335 nolu Lice Şer'iyye sicilinin transkripsiyonu ve değerlendirilmesi

(1)

T.C.

DİCLE ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

SOSYAL ALANLAR ANABİLİM DALI

TARİH EĞİTİMİ BİLİM DALI

YÜKSEK LİSANS TEZİ

335 NOLU LİCE ŞER’İYYE SİCİLİNİN TRANSKRİPSİYONU VE

DEĞERLENDİRİLMESİ

Elif Atmaca Bulut No:13961002

Tez Danışmanı Dr. Öğr. Üyesi. Serkan SARI

(2)

T.C.

DİCLE ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

SOSYAL ALANLAR ANABİLİM DALI

TARİH EĞİTİMİ BİLİM DALI

YÜKSEK LİSANS TEZİ

335 NOLU LİCE ŞER’İYYE SİCİLİNİN TRANSKRİPSİYONU VE

DEĞERLENDİRİLMESİ

Elif Atmaca Bulut No:13961002

Tez Danışmanı Dr. Öğr. Üyesi. Serkan Sarı

(3)

TAAHHÜTNAME

EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE

Dicle Üniversitesi Lisansüstü Eğitim-Öğretim ve Sınav Yönetmeliğine göre hazırlamış olduğum ‘’335 No’lu Diyarbakır Lice Şer’iyye Sicili Sosyal Açıdan Değerlenderilmesi’’ adlı tezin tamamen kendi çalışmam olduğunu ve her alıntıya kaynak gösterdiğimi ve tez yazım kılavuzuna uygun olarak hazırladığımı taahhüt eder, tezimin kağıt ve elektronik kopyalarının Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü arşivlerinde aşağıda belirttiğim koşullarda saklanmasına izin verdiğimi onaylarım. Lisansüstü Eğitim-Öğretim yönetmeliğinin ilgili maddeleri uyarınca gereğinin yapılmasını arz ederim.

Tezimin tamamı her yerden erişime açılabilir.

Tezim sadece Dicle Üniversitesi yerleşkelerinden erişime açılabilir.

Tezimin … yıl süreyle erişime açılmasını istemiyorum. Bu sürenin sonunda uzatma için başvuruda bulunmadığım takdirde, tezimin tamamı her yerden erişime açılabilir.

10/05/2019 Elif Atmaca Bulut

(4)

(5)

I

ÖN SÖZ

Merkezine insan ve insanın her türlü beşeri faaliyetlerini konu alan bir bilim dalı olan Tarih yaşanmış olayları aydınlatmada belgelere dayanarak objektif değerlendirmeler yapmaktadır. Döneme ait belgelerin incelenmesi, geçmişin gün yüzüne çıkartılmasında ne kadar önemli olduğu herkes tarafından bilinmektedir. Baktığımızda devlet arşivlerinde kayıtlı belgelerin resmi makamlarca tutulmuş olmaları arşiv kayıtlarının objektifliği gün yüzüne çıkartmaktadır. Osmanlı mahkeme kayıtlarını ihtiva eden şer’iyye sicilleri ve bu siciller içerisinde yer alan tereke defterleri de resmi nitelik taşıyan arşiv belgelerinden oluşmaktadır.

Kişi düzeyinde bilgiler içeren bu defterler sayesinde dönemin toplumunun sosyal ve iktisadi yapısı hakkında önemli bilgiler elde edip genel sonuçlara ulaşmamız mümkün hale gelmektedir.

Arşiv kayıtlarında 335 no’lu Şer’iyye sicili olarak yer alan defterden, 1909-1911 yılları arasında Diyarbakır vilayeti Lice Kazâsında bulunan aile, toplumsal statü, ekonomik durum ile ilgili etraflı bilgiler elde edilmiştir ve tüm bu verilerden yararlanılarak değerlendirmeler yapılmıştır.

Bu çalışmada ayrıca 335 no’lu Lice Şer’iyye sicilinin transkripsiyonu ve değerlendirilmesi yapılmıştır. Defterin transkript edilmesi esnasında bazı yerlerin silik olduğu görülmüş ve bu kıssımlar noktalarla gösterilmiştir. Ancak silik yerler genel değerlendirmeye harhangi bir etki oluşturmamıştır. Defterimizde yer alan verilerden faydalanılarak oluşturulan tabloların yanında şahıslara ait menkul ve gayrimenkullerin listeleride oluşturulmuştur. Defterde yapmış olduğumuz çalışmanın daha sonra ki araştırmalara katkı sağlaması amacıyla Osmanlı evlerinde hangi eşyaların olduğuna dair bilgiler verilmiştir.

Bu çalışmayı yapmamda akademik destek sağlayıp çalışma boyunca sabır ve

hoşgörüsünü eksik etmeyen danışman hocam Dr. Öğretim. Üyesi Serkan SARI’ya çalışmada maddi ve manevi desteğini esirgemeyip sürekli beni teşvik eden ailemde yer alan her bir bireye minnet ve teşekkürü borç bilirim.

Elif Atmaca Bulut Diyarbakır 2019

(6)

II

ÖZET

Şer’iyye sicilleri, Osmanlı Devleti’nin siyasi, sosyal, idari, ekonomik vb. kayıtlarını ihtiva eden birinci elden kaynaklar olup çok çeşitli bilgiler içermektedir.

Genel itibariyle giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Bu çalışmada; Diyarbakır

Eyaletinde bulunan Lice kazâsına ait XIX. Yüzyılın başlarında (1327-1329/1909-1911) Lice mahkemesinde görülen davaları konu edinen meselelerin kaydedildiği ve günümüzde Milli Kütüphane’de yer alan 335 numara ile kayıtlı bulunan Diyarbakır Şer’iyye sicilinin

transkripsiyonunu ve değerlendirilmesini içermektedir.

Giriş bölümünde şer’i mahkemeler ve şer’iyye sicillerinin ne olduğu belge türleri hakkında bilgiler verilmiştir.

Birinci bölümde Osmanlı öncesi ve sonrası Diyarbakır tarihi hakkında kısa bilgi verilmiştir. Ayrıca Lice ilçesinin Antik dönemlerden Osmanlı hâkimiyetine kaadar geçen tarihi hakkında bilgi verilip Lice’de yer alan tarihi yapılara kısaca değinilmiştir.

İkinci bölümde, 335 numaralı şer’iyye sicilinin transkripsiyonu yapılmış ve bunun özeti hazırlanmıştır. Özetler belgelerin transkripsiyonlarının başında kalınlaştırılarak verilmiştir.

Üçüncü bölümde ise, söz konusu defterde geçen bilgiler tahlil edilerek burada geçen hususların değerlendirilmesi yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Diyarbakır, Lice, Kadı, Şer’iyye Sicili

(7)

III

ABSTRACT

Sharia registers, political, social, administrative, economic etc. of the Ottoman Empire. These are first-hand sources that contain records and contain a wide range of information.

In general, it consists of three sections. In this study; XIX. In the early part of the century (1327-1329 / 1909-1911) it included the transcription and evaluation of the Diyarbakır Şer’iyye registry, which was recorded with the 335 issue of the National Library in the Lice court.

In the introduction section, information is given about the types of documents in which the courts and public registers are.

In the first chapter, brief information was given about the history of Diyarbakır before and after the Ottoman Empire. In addition, the history of the town of Lice from antiquity to the Ottoman sovereignty was given and the historical structures in Lice were briefly mentioned.

In the second chapter, transcription of the 335th issue was made and a summary of it was prepared. Abstracts are given at the beginning of the transcription of the documents.

In the third chapter, the information in the said book was analyzed and the evaluations made here were evaluated.

Keywords

The Ottoman Empire, Diyarbakır, Lice, Kadi, Sharia Registry

(8)

IV

İçindekiler

ÖN SÖZ ... I ÖZET... II ABSTRACT ... III KISALTMALAR ... VIII GİRİŞ ...1

OSMANLI ŞER’İYYE MAHKEMELERİ VE SİCİL DEFTERLERİ ...1

1. ŞER’İYYE MAHKEMELERİ ...1

1.1. Şer’iyye Sicillerine Genel Bir Bakış ...1

1.1. Şer’iyye Sicillerinin Kapsamı ...3

2. ŞER’İYYE SİCİLLERİNDE BULUNAN BELGE ÇEŞİTLERİ ...3

2.1. Kadı Belgeleri...3 2.2. Hüccetler ...4 2.3. Ma’ruzlar ...4 2.4. İ’lamlar...5 2.5. Müraseleler ...5 2.6. Vakfiyeler...5

2.7. Diğer Makamlardan Gönderilen Belgeler ...6

2.8. Padişahtan gelen Emir Ve Fermanlar ...6

2.9. Sadrazam, BeylerBeyi ve Kazâskerden Gelen Belgeler ...6

2.10. Tezkereler...7

(9)

V

2.12. Tereke Defterleri ...7

2.13. Diğer Defterler ...8

BİRİNCİ BÖLÜM ...9

HER YÖNÜYLE DİYARBAKIR VE LİCE ...9

1.1. GENEL HATLARIYLA DİYARBAKIR ...9

1.1.1. Coğrafik özellikleri ...9

1.1.2. Diyarbakır İsminin Menşei ... 10

1.1.3. Osmanlı öncesi Diyarbakır ... 11

1.1.4. Osmanlı Dönemi Diyarbakır ... 14

1.2. GENEL HATLARIYLA LİCE ... 19

1.2.1. Lice’nin Coğrafi Yapısı ... 19

1.2.2. Lice İsminin Menşei ... 20

1.2.3. Osmanlı Öncesi Lice ... 20

1.2.4. Osmanlı Dönemi ve Sonrasında Lice ... 23

1.3. LİCE’DE YER ALAN TARIHI YAPILAR ... 27

1.3.1. Atak (Hettakh) Kalesi ... 27

1.3.2. Birkleyn Mağaraları... 27

1.3.3. Ashab-ı Keyf ve Daryakus Harabeleri ... 28

1.3.4. Vakıf Ahmet Bey Camii (Camii Kebir) ... 29

1.3.5. Mehmet Bey Sarayı ... 29

(10)

