Osmanlı Öncesi Lice

Lice Diyarbakır da yer alan en eski yerleşim yerlerinden biridir. Diyarbakır’a bağlı bir ilçe olan Lice tarihi oldukça eskilere dayanmaktadır. Çok farklı uygarlıklara ev sahipliği yapan Lice ilçesinde yapılan kazılar da neolitik döneme ait bulgular elde edilmiştir. Bölge M.Ö. 3 bin ile M.Ö. 1250 yılları arasında Huri-Mitanni eğemenliğinde kalmıştır.99

Lice tarihini inceleyecek olursak kronolojik olarak aşağıdaki medeniyetlerin hâkimiyeti altında kalmıştır.

Hurr-i Mitanni Egemenliği

91 _{Süreyya Işık, “Lice İlçesi Tarihi Mekanları”, Her Yönüyle Diyarbakır İlçeleri, Yusuf Kenan Haspolat} (kord.), Uzman matbaacılık ve Ciltleme, İstanbul 2003, s.93.

92 _{İbrahim Özcoşar, “315 Numaralı Hicri 1154-1155(M.1741-1742) Tarihli Diyarbakır Şer’iyye Sicilinin}

Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi”, s.6

93 _{Adnan Çevik, XI-XIII Yülyıllarda Diyâr-ı Bekr Bölgesi Tarihi, s.157-158}

94 _{İbrahim Yılmazçelik, “XVIII. Yüzyıl ile XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır Eyaletinin İdari Yapısı}

ve İdari Teşkilatlanması”, s.133-134.

95 _{Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, Evliya Çelebi, Seyahatname, IV, Altan Matbaacılık, İstanbul 2000, s.23.} 96 _{Abdulgani Fahri Bulduk, el-Cezire’nin Muhtasar Tarihi, haz: Mustafa Öztürk-İbrahim Yılmazçelik, Fırat} Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, No:9, Elazığ 2004, s. 29.

97 _{İbrahim Özcoşar, “315 Numaralı Hicri 1154-1155(M.1741-1742) Tarihli Diyarbakır Şer’iyye Sicilinin}

Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi”, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Diyarbakır 2000, s.6

98 _{Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi, Diyarbakır Salnameleri, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayınları,} C.5, Diyarbakır 1999, s.374.

99 _{Mehmet Zeydin Yıldız, , “Geçmişten Günümüze Lice’nin İdari ve Demografik Gelişimi”, Dünden Bugüne}

21 Birinci Asur Egemenliği

Prenslikler Dönemi İkinci Asur Egemenliği Bi-Zamani Krallığı Birinci Asur Egemenliği Üçüncü Asur Eğemenliği Urartu Egemenliği

Yörede son Asur Egemenliği Med egemenliği

Makedon Egemenliği

Part Egemenliği ve Büyük Tigran Dönemi Part –Roma-Sasani-Bizans Dönemi Emeviler Abbasiler Büyük Selçuklular Suriye Selçukluları Ahlatşahlar Artuklular Eyyubiler Osmanlı İmparatorluğu İlhanlılar Akkoyunlular100

Birkleyn mağarasında ki araştırmalar bölgenin ne kadar eski bir geçmişe sahip olduğunu kanıtlar niteliktedir. Diyarbakır ili Lice ilçesinde yer alan Birkleyn Mağarasında yapılan araştırmalar sonucu M.Ö. 12.ve 7. yy. arasında yaşamış olan Mezopotamya uygarlıklarından Asurluların bölgede yerleştiği ortaya çıkmıştır. Bu mağarada Asurlulardan kalan çivi yazılı

22

kitabeler yer almaktadır. Asur kralı I. Tiğlat Plaser’e ait M.Ö. 1116-1090 tarihli kitabe mağarada bulunmuştur.101

Lice Asurlular, Persler, İskitler ve Medler arasında sürekli el değiştirmiştir. Bu mücadelelerden sonra M.Ö. 550-331 yılları arasında uzun bir dönem Pers hâkimiyetinde kalmıştır. Daha sonra Makedonyalılar sonrasında da Selevskidler bölgede hâkimiyet sağlamıştır.102

İran kökenli Partlar bölgeyi ele geçirdikten sonra Sasaniler ve Doğu Roma arasında bölge hâkimiyeti için savaşlar gerçekleşmiştir. Bölge hâkimiyeti için yapılan savaşlar Müslümanların bölgeye hâkim olmasına değin devam etmiştir. M.S. 622-639 yıllarında bölgede Bizans hâkimiyeti görülmektedir.103

