad‐ı  seferiye  ile  aynı  tarzda  konulmuş  olan  bir  vergi  türüdür.  Bu  verginin  reaya  üzerine  konulması,  yükümlülerin  tevzi’  defterlerine  yazılması  ve  tahsil edilmesi usulleri imdad‐ı seferiye ile aynı esaslara dayanır. Bu iki vergi türü arasındaki  en önemli fark, birinin sefer zamanları diğerinin ise barış zamanları toplanıyor olmasıdır388_.    Valilerin savaş olmayan zamanlardaki giderlerinin bir kısmını karşılamak için ayrılmış  olan bu vergi, önceleri yalnız lüzumu halinde toplanırken, zamanla sürekli ve düzenli olarak         384 _{KŞS.55/8‐1.}  385 _{KŞS.56/5‐1.}  386 _{KŞS.56/259‐2.}  387 _{KŞS.53/275‐1.}  388 _{Küçük, Avarız, s. 117.}