VI

335 NOLU DİYARBAKIR LİCE ŞER’İYYE SİCİLİNİN TRANSKRİPSİYONU

VE ÖZETLERİ ... 30

2.1. LİCE ŞER’İYYE SİCİLLERİ ... 30

2.2. DEFTERİN TANITIMI ... 30

2.3. METİN TRANSKRİPSİYONUNDA UYGULANAN METOD ... 31

2.4.335 NOLU DİYARBAKIR LİCE ŞER’İYYE SİCİLİNİN ÖZETLERİ VE TRANSKRİPSİYONLARI ... 32

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ... 276

335 NOLU LİCE ŞER’İYYE SİCİLİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ ... 276

3.1. 335 NOLU ŞER’İYYE SİCİLİNDE YER ALAN BORÇ İCRA VE ALAVAK-VERECEKKONULU DAVALAR ... 276

3.2. BOŞANMA DAVALARI ... 278

3.3. NAFAKA DAVALARI ... 283

3.4. VASİLİK DAVALARI ... 284

3.5. MİRAS DAVALARI ... 285

3.5.1. Terekede Yer Alan Mirasçılar ... 286

3.5.2. Terekede Yer Alan Haklar ... 288

3.5.3. Kalan Terekenin Varislere Taksimi ... 288

3.6. 335 NOLU ŞER’İYYE SİCİLİNDEKİ BELGELERİN TASNİFİ ... 289

3.6.1. Belgelerin Türlerine Göre Tasnifi ... 289

3.6.2. Belgelerin Konulaına Göre Tasnifi ... 290

3.6.3. Belgelerin Müslüman ve Gayr-i Müslim Davalarına Göre Tasnifi ... 290

(11)

VII

3.7.1. Sancak ve Kazalar ... 292

3.7.2. Karyeler ... 293

3.7.3. Mahalleler ... 295

3.7.4. Belgelerde İsmi Geçen İdari Görevliler ... 297

3.7.5. Diyarbakır Vilayetinde Yer Alan Askeri Birimler ... 300

3.8. 335 NUMARALI LİCE ŞER’İYYE SİCİLİNE GÖRE LİCE’DE SOSYAL HAYAT . 301 3.8.1. İsimler ... 301

3.8.2. Belgelerde Sıkça Kullanılan Müslüman Erkek ve Kadın İsimleri... 302

3.8.3. 335 Nolu Defterde Yer Alan Gayr-i Müslîm Kadın ve Erkek İsimleri ... 303

3.8.4. Lakaplar-Unvanlar ve Sosyal Statüle ... 303

3.9. 335 NOLU DEFTERE GÖRE LİCE’DEKİ DİNİ YAPI ... 304

3.10. 335 NOLU DEFTERE GÖRE LİCE’DEKİ EKONOMİK YAPI ... 305

SONUÇ ... 312

SÖZLÜK ... 315

KAYNAKÇA ... 323

(12)

VIII

KISALTMALAR

a.g.e. Adı Geçen Eser a.g.m. Adı Geçen Makale b. Bin

C. cild

D.Ü Dicle Üniversitesi Edt. Editör

Fak. Fakülte

İ.A. İslam Ansiklopedisi Kord. Kordinatör

MEB. Milli Eğitim Bakanlığı M.Ö. Millatan Önce

M.S. Millatan Sonra

OSAV. Osmanlı Araştırmaları Vakfı S. Sayı

s. Sayfa

SS. Sayfa Aralığı

TDV. Türkiye Diyanet Vakfı TTK. Türk Tarih Kurumu Ünv. Üniversite Yay. Yayın y.y. Yüzyıl v.b. Ve benzeri v.s vesaire

(13)

1

GİRİŞ

OSMANLI ŞER’İYYE MAHKEMELERİ VE SİCİL DEFTERLERİ

Osmanlı devleti çok farklı etnik, kültürel ve dinsel yapıya sahip bir nüfusu barındırmaktadır. Bu nüfusu yüzyıllarca bir arada tutabilmeyi başaran Osmanlı Devleti bunu sağlam hukuki yapısına borçludur. 1

Osmanlı Devleti her asırda gerekli olan hukuki değişiklikleri yaparak çağın getirdiği ihtiyaçlara ayak uydurmayı başarmıştır.

Osmanlı Devleti’nin diğer imparartorluklardan farkı, Batı ve Doğu medeniyetlerinin olgunlaşmış hukûkî mirası ve işleyişi üzerinde kurulmuş olmasıdır. Eskinin üzerine yeniyi ekleyerek sıfırdan oluşturmaktan kurtulmuştur.2

1. ŞER’İYYE MAHKEMELERİ

Şer’i Kazâ usulüne göre yönetilen Osmanlı Devleti kuruluşundan itibaren göreve getirdiği ilk memur kadı olmuştur. Hukuk sisteminin en önemli yapı taşı olan kadı Osmanlı Devleti’nin adalet sistemini taşraya kadar taşıdığının en önemli göstergesidir. İlk Osmanlı kadıları Anadolu, İran, Suriye ve Mısır gibi yerlerden getirilmiştir. Daha sonraları her fethedilen yere bir kadı tayin edilmiştir. Kadı’nın görev yaptığı bu idari usule şer’iye mahkemeleri denmiştir. Kadıların yargı işlerini gördükleri evi, cami, mescit veya medrese gibi yerler mevcuttur. Genellikle Bayram ve Cuma günleri dışında görev yapmaktadırlar.3

Adli teşkilatta yer alanlar: Şeyhülislamlar, Kazâskerler, Kadılar olarak belirlenmiştir.4

1.1.Şer’iyye Sicillerine Genel Bir Bakış

Osmanlı devletini incelemek ve tarihinin aydınlatılması için şer’iye sicillerinin incelenmesi gerekmektedir. Osmanlı hukuk sisteminin nasıl işlediği ve dönemde yaşanmış olayların nasıl bir yöntemle dava edildiği hakkında en tarafsız ve ayrıntılı bilgileri şer’iye sicillerinden öğrenildiği bilinmektedir.

1_{Murat Sen, “Osmanlı Hukukunun Yapısı”, Osmanlı Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yayınları, C.6, Ankara 1999,} s.327

2_{Mehmet Akif Aydın, “Osmanlı Hukûkunun Genel Yapısı”, Türkler Ansiklopedisi, Yebi Türkiye Yayınları, C.10,} Ankara 2002, s. 15

3_{Ahmed Akgündüz, “İslam Hukukunun Osmanlı Devletinde Tatbiki: Şer’iye Mahkemeleri ve Şer’iyye} Sicilleri”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, S: 14 Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2009, s. 14.

4_{Ahmet Akgündüz, “İslam Hukukunun Osmanlı Devletinde Tatbiki: Şer’iye Mahkemeleri ve Şer’iyye Sicilleri”,} s. 14-19

(14)

2

Sicil kelimesi okumak, kaydetmek, not vermek, karar vermek vb. anlamlara gelmektedir. Kişilerle alakalı her türlü hukuki vakaların, hükümlerin ve yazılı kayıtların tutulduğu defterlere sicil defterleri denilmektedir. Bu defterler görülen davalara itirazlarda kadıların başvuru yapabilecekleri bir kaynak niteliği taşımaktadırlar.

Osmanlı Devleti’nde Kazâlarda görevli olan ve Kazânın mülki ve adli amirliğini yapan kadıların tuttukları mahkeme defterlerine Şer’iyye sicilleri denilmektedir. 16. ve 20. Yüzyıllar arasında Osmanlı Hukuk Sisteminin birinci elden kaynaklarını oluşturan şer’iyye sicilleri sosyal ve ekonomik hayat hakkında bilgiler içermektedir. Ayrıca defterlerin tutulduğu dönemdeki devletin yüksek makamları ve bunlarla yapılan yazışmaları da içermektedir. 5

Osmanlı döneminde kayıt altına alınan en eski şer’iye sicili 15. yy. da tutulmuştur. 1455 yılında kadı sicili olan bu kayıt en eski kadı kaydını oluşturmaktadır.