Lice Hz. Ömer döneminde Müslümanların hâkimiyetine geçmiştir. 640 yılında İyaz b. Ganm el-Fihrî’nin ordusu Hetâkh kalesini alıp Lice ve civarını fethetmiştir. Ayrıca Hâlid b. Velid bu fetihte önemli rol oynamıştır.104 _{Bölgenin sürekli istilalara uğraması ve el} değiştirmesi fethinin kolay olmasını ve halkın kolay bir şekilde hâkimiyeti kabul etmesini sağlamıştır. Hz. Osman ile birlikte bölge merkezden atanan valiler tarafından yönetilmeye başlanmıştır.105 _{Bölgeye İslamiyet ile birlikte Emeviler, Abbasiler, Hamdaniler hâkim} olmuştur. Hamdanilerden sonra bölgede Mervanilerin hâkimiyeti başlamıştır.

Mervanooğulları’nın bölgeye gelmesiyle Atak kalesinin de aralarında bulunduğu bölgeyi ele geçirip devletlerini kurmuşlardır. Mervanoğulları yaklaşık otuz şehir ve beldeyi kapsayan alanda tarih sahnesine çıkmıştır. Lice yaklaşık olarak bir asır (990-1085) Mervanoğulları’nın hâkimiyetinde kalmıştır.106

Mervaniler bazen Bizans tabiliğine geçerken bazen Selçuklu hükümdarı Tuğrul Beyden yardım almak zorunda kalmıştır. Şehri elinde tutabilmek için kimi zaman Selçuklu Devletine

101 _{Süreyya Işık, “Lice İlçesi Tarihi Mekânları”, Her Yönüyle Diyarbakır İlçeleri, Yusuf Kenan Haspolat} (kord.), Uzman matbaacılık ve Ciltleme, İstanbul 2003, s.93.

102 _{Mehmet Zeydin Yıldız, , “Geçmişten Günümüze Lice’nin İdari ve Demografik Gelişimi”, Dünden Bugüne}

Lice Sempozyumu Bildirileri, Mardin Sesi Gazetecilik ve Matbaacılık, Mardin, 2012, s. 205.

103 _{Mehmet Azimli, “Osmanlı Dönemine Kadar Lice”, Dünden Bugüne Lice Sempozyumu Bildirileri, Mardin} Sesi Gazetecilik ve Matbaacılık, Mardin 2012, s.42.

104 _{Abdurrahman Acar,’Dünden Bugüne Hetâkh (Atak) Kalesi’, Dünden Bugüne Lice Sempozyumu}

Bildirileri, Mardin Sesi Gazetecilik ve Matbaacılık, Mardin 2012, s.13

105 _{Mehmet Azimli, “Osmanlı Dönemine Kadar Lice”, Dünden Bugüne Lice Sempozyumu Bildirileri, Mardin} Sesi Gazetecilik ve Matbaacılık, Mardin 2012, s. 43-44.

106 _{Bahattin Keleş, “Selçuklu-Mervanoğulları İlişkisi ve Diyarbakır Bölgesi’nin Selçuklu Hakimiyetine}

23

haraç vermektedir ve anlaşma yapmıştır.107 _{1050 yılında Selçuklu hükümdarı adına hutbe} okutup yaklaşık 40 yıl Selçuklu devletine bağlı bir şekilde varlığını devam ettirmiştir. 108

Mervaniler’den sonra Lice Büyük Selçuklu hâkimiyeti altına girmiştir. Melik Şah’ın ölümüyle bölgede otorite boşluğu olmuştur. Bunun üzerine Melik Şah’ın kardeşi Tutuş bölgede hükümdarlığını ilan etmiştir. Tutuş’un ölümüne kadar bölgede Selçuklu hâkimiyeti devam etmiştir. Tutuş’un ölümünden sonra 1121 yılına kadar bölgede Ahlatşahlıların yönetimi altına girmiştir.109

1143’de Nurattin Zengi önderliğinde bölge Zebgilere bağlanmıştır. Bölgede bir dönem Artuklu hâkimiyeti olduktan sonra Selahattin Eyyübi önderliğinde kurulmuş olan Eyyübi devleti bölgede hâkimiyet oluşturmuştur.

1222’de Diyarbakır ve çevresinde yer alan bütün kaleler İlhanlılar tarafından yağmalanmıştır. Atak (Lice) 1390 yılına kadar Selçuklulara bağlı valilerce yönetilmiştir. Aynı dönemlerde bölgede Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan ile Karakoyunlular arasında mücadelelere sahne olmuştur. Bu mücadeleye Osmanlılarında müdahale etmesi sonucu bölge Şah İsmail önderliğinde Safavi hâkimiyetine geçmiştir. 110