Osmanlı Devleti padişahı olan Osman Beyin ilk tayin ettiği memurlar arasında kadı yer almıştır. Bu bağlamda Osmanlı hukuk sisteminin temel taşı kadı olmuştur. Şer’iyye sicilleri kadıların verdikleri i’lam ve hüccetlerle birlikte, görevliri gereği kayıt altına aldıkları çeşitli kayıtlardan oluşmaktadır. Bu bağlamda defterlere ‘kadı defterleri’, mahkeme kayıtları, veya zabt-ı vekayi sicilleri’ de denilmektedir.6

Kadılar, bulundukları nahiye, Kazâ, ve şehirlerde devlet otoritesini temsil etmektedirler. Devletin merkezinden gönderilen fermanları cevaplayıp, gerekli olan işlemleri yapmaktadırlar. Askeri konular dışında kalan hayvan sevki, asker toplanması, iktisadi, zahire, amele tedariki menzil amirleri gibi işleri yürütmektedirler. Bütün bu yapılan işlemler şer’iyye sicil defterlerine kayıt edilmektedir.7

Şer’iyye mahkemeleri Osmanlı’nın başlangıcından Tanzimat Dönemi’ne kadar her türlü hukuki sorunun çöme kavuşturulduğu bir merci olmuştur. Bu mahkemelerde kadı yanı sıra yerin büyüklüğüne göre yardımcılar bulunmaktadır. Kadıların geniş çaplı görevlerinden dolayı kendisine intikal eden ferman ve hükümler ve bunlara verilen cevapların kayıt altıda kalması adına defter tutmaları kanun haline getirilmiştir. Her eyalet sancak ve Kazâ da şer’iyye defterlerinin tutulduğunu düşünecek olursak on binlerce defterin olduğu ve tüm bu defterlerin müze ve kütüphanelerde muhafaza edildiği bilinmektedir.8

5_{Ahmet Akgündüz, Şer’iyye Sicilleri, C.1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, İstanbul 1998, s.12.} 6_{Ahmet Akgündüz, Şer’iyye Sicilleri, s. 14}

7_{Mehmet Ali Aydın, Türk Hukuk Tarihi, Beta Basım yay, İstanbul 1996, C. XIX, s. 352}

(15)

3

Bu defterler siyasi, sosyal, iktisadi, idari, askeri ve hukuki kurumlar hakkında çok önemli tarihi bilgiler içerir. Bu bilgilere ulaşabilmek için tüm bu defterlerin teker teker incelenip okunması gerekmektedir. 9

1.1. Şer’iyye Sicillerinin Kapsamı

Şer’iye sicillerinin içeriğine bakacak olursak ait oldukları bölgenin, halkın, sosyal yaşamın, demografik, toplumsal, ticari hayat, üretim, esnaf, siyasi yapılar, kültürel özellikler, merkezle olan ilişkiler, bölgede yaşanan ve yaşanmış sorunlar gibi önem arz eden konular hakkında bilgi içermektedir.10

Kadılar tarafından görülen diğer davalara bakacak olursak: nikâh, izdivaç, miras taksimi, yetim malı, vasi ta’yini ve azli vasiyetler ve bu vasiyetlere uyulması, cürüm, cinayet gibi birçok konu ve hadise ve günümüzde noterlerin yapmış olduğu her türlü işlemler kadıların görevleri arasında yer almaktadır.11

Şer’iyye sicilleri askeri konuları ayrıntılı bir şekilde gözler önüne sermektedir. Bu defterlerden ordunun teşkilat ve durumunu göstermek bakımından tarih yazıcılarında ve diğer kaynaklarda rastlayamadığımız birçok konu hakkında ayrıntılı bilgi elde etmekteyiz.12

Osmanlı topraklarında yaşayan Müslüman ve gayrı müslim bütün azınlık grupların menşelerinin kanıtları olarak, sancak, kasaba, şehir ve bu birimlerde yaşanan kıtlık, ölüm, savaş, salgın hastalık, doğal afetler, zorbalık, eşkıyalık, isyan gibi toplumsal kargaşalar, ekonomik ve sosyal çalkantılar, sanat erbablarının yapmış oldukları, belediyelerin işleyişi, esnaf teşkilatlanmaları, toprağın işletimi ve müsaderesi veya idaresi gibi bir çok konu hakkında ayrıntılı bilgi edilebilecek kaynak niteliği taşımaktadır.13

2. ŞER’İYYE SİCİLLERİNDE BULUNAN BELGE ÇEŞİTLERİ 2.1.Kadı Belgeleri

Kadılar mahkemelerde Şer’iyye sicil defterleri tutmak ve mahkemede verecekleri kararları bu defterlere kayıt etmek zorundadırlar. Şekil olarak uzun boylu dar veya enli olabilirler. Her kadıya göre ebatları değişmektedir. Kullanılan kâğıtlar sağlam ve parlak

9_{Ahmet Akgündüz, Şer’iyye Sicilleri, C.1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, İstanbul 1998, s. 21-22.} 10_{Arif Kolay, Kütahya Şer’iyye Sicilleri 72 Numaralı Defterin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi,} Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kütahya 2001, s. 10.

11_{İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, C.VIII, TTK. Yayınları Ankara 1984, s.} 209.

12_{Ahmet Akgündüz, Şer’iyye Sicilleri, s.16-17.}

13_{Feyyaz Gürkan, “Şer’iye Mahkemeleri Sicilleri Üzerinde Bir Aaştırma”, IX Türk Tarih Kongresi, 21-25}

(16)

4

olmalı, kullanılan mürekkepler ise kaliteli olmak zorundadır. Yazı tipi olarak genellikle ta’lik kullanılmıştır.14

Kadılar Kazâlarda görevli kişiler olup padişah beratı ile Kazâya tayin edilirler. Şer’iyye sicillerinde yer alan kayıtların %90’ını oluşturmaktadırlar. Bu bağlamda kadı defterlerinin incelenmesi önem arz etmektedir. 15

2.2.Hüccetler

En önemli şer’iyye sicillerinden biridir. Kelime manası delil anlamında olan ve bir olayın meydana gelmesine vesile olan şey anlamındadır. Osmanlı hukukunda ise iki anlamda kullanılmaktadır. İlk olarak: şahitlik, ikrar, yemin veya yeminden menkul bir davayı ispat eden hukuki delillerdir. İkincisi ise: bir fiilin olmasına vesile olan şey demektir. Hüccetleri i’lamlardan ayıran özelliği dava sonunda her hangi bir kararın olmaması noter gibi tasdik ve onay vermesidir. Taraflara verilen hüccetlerde kadı imza ve mührü üst tarafta mutlaka olmalıdır. Ve bu hüccetlerin bir kaydı mutlaka sicil defterlerine kaydedilmelidir.

Tarafların adı ve adresleri açık bir şekilde belirtilmektedir. Hüccetin konusu ayrıntılı bir şekilde açıklanmaktadır. Konunu karar bağlandıktan sonra hiç bir şekilde karşı tarafın çekişme konusu yapmayacağı ve her iki tarafında tasdik etmesi gerektiği belirtilmektedir. En sonunda şahitlerin isimleri ve unvanları yer almaktadır.

Hüccetlerin başında mahkemenin görüldüğü şehrin ismi ‘’mahsure’’, ‘’mahmure’’veya ‘’medine’’ kelimesiyle yer almaktadır. Sicil defterlerinde yer alan kayıtlarda mühür olma şartı bulunmamaktadır. Ayrıca Hüccetlerin altında tarih ve Şuhudü’l-hal şeklinde şahitlerin isimleri ve unvanları yer almaktadır.16

2.3. Ma’ruzlar

Kelime manası olarak iki şekilde karşımıza çıkmaktadır. Birincisi: arz etmek anlamında arz edilen şey demektir. İkincisi: alt makamdan üst makama takdim edilen Beyanatlar

14_{Ahmet Akgündüz, Şer’iyye Sicilleri, C.1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, İstanbul 1998, s.17.} 15_{Ahmed Akgündüz, “İslam Hukukunun Osmanlı Devletinde Tatbiki: Şer’iye Mahkemeleri ve Şer’iyye} Sicilleri”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, S: 14 Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2009, s.27. 16_{Akgündüz, “İslam Hukukunun Osmanlı Devletinde Tatbiki: Şer’iye Mahkemeleri ve Şer’iyye Sicilleri”,} SS.25-29. Mübahat S. Kütükoğlu, Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), Kubbealtı Neşriyat yayınları, İstanbul 1994. s. 35

(17)

5

hakkında kullanılan bir ifadedir. Ma’ruz kadının yazdığı ancak karara bağlamadığı idari bir durumu arz ettiği şikâyet dilekçeleridir.17

2.4. İ’lamlar

İ’lam bildirmek, bildirilmek anlamına gelmektedir.18_{Şer’i bir hükmün altında kadı} imzası ve mührünü taşıyan belgeye i’lam denir. Belgede davacını iddiası, dayandığı deliller, davya itirazlar, sebepleri, son kısımda karar ve kararın gerekçeleri yer almaktadır.

Kadı karalarını içeren belgelerin hepsi i’lam özelliği taşımaktadır. Bu açıdan baktığımızda Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan ma’ruzların da birçoğu i’lam diye kayda geçmiştir.19_{İ’lam belgelrini diğer belgelerden ayıran en önemli özelliği ise hâkimin} verdiği kararı ihtiva etmesidir.20

İlamların konularına bakacak olursak: Sulh, kısas, diyet, bina keşfi, öldürülen kişinin keşfi, hırsızlık, borç, alacak, kefalet, havale, vakıf, icâre, boşanma, evlenme, içki içme, zina, irtidâd, istihkak, Ramazan ayı veya Kurban Bayramı’nın tespitiyle ilgili olmaktadır.21

2.5.Müraseleler

Mürasele Arapça haberleşme, mektuplaşma, kadı mektubu gibi anlamlar taşımaktadır.22 Kadıların görevlerini başka bir naibe devredip kaleme aldığı yazılı belgelere mürasele denir. Şer’iye sicillerinde kadının kendine denk veya aşağı makamlara yazdıkları resmi yazılar için kullanılır. 23

2.6.Vakfiyeler

Bir hüccet çeşidi olan vakfiyeler vakıf hükmi şahsiyetinin tüzüğü olan ve ferazi bir dava sonucu şer’i mahkeme tarafından tasdik edilen yazılı belgelerdir. Vakfiyelerin başında mutlaka bir başlangıç bölümü yer almaktadır. Çeşitlerine bakacak olursak: menkul

17_{Ahmet Akgündüz, “İslam Hukukunun Osmanlı Devletinde Tatbiki: Şer’iye Mahkemeleri ve Şer’iyye} Sicilleri”, s.37.

18_{Mehmet Zeki Pakalın, “Osmanlı Tarihi Deneyimleri ve Terimleri Sözlüğü II”, MEB. Yayınları, İstanbul} 1983, s. 51.

19_{Ahmed Akgündüz, “İslam Hukukunun Osmanlı Devletinde Tatbiki: Şer’iye Mahkemeleri ve Şer’iyye} Sicilleri”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, S: 14 Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2009, s.46. 20_{Ahmet Akgündüz, “İslam Hukukunun Osmanlı Devletinde Tatbiki: Şer’iye Mahkemeleri ve Şer’iyye} Sicilleri”, s.29.

21_{Ahmet Akgündüz, Şer’iyye Sicilleri, C.1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, İstanbul 1998, s. 29.} 22_{Ferit Develioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın yayınları, Ankara 1988, s. 73.} 23_{Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, C.4. Fey Yay. İstanbul, 1992, s. 56.}

(18)

6

vakfiyeleri, gayrı menkul vakfiyeleri, nakid para vakfiyeleri, gayrı müslim vakfiyeleri şeklinde sıralaya bilmekteyiz.24

Vakfiye vakıf edilen şeyin özelliklerini ve vakfedilme şartlarını içeren kadı tarafından onaylanmış belgelerdir.25

2.7.Diğer Makamlardan Gönderilen Belgeler 2.8.Padişahtan gelen Emir Ve Fermanlar

Padişahtan gelen emirler iki grupta incelenmektedir. Birincisi: padişahın İslam hukukunun verdiği yasama yetkisine göre kaleme aldığı berat ve fermanlardan oluşmaktadır. İkincisi: kişileri ilgilendiren berat ve fermanlardır.

Osmanlı Devleti’nde hatiplik, naiblik, kadılık, imamlık, Kazâskerlik, sadrazamlık gibi görevliler ferman ve beratlarla belirlenip bir örnekleri sicil defterlerine kaydedilmektedir. Tüm bunların yanı sıra bazı şahıslara verilen ticaret ve muafiyet beratları da bu defterler içerisinde yer almaktadır.26

2.9.Sadrazam, BeylerBeyi ve Kazâskerden Gelen Belgeler

Sadrazam Padişahtan sonra en yetkili kişi olarak şer’i ve kanuni hükümleri icra ve takip yetkisine sahip olup bir bakıma Padişah’ın vekili konumundadır. Sadrazamların yazılı emirleri olan buyuruldular kadılara bazı hususları hatırlatmak için yazılan emirlerden oluşmaktadır. Bu yazılan emirlere buyuruldu da denmektedir. Aynı zamanda bu emirler şer’iye sicillerinin önemli bir kısmını oluşturmaktadır.

Bazen BeylerBeyi veya sancak Beyinin de buyrultu göndermiş olduğu ser’iye sicil kayıtlarından anlaşılmaktadır.

Kazâskerlere ait buyrultu kaydı da Şer’iyye sicilleri içerisinde yer almaktadır. Osmanlı Devleti’nde üst rütbeli kadıların tayini dışında bütün kadı tayinleri Kazâsker tarafından yapılmaktadır.27

24_{Ahmet Akgündüz, “İslam Hukukunun Osmanlı Devletinde Tatbiki: Şer’iye Mahkemeleri ve Şer’iyye} Sicilleri”, s. 33.

25_{Mübahat S. Kütükoğlu, Osmanlı Belgelerinin Dili, Neşriyat yayınları, İstanbul 1994, s.359.}

26_{Ahmed Akgündüz, “İslam Hukukunun Osmanlı Devletinde Tatbiki: Şer’iye Mahkemeleri ve Şer’iyye} Sicilleri”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, S: 14 Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2009, s.29.

(19)

7

2.10. Tezkereler

Osmanlı diplomatikasında makamlar arasında gerçekleşen resmi bir konuyu anlatan üstten altta veya aynı seviyedeki makamların birbirlerine göndermiş oldukları yazışmalara tezkere denmektedir.28

Kelimenin manası hükümetten alınan izin kağıdı anlamındadır29_{.kelimenin orijinal şekli} ‘tezkire’dir. Halkın birbirine yazdıkları kâğıt ile ilgili tabirdir.30

Tezkereciler sadrazamın özel kalem müdürleri olarak bilinirler ve tezkereler tezkereciler tarafından kaleme alınırdı. Anadolu eyaletlerindeki mali hükümleri Tezkere-i Ahkamı-ı Anadolu, Rumeli’dekileri Tezkire-i Ahkamı-ı Rumeli adı ile kaleme alırlardı. 31

2.11. Temessükler

Temessük miri arazilerde, ileri gelen toprak sahiplerine yetkili makamlar ve şahıslar tarafından verilen tasarruf belgesidir. Bu belgeler miri arazilerde satış ve devir işlemleri yapılan zeamet ve tımar sahipleri ya da mültezim ve muhassılar tarafından halka verilen kullanma belgesidir. Zamanla tapular bu belgelerin yerini almıştır.32

2.12. Tereke Defterleri

Şer’iyye sicillerinin bir türünü oluşturmaktadır. Tereke ölen kişilerin bıraktıkları mal yerine kullanılan tabirdir. Yarıca ‘Muhellafat’ ta denir. Kadıların görevleri arasında olan ölen kişilerin kayıtlarını tutmak, ölen kişinin kalan mallarını varisleri arasında pay etmek ve tüm bunları kayıt altına almak gibi işlemler tereke’nin konularını oluşturmaktadır.

Terekeler sayesinde mahalle ve şehir tarihleri, bölgede yaşayan ailelerin sosyal ve ekonomik yaşantıları ve daha birçok bilgiye ayrıntılı bir şekilde ulaşılmaktadır. Terekelerin içeriğine bakacak olursak:

a. Ölen kişinin adı

b. Ölen kişinin mesleği

c. Ölen kişinin oturduğu mahalle

28_{Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, s. 46.}

29_{Ferit Develioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın yayınları, Ankara 1988, s. 987.}

30_{Mehmet Zeki Pakalın, “Osmanlı Tarihi Deneyimleri ve Terimleri Sözlüğü II”, MEB. Yayınları, İstanbul} 1983, s. 491.

31_{Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, C.4, Fey Yayınları, İstanbul 1992, s. 46.} 32_{Mehmet Zeki Pakalın, “Osmanlı Tarihi Deneyimleri ve Terimleri Sözlüğü III”, MEB. Yayınları, İstanbul} 1983, s. 453.

(20)

8 d. Ölen kişinin eş durumu ve isimleri

e. Ölen kişinin çocuklarının isimleri ve ünvanları f. Varsa başka varisleri

g. Ölüm tarihi (veya terekenin kayıd tarihi)

h. Ölen kişiye ait olan tüm eşyası ve bunların fiyatları

i. Gayr-ı menkulleri(ev bağ-bahçe, tarla, dükkân vs.) ve fiyatları j. Alacak veya verecek olduğu borcun miktarı

k. Evli olduğu kişilerin mihir miktarları ve fiyatları l. Ölen kişinin mal varlığının genel toplamı

Terekede yazan tüm bu bilgilerden terekede yer alan kişi ile ilgili ayrıntılı bilgiler elde edilmekte, bunun yanı sıra yaşadığı bölge ve insanlar hakkında da önemli bilgilere ulaşılmaktadır.33

2.13. Diğer Defterler

Şer’iye sicillerinde yukarıda belirğimiz kayıtlar dışında vakfiyelerin tanzim ve tescili, memurlara izin verilmesi ve yerlerine vekil tayin edilmesi, vergilerin toplanması, müderris tayini, terekelerin taksim ve tespitlerine dair zabıtlar, esnaf teftişi, mukataa teftişi gibi kayıtlarda yer almaktadır.34

33_{İbrahim Özcoşar, “315 Numaralı Hicri 1154-1155(M.1741-1742) Tarihli Diyarbakır Şer’iyye Sicilinin}

Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi”, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Diyarbakır 2000, s.XII.

(21)

9

BİRİNCİ BÖLÜM

HER YÖNÜYLE DİYARBAKIR VE LİCE

1.1.GENEL HATLARIYLA DİYARBAKIR 1.1.1. Coğrafik özellikleri

Bir şehrin coğrafi konumu o şehri değerli kılan ve yerleşmeye uygun olup olmadığını belirleyen en önemli unsurlardan birisidir. Diyarbakır havzası coğrafi konum olarak 37. Enlemin kuzeyi ve 40. Boylamın doğusunda yer almaktadır.35

Coğrafi bölge olarak da Karacadağ volkanik kütlesi çevresinde bulunan ‘Dicle Bölümü’ olarak adlandırılmıştır.36 Diyarbakır’ın Türkiye sınırları içerisindeki yeri kuzeyde Toroslar, güneyde Mardin- Midyat eşiği ve batıda Karacadağ’dır. Bu alan ortalama yükseltisi 500 ile 750 m. arasında olup bir plato görünümüne sahiptir.37_{Diyarbakır’ın diğer bir kaynaktaki} sınırları ise Urfa, Mardin, Batman, Siirt, ve Elazığ arasında olduğudur.38

Bazı kaynaklarda Mezopotamya bölgesi Cezire-i ma-Beyne’n nehreyn yani ‘iki nehir arası’ bölge olarak geçmektedir. Mezopotamya bölgesi olarak adlandırılan bu alan Diyarbakır’ı kapsamaktadır. Yunanlıların burayı Mezopotamya olarak adlandırma sebebi

Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi”, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Diyarbakır 2000, s.6

36_{Ahmet Nejdet Sözer, “Güneydoğu Anadolu’nun Doğal Çevre Şartlarına Genel bir Bakış”, Doğu ve}

Güneydoğu Anadolu Coğrafya Bibliyoğrafyası, No: 328, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 1974, s.8

37_{Ahmet Nejdet Sözer, “Güneydoğu Anadolu’nun Doğal Çevre Şartlarına Genel bir Bakış”, s.11}

38_{Resul Çatalbaş, “Diyarbakır’da Misyonerlik Faaliyetlerinin Tarihi”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi}

(22)

10

Dicle ve Fırat arasında yer almasındandır. Araplar ise bu alana El-Cezire demiştir. Araplar Mezopotamya bölgesini üç kısma ayırmıştır. Diyar-ı Mudar, Diyar-ı Bekir ve Diyar-ı Raiba. Diyar-ı Bekir kısmında Amid, Mardin, Meyyafarikin ve Hasankeyf şehirleri yer almaktadır.39 Diyarbakır Dicle nehri üzerindeki en büyük kenttir. Mezopotamya’nın güney ve kuzeyini birbirine bağlayan Dicle nehri bölgede transit geçişi sağlayıp en eski nehir taşımacılıkları arasında yer almaktadır.40_{Şehrin ikliminin taşımacılık üzerindeki etkisine bakacak olursak} yağışın en fazla olduğu dönem kış aylarında (79.2 mm.) en az olduğu dönem ise yaz aylarında (0.5 mm.)41 olması dönemsel farklılıkların oluşmasına sebep olmuştur. Dicle nehrinin geçtiği Diyarbakır havzası birçok akarsu ve çaya sahiptir. Bunlar arasında Ambar çay, Batman çay, Garzan çayı ve Botan Çayı en önemlileridir.42_{Bölgenin merkezi hale gelmesinde etkisi olan} sadece akarsu ve nehirlerin olması değil ayrıca ana yollar olan Anadolu, Suriye ve Irak arasında yer almasıdır.43

Oldukça geniş bir düzlükte yer alması ticaret merkezi ve konaklama alanı olmasında da etkili olmuştur. İklim ve bitki örtüsü verimli topraklara sahip olması sürekli yerleşim alanı olmasını sağlamıştır Nehir ve ılıman ikliminden dolayı verimli arazilere sahiptir ve dağları, maden çeşitleri bölgeyi daha cazip hale getirmiştir.44

1.1.2. Diyarbakır İsminin Menşei

Diyarbakır isminin menşei ile ilgili çeşitli rivayetler olması sebebiyle ilk olarak ‘Amida’ dendiği ancak nerden geldiği bilinmemektedir.45 Asur hükümdarı Adad-Nirari dönemi olan en eski kayıt olarak Diyarbakır’a ‘Amidi’ veya ‘Amedi’ denmiştir. Yunan ve Latin kaynaklarında ‘Amida’ Süryani kaynaklarında ‘Amid’ olarak geçmektedir. Mardin Süryanileri arasında ‘Emed’ yani ‘Ümid’ kelimesinden geldiği düşünülmektedir.46

39_{Hüseyin Güneş, “Selahaddin Eyyubi Zamanında Nusaybin”, Mukaddime 9(2) Şırnak Üniversitesi, İlahiyat} Fakültesi, 2018, s.10-19

40_{Ercan Gümüş, 18.Yüzyılın ilk Yarsısında Amid Kazası, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,} Ankara 2014, s. 341

Güneydoğu Anadolu Coğrafya Bibliyoğrafyası, No: 328, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 1974, s.16

42_{Ahmet Nejdet Sözer, Güneydoğu Anadolu’nun Doğal Çevre Şartlarına Genel bir Bakış, s.23}

44_{Zikrullah Aykaç, “312 Numaralı Şer’iyye sicili’nin Traskripsiyonu ve Değerlendirilmesi}

(H.1298-1300/M1881-1883)” Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Van 2013, s.12

Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi”, s.1

46_{Nejat Göyünç, “XVI Yüzyılında İlk Yarısında Diyarbakır”, Belgelerle Türk Tarih Dergisi, S.7, İstanbul} 1997, s.76.

(23)

11

İslamiyet ile birlikte Müslüman Arapların 639 yılında bölgeye gelmesi ve Rebia Araplarından Bekir Bin Vail kabilesinin yerleştiği Dicle kenarlarına Diyar-ı Bekir denmiştir. Zamanla isim Diyarbekir halini almıştır.47

Evliya Çelebi seyahatnamesi’nde Diyarbakır isminden şu şekilde bahsetmitir. ‘Vakti zamanında Amalak kızlarından olan yıldız gibi bir kız vardı. Yunus peygambere hemen iman etmiş ve Müslüman olmuştur. Yunus peygamberin öğretisini yaymak için Fiskayasına gitmiş ve yerleşmiştir. Zengin biri olan bu kızın adına nispetle buraya Diyar-ı Bikr (kız diyarı) denmiştir. Padişah defterlerinde ise şehrin dört etrafı kara taşlarla çevrili olduğundan şehre Kara Amid demişler.48

Baktığımızda Diyarbakır adının çok farklı manalarda kullanıldığını görmekteyiz. Çoğu kaynakta ortak olan ise ‘Bekir’in Diyarı’ veya ‘Diyar-ı Bekir’ şeklinde olmasıdır. Osmanlı hâkimiyeti sırasında eyaletin tamamına ‘Diyarbekir’ Diyarbakır’ın bu günkü merkezine ise ‘Amid’ dendiği anlaşılmaktadır.49

Şehir son olarak 1937 yılında Bakırın diyarı anlamında ‘Diyarbakır’ adını almıştır. Günümüze kadar şehir bu şekilde adlandırılmıştır.50

1.1.3. Osmanlı öncesi Diyarbakır

Diyarbakır’ın tarih sahnesine çıkışı insanlık tarihi kadar eskilere yani yaklaşık olarak dokuz bin yıl öncesine dayanmaktadır. Birçok kaynak da belirtildiği gibi insanlık tarihinin başlangıç noktası olan Mezopotamya bu gün bile bunu destekleyecek bulgular gün yüzüne çıkarıp kendini doğrular hale gelmektedir.

Tarih boyunca birçok medeniyet Diyarbakır’ı kendi hâkimiyeti altına almak için mücadele vermiştir. Alanda yapılan arkeolojik araştırmalar neticesinde Diyarbakır bölgesinde tarih öncesi dönemlere ait çok fazla yerleşim yeri bulunmuştur.51 Tarihte ilk yerleşke olan Çayönü esas itibariyle Diyarbakır’ın ne denli köklü bir geçmişe sahip olduğunu gözler önüne sermektedir. Çayönü’nde M.Ö. 7250-6750 tarihlerine denk gelen alanda yapılan kazılarda yerleşme kalıntıları duvar parçaları ve taş temellerin bulunması buranın yerleşke olduğunu

48_{Şefik Korkusuz, Seyahatnamelerde Diyarbekir, Kent Yayınları, İstanbul 2003, s.23}

49_{İbrahim Yılmazçelik, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır, 1790-1840 (Fiziki, İdari ve}

Sosyo-Ekonomik Yapı), Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Doktora Tezi), Elazığ 1991, s.1-3

50_{Nejat Göyünç, “XVI Yüzyılında İlk Yarısında Diyarbakır”, Belgelerle Türk Tarih Dergisi, C.IX, İstanbul} 1997, s.465

(24)

12

ortaya çıkarmıştır. Ayrıca çıkıntı halinde olan dar taşlar dikdörtgenler, odacıkların varlığını ve yerleşik hayatın kanıtları olarak değerlendirilmektedir. Üst katlarda uzun dikme taşlar ve ızgara planlı ve hücre planlı yapılar yerleşik hayatın kanıtı ve o zamanlardan itibaren yaşam alanı olarak Diyarbakır’ın tercih edildiğini göstermektedir.52

Arkeolojik araştırmalarda insanoğlunun yaşam alanlarını nasıl değerlendirdikleri ve nasıl bir gelişme kaydettiklerini öğrenebilmemiz için temel olarak Diyarbakır’ın incelenmesi gerektiği gerçeği ortaya çıkmaktadır. Öyleki ilk tarımcı köy topluluğu olarak bilinen ve M.Ö. 6. İle 5. Bin başlarına tarihlenen GirikiHacıyan’ın Diyarbakır sınırları içerisinde yer aldığı bilinmektedir.53

Gutiler’in ve Akadlar’ın M.Ö. 3000’lerde bölgeye hâkim oldukları bilinmektedir. Kafkas Kökenli Hurriler ve Avrupa-Hint kökenli, Mitaniler M.Ö. 2000’lerde bölgede yaşamışlardır. Sami ırkından olan kabileler M.Ö. 1000’lerde itibaren bölgeye gelmişler. Mitani’lerden sonra bölgeye M.Ö. 9. Yüzyıldan itibaren Asurlar hâkim olmuştur.54

Bölge sürekli farklı uygarlıkların hâkimiyeti altına girmiştir. M.Ö. sırasıyla Asurlardan sonra Urartular, İskitler, Medler, Persler, Selevkoslar, Partlar, Büyük Tigran ve Romalılar ele geçirmiştir. 395’ten itibaren Bizans hâkimiyeti altına girmiştir.55

Şehrin İslam hâkimiyetine girişi Hz. Ömer dönemi olan 639 yılına denk gelmektedir.56 İslamiyet ile birlikte Diyarbakır yönetimi sürekli el değiştirmiştir. Anadolu’ya Oğuz akınları 1040 yılından itibaren başlamıştır. Alparslan’ın bölgeye gelişinin ardından 1085 yılında Melikşah döneminde Büyük Selçuklu Devleti bölgeyi ele geçirmiştir. Kısa süre sonra Melikşah’ın ölümüyle bölge Suriye Selçuklu hâkimiyetine geçmiştir. 1097 yılına kadar bölgede eğemenlik kuran Suriye Selçuklularının ardından, İnaloğulları ve Nisanoğulları tarafından yönetilmiştir.57_{Nisanoğulları bölgede yaşayan halka baskı ve eziyet etmesinden} dolayı bir kısmı bölgeyi terk etmek gereksinimi hissetmiştir.58_{Eyyübi hâkimiyeti sekiz yıl} sürdükten sonra İlhanlı, Timur ve Safavi hâkimiyetinde olmasını göz ardı edecek olursak

52_{Halet Çambel, Braıdwood, J. Robert, Güneydoğu Anadolu Tarih Öncesi Araştırmaları, İstanbul 1979,} s.14.15

53_{Halet Çambel, Braıdwood, J. Robert, Güneydoğu Anadolu Tarih Öncesi Araştırmaları, İstanbul 1979, s.23} 54_{İbrahim Özcoşar, “315 Numaralı Hicri 1154-1155(M.1741-1742) Tarihli Diyarbakır Şer’iyye Sicilinin}

Güneydoğu Anadolu Coğrafya Bibliyoğrafyası, No: 328, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 1974

57_{Osman Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Neşriyat Yayınları, İstanbul 2009, s.6} 58_{Osman Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, s.172-173}

(25)

13

günümüze kadar devam eden Türk hâkimiyeti başlamıştır. 59 Anadolu Selçuklu hâkimiyeti II. Gıyaseddin Keyhüsrev ile birlikte 1240 yılında başlamıştır.60_{Eyyübiler şehri 1257-1259} yıllarında kendi hâkimiyetleri altına almıştır. 1259 yılında Moğolların şehri ele geçirmesiyle Moğolların varlığını kabul etme şartıyla şehir tekrar Anadolu Selçuklu devletine bırakılmıştır. Şehir 1303 yıllında göstermiş oldukları başarılarından ötürü Mardin Artuklularına verilmiştir.61

Diyarbakır 1392-1393 yıllarında Timur tarafından ele geçirilerek kent yağmanmştır. Timur dönemi sonrası 1404-1508 yıllarında Akkoyunlu dönemi başlamıştır.62_Akkoyunlu Hükümdarı Karayülük Osman’a Diyarbakır’a yapmış olduğu seferlerindeki yardımlarından dolayı Timur tarafından ikta olarak verilmiştir.63

Uzun Hasan 1452 yılında Diyarbakır’ı ele geçirip Başkenti Tebriz’e taşımıştır.64_Uzun Hasan daha sonra Karakoyunluları yenerek bölge hâkimiyetini güçlendirmiştir. 1473 Osmanlı devletiyle Otlukbeli savaşı yapmış bu savaş sonunda eski gücünü kaybetmiştir. Uzun Hasan’ın Ölümüyle iyice zayıflamış ve yıkılma sürecine girmiştir. 65

1507 yılında Diyarbakır’a Şah İsmail önderliğinde Safeviler hâkim olmuştur. Şehri ele geçirince halkı öldürüp şehri yağmalamışlardır.66_{Osmanlı sınır güvenliğini sağlamak için} Diyarbakır’ın Safevilerin elinde kalması önem arz etmektedir.67_{Safeviler’in Diyarbakır} bölgesinde Sunni halka baskı yapması halkın Osmanlı hâkimiyetine geçmek istemesini sağlamıştır. Ayrıca bölge Safevi devletinde olduğu sürece sınır güvenliğinin sağlanması mümkün olmayacaktı. Doğu sınırında bulunan bu şehrin Safevilerin elinden alınması sınır güvenliğini sağlamıştır.68

59_{Canan Parla, “Osmanlı Öncesinde Diyarbakır: Kente Hâkim Olanlar ve Bırakılan Fiziksel İzler”, I.}

Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu 20-22 Mayıs 2004 Bildirileri, Diyarbakır

2004 s. 247-284, Canan Parla, Surları ve Türk Dönemi Dokusuyla Diyarbakır Kenti, S:1,Ortadoğu Teknik Üniversitesi, İstanbul 2005 s.2472

61_{Nejat Göyünç, “Diyarbakır”, İslam Ansiklopedisi, C.19, TDV. Yayınları, İstanbul 1996, s. 465-466} 62_{Canan Parla, Surları ve Türk Dönemi Dokusuyla Diyarbakır Kenti, S:1,Ortadoğu Teknik Üniversitesi,} İstanbul 2005, s.2474

63_{İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Türk Tarih Kurumu} Yayınları, Ankara 1988, s.63-64.

64_{Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi, Diyarbakır Salnameleri, H.1286-1323(1869-1905), Diyarbakır} Büyükşehir Belediyesi Yayınları, C.3, Diyarbakır 1999, s.77

65_{Şevket Beysanoğlu, Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi Başlangıçtan Akkoyunlular’a Kadar,} Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Ankara 2003, s. 452

66_{Ali Emiri, Osmanlı Vilayat-ı Şarkiyyesi Diyarbekir Vilayeti, BKY. Yayınevi, İstanbul 2008 hazırlayanlar:} Kenan Ziya Taş, Sadettin Baştürk, Serkan Sarı, İlahiyat Yayınları, Ankara, 2005, s.59

67_{İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C.II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2006, s. 90-91} 68 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C.II, s. 273-274

(26)

14

1.1.4. Osmanlı Dönemi Diyarbakır

Safevi devletinin elinde bulunan en önemli şehir ve kalelerden biri Diyarbekir şehriydi. Osmanlı Devleti’nin burayı alması İran açısından son derece tehlike arz etmektedir. Diyarbakır’ın alınmasına karar verilmesinden hemen sonra İdris-i Bitlisi aracılığıyla şehir ele geçirilmiştir. Şah İsmail’in 1514 Çaldıran savaşında Osmanlı devletine yenilmesinin ardından Diyarbakır’a seferde vefât eden Ustaclu oğlu Mehmed Han’ın kardeşi Kara Han gelip Şehri muhasara etmiştir. Osmanlı buraya Bıyıklı Mehmed Paşa ve Sivas BeylerBeyi Şadi Beyi gönderdi. Ancak Şadi Paşa ve Mehmed Paşa’nın anlaşmazlık yaşaması ve Şadi Paşanın geri çekilmesiyle yardıma Konya BeylerBeyi Husrev Paşa ve İdrisi Bitlisi ile on bin gönüllü Kuvvetler Diyarbakıra hareket etmişlerdir. Karahan geri çekilmek zorunda kalmıştır. Daha sonra yapılan hücümlar sonuçsuz kaldı Karaha’ın ölmesiyle Diyarbakır sorunu halledilmiş oldu ve buraya Ahmed Bey vali olarak atanmıştır.69 Diyarbakır’ın dışında Hısn-ı Keyfa, Ergani, Ruha, Mardin, Siirt, gibi önemli kşehir ve kalelerde Osmanlı hâkimiyetine geçmiştir.70

1515 tarihinde Diyarbakır BeylerBeyliğine Bıyıklı Mehmed Paşa getirilmiş ve yapmış olduğu yardımlardan ötürü İdri-i Bitlisi’ye armağanlar gönderilmiştir.71

1515 yılında Diyarbakır Osmanlı hâkimiyetine geçtikten sonra idari yönetim birimlerine ayrılmıştır. Bu şekilde yönetimde düzen ve asayiş sağlanmaya çalışılmıştır. Kuruluşunun ilk yıllarında Diyarbakır’ın idari birimleri aşağıdaki gibidir.72

Tablo 1. 1515 yılı Diyarbakır İdarî Taksimatı

1. Amid 13. Kemah 24. Harput

2. Ruha 14. Arapgir 25. Ergani

3. İspir 15. Bayburd 26. Kığı

4. Çemişgezek 16. Hızo 27. Atak

5. Süleymaniye 17. Palu 28. Birecik

69_{İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C.II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2006, s.273-75} 70_{İbrahim Yılmazçelik, “Osmanlı Hâkimiyeti Sürecinde Diyarbakır Eyaleti Valileri(1516-1838)”, Fırat}

Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, C.10,S.1, Elazığ 2000, s.238

72_{İbrahim Yılmazçelik, “XVIII. Yüzyıl ile XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır Eyaletinin İdari Yapısı}

ve İdari Teşkilatlanması”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü, Tarih

(27)

15

6. Eğil 18. Çermik 29. Hısn-ı Keyfa

7. Çapakçur 19. Cere 30. Fusul

8. Bidlis 20. Sason 31. Cezire

9. Hizan 21. Siverek 32. Berdinç

10. Heytan 22. Muzul 33. Posadi

11. Hâcuk 23. Sincar 34. Genç

12. Aşiret ve Ulus

Diyarbakır XIII. yüzyılda Doğu Anadolu’nun en önemli eyaletlerinden biri olmuştur. Daha önce yer alan idari birimlerinden bazıları da bölgenin sınırları dışında kalmıştır. Buna karşın daha önce yer almayan bazı yerlerin ise eklendiğini görmekteyiz. Aşağıda 18. Yüzyılın değişik zamanlarında Diyarbakır eyaletinin idari yapıları yer almaktadır.

Tablo 2. XIII Yüzylda Diyarbakır Eyaletinin İdari Taksimatı

1733 1739 1747 1785

Amid Amid Amid Amid

Çarsancak Harput

Ergani Ergani Ergani

Çüngüş Çüngüş Çüngüş

Çermik Çermik Çermik Çermik

Siverek Siverek Siverek Siverek

Telbisime Telbisime Telbisime Telbisime

Savur Savur Savur Savur

Beşiri

Salat Salat Salat Salat

(28)

16

Atak Atak Atak Atak

Tercil Tercil Tercil Tercil

Miyafarikin Miyafarikin Miyafarikin Miyafarikin

Bakos Boşat Bakos Boşat Bakos Boşat Bakos Boşat

Mihrani Mihrani Mihrani Mihrani

Çıska Çıska Çıska Çıska

Mardin Mardin Mardin

Hısnıkeyf Hısnıkeyf Hısnıkeyf

Hani Hani Hani

Siird Siird Siird

Eğil Eğil Eğil

Çapakçur Çapakçur Çapakçur

Kazâ-yı Karakeçülü Kazâ-yı Karakeçülü Kazâ-yı Karakeçülü

Birecik Birecik

Kulb Kulb

Maden Maden

Musul-ı Atik ve Cedid Musul-ı Atik ve Cedid Behramki

Hani Derik Sağman Çemişgezek

(29)

17

Tablodan da anlaşılacağı gibi Diyarbakır eyaletine bağlı sancaklar yıllara göre farklılık göstermektedir.73

Diyarbakır vezirlik rütbesinde olan bir eyalet haline Sultan Süleyman döneminde getirilip üç tuğlu vezir olmuştur. Bu yazılan emirlerde kullanılan unvanlardan anlaşılmaktadır. 74

Diyarbakır’ın Kanuni döneminde ehemmiyeti daha da artmıştır. İran’a yapılan seferlerde konaklama merkezi olarak kullanılmıştır.75_{Kanuni üç defa Diyarbakır’a gitmiştir.}76

Kanuni Diyarbakır’da Hamravat suyunu şehre getirip suyu fazlalaştırmış, darphane yaptırıp para bastırılmıştır.77_{Kanuni 1535 yılında Diyarbakır’a İran seferi Dönüşü uğrayıp} Ulu camii’de namaz kılmış şehirde 20 gün konaklamıştır. Yine İkinci İran Seferi’ne giderken şehre gelip sekiz gün kalmıştır.78

XVI. yüzyıl da Diyarbakır ile ilgili sınırlı bilgilere sahip olunmuştur. Özellikle bu dönemde bozulan ekonomi ve beraberinde vuku bulan meseleler bölgeyi etkisi altına almış ve XVII. Yüzyılda da artarak devam etmiştir. Bölgede ve Osmanlı genelinde görülen yolsuzluk meselesi Diyarbakır sancaklarını da etkisi altına almıştır. Şikâyetler Merkeze kadar ulaşmıştır. Bu bağlamda Osmanlı genelinde çıkan huzursuzluklar bölgede de etkili olmuştur.79

Osmanlı döneminde Diyarbakır ile ilgili bilgilere ancak önemli meselelerle ulaşılabilmektedir. I Ahmed döneminde İranlıların Anadoluya yaptıkları saldırıların geri püskürtülmesinde etkili olan Kuyucu Murat Paşa 1611 de Diyarbakır’da vefât etmiştir. 80

Osmanlı Devletinin I. Mustafa ve II. Osman döneminde merkezi otoritesi zayıflamıştır bu bağlamda İranlıların Anadolu’ya yeniden akınları başlamıştır. Anadolu’ya yapılan akınları durdurmak amacıyla IV. Murat 1635 yılında İran’a sefer düzenlemiştir ve Diyarbakır’da

Araştırmaları Dergisi, C.18, S.29, Ankara 1996, s.222-223

74_{Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, Evliya Çelebi, Seyahatname, IV, Altan Matbaacılık, İstanbul 2000, 26-27} 75_{İbrahim Özcoşar, “315 Numaralı Hicri 1154-1155(M.1741-1742) Tarihli Diyarbakır Şer’iyye Sicilinin}

76_{İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C.II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2006, s.360-1} 77_{Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, Evliya Çelebi, Seyahatname, IV, Altan Matbaacılık, İstanbul 2000, 26-27.} 78_{İbrahim Yılmazçelik, “XVIII. Yüzyıl ile XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır Eyaletinin İdari Yapısı}

Araştırmaları Dergisi, C.18, S.29, Ankara 1996, s.239

ve İdari Teşkilatlanması”, s.239.

(30)

18

konaklamıştır. Bağdat seferi sırasında yine Diyarbakır’a gelmiştir. Son olarak 1639 Bağdat fethinden sonra Diyarbakır’a gelmiştir.81

Osmanlı son dönemlerinde Diyarbakır eyaletinde sürekli karışıklıklar baş göstermiştir. Bunun nedeni olarak bölgeye atanan Valilerin kendi yerlerine Mütesellim göndermeleri ve idareyi onlara bırakmaları gösterilebilir. II. Mahmut dönemimde buna dikkat edilmeye çalışılmış atanan valilerin bizzat gidip idareyi kendilerinin yapmaları istenmiştir. 1821 Diyarbakır Valisi Mehmet Emin Paşa olmasına rağmen yine Mütesellim ile idare edilmiştir. Böylece bölgede asayiş sağlamak zor hale gelmiştir.82

XIX. yüzyılda Osmanlı idaresi Diyarbakır’ın sancak sayısında değişikliklere gidildiğini göstermektedir.

Tablo 3. XIX yüzyıla da Diyarbakır sancakları

Amid Siverek Mihrami

Meyyafarikin Eğil Beşiri

Tercil Çapakçur Hani

Çıska Telbisme Mardin

Salat Birazi Mahal

Kulb Atak Siird

Savur Eğil Karaküçülü

Belirtmiş olduğumuz Kazâlar mali bakımdan ‘Maden-i Hümâyun’a bağlı olmaklata aynı zamanda idari açıdan Diyarbakır eyaletine bağlı statüdedirler.83

81_{İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C.III-I, s. 198-204.}

ve İdari Teşkilatlanması”, s.268-9

(31)

19

Osmanlı devleti Diyarbakır’a her alanda önem vermiştir. Atanan valiler bölgede birçok yapı inşa edip bölgeyi hem kültürel hem siyasi hem de sosyal merkez haline getirmeye çalışmıştır.84

Diyarbakır geçmişten günümüze kadar sürekli yerleşim yeri olma özelliği taşımıştır. Tarih boyunca değişik devletlerin mücadele alanı olma özelliği göstermiştir.

1.2.GENEL HATLARIYLA LİCE 1.2.1. Lice’nin Coğrafi Yapısı

Günümüzde Diyarbakır ilçesi olan Lice Mezopotanya’nın kuzeyinde eski yerleşim yerleri ve tarım merkezi olan Mezopotamya medeniyetinin yayılma alanında yer almaktadır.85

Lice’nin coğrafi olarak Diyarbakır’da bulunan bir kale olduğu söylenmektedir. Buranın Diyarbakır bölgesi içerisinde yer aldığı belirtilmiştir.86_{Diyarbakır’ın kuzeydoğusundaki} Güneydoğu Toroslarının güneyinde yer alan Lice 1100-1125 metre yüksekliğe sahip olup Kuzey-Güney doğrultulu vadiler tarafından derinleşen topraklarda yer almaktadır. Yüzölçümü olarak baktığımızda genel olarak 1.041.800 dekarlık bir alanı kapsamaktadır.87

Konum olarak Lice’nin, Silvan’a 30 km (6 fersah) uzaklıkta ki alanda yer aldığı düşünülmektedir.88_{Bir başka kaynakda Lice’nin Meyyafarikin ve Zülkarneyn kalelerine 30} km uzaklıkta olduğu belirtilmiştir.89_{Bizans döneminde Lice yukarı Batman Suyu’nun bir kolu} olan Kulp Suyu’nun batısında yer almaktadır.90

85_{Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi, Diyarbakır Salnameleri, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayınları,} C.5, Diyarbakır 1999, s.201

87_{Lice Kaymakamlığı, Coğrafi Durum, http://www.Lice.gov.tr, s.1}

89_{Adnan Çevik, “XI-XIII Yülyıllarda Diyâr-ı Bekr Bölgesi Tarihi”, Marmara Üniversitesi, Türkiyat} Araştırmaları Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2002, s.157-158

(32)

20

1.2.2. Lice İsminin Menşei

En eski kalıntılardan olan Birkleyn mağarasının Asur kralı I Tigret Pleser hâkimiyetine geçmesi ile bölgeye Şirişa dendiği anlaşılmaktadır.91_{Lice ilk olarak Atak Kalesi ve} Çevresinde kurulmuştur. Bu bağlamda Lice ilk olarak Atak adıyla anılmıştır. Atak kalesi Bizans kaynaklarında Attachas şeklinde zikredilmiştir.92_{Şemseddin Sami bu yerleşim yerine} Âtâq demiştir.93_{Eyyuubiler döneminde Hetâkh olarak bilinmekteydi.}94

Lice Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’nde Atak sancağı olarak geçmektedir. Bu sancak Osmanlı devleti Eyaletlerinden biri olan Diyarbakır sancaklarındandır.95_{Diyarbakır’a bağlı} bir sancak olan Lice, Osmanlı döneminde Atak ya da Entâkh bazen de Antak ya da Hetâkh ismiyle anılmaktadır.96

Lice olarak adlandırılması ve kelimenin anlamı Türkçe sıcak su kaynakları için kullanılan ‘ılıca’ kelimesinden gelmektedir.97_{Diyarbakır salnamelerinde Lice ismiyle çoğu} yerde karşılaşmaktayız Lice Kazâsı ya da Lice Nahiyesi şeklinde zikredilmektedir.98

1.2.3. Osmanlı Öncesi Lice

Lice Diyarbakır da yer alan en eski yerleşim yerlerinden biridir. Diyarbakır’a bağlı bir ilçe olan Lice tarihi oldukça eskilere dayanmaktadır. Çok farklı uygarlıklara ev sahipliği yapan Lice ilçesinde yapılan kazılar da neolitik döneme ait bulgular elde edilmiştir. Bölge M.Ö. 3 bin ile M.Ö. 1250 yılları arasında Huri-Mitanni eğemenliğinde kalmıştır.99

Lice tarihini inceleyecek olursak kronolojik olarak aşağıdaki medeniyetlerin hâkimiyeti altında kalmıştır.

Hurr-i Mitanni Egemenliği

91_{Süreyya Işık, “Lice İlçesi Tarihi Mekanları”, Her Yönüyle Diyarbakır İlçeleri, Yusuf Kenan Haspolat} (kord.), Uzman matbaacılık ve Ciltleme, İstanbul 2003, s.93.

93_{Adnan Çevik, XI-XIII Yülyıllarda Diyâr-ı Bekr Bölgesi Tarihi, s.157-158}

ve İdari Teşkilatlanması”, s.133-134.

95_{Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, Evliya Çelebi, Seyahatname, IV, Altan Matbaacılık, İstanbul 2000, s.23.} 96_{Abdulgani Fahri Bulduk, el-Cezire’nin Muhtasar Tarihi, haz: Mustafa Öztürk-İbrahim Yılmazçelik, Fırat} Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, No:9, Elazığ 2004, s. 29.

98_{Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi, Diyarbakır Salnameleri, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayınları,} C.5, Diyarbakır 1999, s.374.

99_{Mehmet Zeydin Yıldız, , “Geçmişten Günümüze Lice’nin İdari ve Demografik Gelişimi”, Dünden Bugüne}

(33)

21 Birinci Asur Egemenliği

Prenslikler Dönemi İkinci Asur Egemenliği Bi-Zamani Krallığı Birinci Asur Egemenliği Üçüncü Asur Eğemenliği Urartu Egemenliği

Yörede son Asur Egemenliği Med egemenliği

Makedon Egemenliği

Part Egemenliği ve Büyük Tigran Dönemi Part –Roma-Sasani-Bizans Dönemi Emeviler Abbasiler Büyük Selçuklular Suriye Selçukluları Ahlatşahlar Artuklular Eyyubiler Osmanlı İmparatorluğu İlhanlılar Akkoyunlular100

Birkleyn mağarasında ki araştırmalar bölgenin ne kadar eski bir geçmişe sahip olduğunu kanıtlar niteliktedir. Diyarbakır ili Lice ilçesinde yer alan Birkleyn Mağarasında yapılan araştırmalar sonucu M.Ö. 12.ve 7. yy. arasında yaşamış olan Mezopotamya uygarlıklarından Asurluların bölgede yerleştiği ortaya çıkmıştır. Bu mağarada Asurlulardan kalan çivi yazılı

(34)

22

kitabeler yer almaktadır. Asur kralı I. Tiğlat Plaser’e ait M.Ö. 1116-1090 tarihli kitabe mağarada bulunmuştur.101

Lice Asurlular, Persler, İskitler ve Medler arasında sürekli el değiştirmiştir. Bu mücadelelerden sonra M.Ö. 550-331 yılları arasında uzun bir dönem Pers hâkimiyetinde kalmıştır. Daha sonra Makedonyalılar sonrasında da Selevskidler bölgede hâkimiyet sağlamıştır.102

İran kökenli Partlar bölgeyi ele geçirdikten sonra Sasaniler ve Doğu Roma arasında bölge hâkimiyeti için savaşlar gerçekleşmiştir. Bölge hâkimiyeti için yapılan savaşlar Müslümanların bölgeye hâkim olmasına değin devam etmiştir. M.S. 622-639 yıllarında bölgede Bizans hâkimiyeti görülmektedir.103

Lice Hz. Ömer döneminde Müslümanların hâkimiyetine geçmiştir. 640 yılında İyaz b. Ganm el-Fihrî’nin ordusu Hetâkh kalesini alıp Lice ve civarını fethetmiştir. Ayrıca Hâlid b. Velid bu fetihte önemli rol oynamıştır.104_{Bölgenin sürekli istilalara uğraması ve el} değiştirmesi fethinin kolay olmasını ve halkın kolay bir şekilde hâkimiyeti kabul etmesini sağlamıştır. Hz. Osman ile birlikte bölge merkezden atanan valiler tarafından yönetilmeye başlanmıştır.105_{Bölgeye İslamiyet ile birlikte Emeviler, Abbasiler, Hamdaniler hâkim} olmuştur. Hamdanilerden sonra bölgede Mervanilerin hâkimiyeti başlamıştır.

Mervanooğulları’nın bölgeye gelmesiyle Atak kalesinin de aralarında bulunduğu bölgeyi ele geçirip devletlerini kurmuşlardır. Mervanoğulları yaklaşık otuz şehir ve beldeyi kapsayan alanda tarih sahnesine çıkmıştır. Lice yaklaşık olarak bir asır (990-1085) Mervanoğulları’nın hâkimiyetinde kalmıştır.106

Mervaniler bazen Bizans tabiliğine geçerken bazen Selçuklu hükümdarı Tuğrul Beyden yardım almak zorunda kalmıştır. Şehri elinde tutabilmek için kimi zaman Selçuklu Devletine

101_{Süreyya Işık, “Lice İlçesi Tarihi Mekânları”, Her Yönüyle Diyarbakır İlçeleri, Yusuf Kenan Haspolat} (kord.), Uzman matbaacılık ve Ciltleme, İstanbul 2003, s.93.

102_{Mehmet Zeydin Yıldız, , “Geçmişten Günümüze Lice’nin İdari ve Demografik Gelişimi”, Dünden Bugüne}

Lice Sempozyumu Bildirileri, Mardin Sesi Gazetecilik ve Matbaacılık, Mardin, 2012, s. 205.

103_{Mehmet Azimli, “Osmanlı Dönemine Kadar Lice”, Dünden Bugüne Lice Sempozyumu Bildirileri, Mardin} Sesi Gazetecilik ve Matbaacılık, Mardin 2012, s.42.

104_{Abdurrahman Acar,’Dünden Bugüne Hetâkh (Atak) Kalesi’, Dünden Bugüne Lice Sempozyumu}

Bildirileri, Mardin Sesi Gazetecilik ve Matbaacılık, Mardin 2012, s.13

105_{Mehmet Azimli, “Osmanlı Dönemine Kadar Lice”, Dünden Bugüne Lice Sempozyumu Bildirileri, Mardin} Sesi Gazetecilik ve Matbaacılık, Mardin 2012, s. 43-44.

106_{Bahattin Keleş, “Selçuklu-Mervanoğulları İlişkisi ve Diyarbakır Bölgesi’nin Selçuklu Hakimiyetine}

(35)

23

haraç vermektedir ve anlaşma yapmıştır.107_{1050 yılında Selçuklu hükümdarı adına hutbe} okutup yaklaşık 40 yıl Selçuklu devletine bağlı bir şekilde varlığını devam ettirmiştir. 108

Mervaniler’den sonra Lice Büyük Selçuklu hâkimiyeti altına girmiştir. Melik Şah’ın ölümüyle bölgede otorite boşluğu olmuştur. Bunun üzerine Melik Şah’ın kardeşi Tutuş bölgede hükümdarlığını ilan etmiştir. Tutuş’un ölümüne kadar bölgede Selçuklu hâkimiyeti devam etmiştir. Tutuş’un ölümünden sonra 1121 yılına kadar bölgede Ahlatşahlıların yönetimi altına girmiştir.109

1143’de Nurattin Zengi önderliğinde bölge Zebgilere bağlanmıştır. Bölgede bir dönem Artuklu hâkimiyeti olduktan sonra Selahattin Eyyübi önderliğinde kurulmuş olan Eyyübi devleti bölgede hâkimiyet oluşturmuştur.

1222’de Diyarbakır ve çevresinde yer alan bütün kaleler İlhanlılar tarafından yağmalanmıştır. Atak (Lice) 1390 yılına kadar Selçuklulara bağlı valilerce yönetilmiştir. Aynı dönemlerde bölgede Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan ile Karakoyunlular arasında mücadelelere sahne olmuştur. Bu mücadeleye Osmanlılarında müdahale etmesi sonucu bölge Şah İsmail önderliğinde Safavi hâkimiyetine geçmiştir. 110

1.2.4. Osmanlı Dönemi ve Sonrasında Lice

Lice de Osmanlı hâkimiyeti Çaldıran savaşından sonra başlamıştır. Osmanlı İdrisi Bitlisi sayesinde Yavuz Sultan Selim döneminde Diyarbakır ve çevresine hâkim olmuştur.111

Diyarbakır’ın Osmanlı hâkimiyetinde olduğu ilk yıllarda (1515) idari olarak Lice’yi de içine alan bazı yerlerde yönetim birimlerine ayrılmıştır.

Tablo 4. Diyarbakır Vilayeti Sancakları arasında Atak(Lice) Sancağı yer almaktadır (1515) 112

107_{Bahattin Keleş, “Selçuklu-Mervanoğulları İlişkisi ve Diyarbakır Bölgesi’nin Selçuklu Hakimiyetine}

Alınması”, s.409.

108_{Mehmet Azimli, “Osmanlı Dönemine Kadar Lice”, s.45.}

109_{Kenan Haspolat, “Diyarbakır İlçelerinin Tarihi ve Doğal Güzellikleri”, Her Yönüyle Diyarbakır İlçeleri,} Yusuf Kenan Haspolat (kord.), Uzman matbaacılık ve Ciltleme, İstanbul 2003, s.174.

110_{Mehmet Azimli, “Osmanlı Dönemine Kadar Lice”, Dünden Bugüne Lice Sempozyumu Bildirileri, Mardin} Sesi Gazetecilik ve Matbaacılık, Mardin 2012, s.46.

Araştırmaları Dergisi, C.18, S.29, Ankara 1996, S.237.