EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
EL SANATLARI EĞİTİMİ
DOKUMA-ÖRGÜ BİLİM DALI
GÜNÜMÜZDE DENİZLİ VE İZMİR BÖLGESİNDE EL HALISI
ÜRETİMİ YAPAN BAZI ORTA ÖLÇEKLİ İŞLETMELERDE
DESEN HAZIRLAMA VE ÜRETİMİN İNCELENMESİ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Hazırlayan A.Pelin SARIOĞLU
ANKARA Haziran, 2010
EL SANATLARI EĞİTİMİ
DOKUMA-ÖRGÜ BİLİM DALI
GÜNÜMÜZDE DENİZLİ VE İZMİR BÖLGESİNDE EL HALISI
ÜRETİMİ YAPAN BAZI ORTA ÖLÇEKLİ İŞLETMELERDE
DESEN HAZIRLAMA VE ÜRETİMİN İNCELENMESİ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
A.Pelin SARIOĞLU
Danışman: Yrd.Doç.Dr.Fatma Nur BAŞARAN
ANKARA Haziran, 2010
i
JÜRİ VE ENSTİTÜ ONAY SAYFASI
A.Pelin SARIOĞLU’nun “Günümüzde Denizli Ve İzmir Bölgesinde El Halısı Üretimi Yapan Bazı Orta Ölçekli İşletmelerde Desen Hazırlama Ve Üretimin İncelenmesi” baslıklı tezi ... /…. /2010 tarihinde jürimiz tarafından El Sanatları Eğitimi Dokuma-Örgü Bilim Dalı’nda Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmistir.
Adı Soyadı İmza
Üye (Tez Danısmanı): Yrd.Doc.Dr. Fatma Nur BAŞARAN ………
Üye: Doc.Dr. Feriha AKPINARLI …………... ………
Üye: Yrd.Doc.Dr. Hatice TOZUN...…………..………… ………
Üye:……… ………
ii
ÖNSÖZ
Geleneksel Türk el sanatı ürünlerinden halı Türk kültüründe önemli bir yeri sahiptir. Bu ürünler kültürel olmakla beraber ekonomik açıdan da dikkat çekmektedir. Evlerde, ihtiyaçların giderilmesi için üretildiği gibi işletmelerde ekonomik kazanç sağlamak için de üretilmektedir.
Bu araştırmada, İzmir ve Denizli illerinde el dokuması halı üretimi yapan ve araştırmaya izin veren bazı firmaların üretim ve tasarım dairelerindeki üretim süreçleri, çizim yöntemleri konu alınmıştır.
Araştırmanın her aşamasında görüş, öneri ve yardımlarıyla araştırmaya önemli katkılarda bulunan degerli tez danışmanım Yrd.Doç.Dr.Fatma Nur BAŞARAN ’a, anket sorularını büyük bir titizlikle cevaplayan firma yetkililerine, çalışmayı bitirebileceğime inanıp bana destek olan başta kardeşim Sefa SARIOĞLU ve İbrahim HATİPOĞLU’ na ihtiyaç duyduğum her zaman yanımda olan bana destek ve sevgilisini eksik etmeyen annem Yasemin SARIOĞLU, babam Murat SARIOĞLU’ na ve arkadaşlarıma en içten teşekkürlerimi sunarım.
iii
ÖZET
GÜNÜMÜZDE DENİZLİ VE İZMİR BÖLGESİNDE EL HALISI ÜRETİMİ YAPAN BAZI ORTA ÖLÇEKLİ İŞLETMELERDE
DESEN HAZIRLAMA VE ÜRETİMİN İNCELENMESİ SARIOĞLU, Pelin
Yüksek Lisans, Dokuma-Örgü Bilim Dalı Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Fatma Nur BAŞARAN
Mayıs-2010, 205 Sayfa
Bu araştırmada, İzmir ve Denizli ilinde el dokuması halı üretimi yapan işletmelerin desen hazırlama ve üretim süreçleri incelenerek tasarım işleminde kullanılan çizim yöntemleri tespit edilmeye çalışılmıştır.
El dokuması halı sektöründe tasarım sürecinin ve bu süreçte önemli bir yer edinmiş olan halı tasarım programlarının çeşit ve özellikleri, kullanım aşamalarının, avantaj ve dezavantajlarının belirlenmesi, ilgili sektöre ve konu ile ilgilenenlere ışık tutması ve yol göstermesi açısından önemlidir.
Araştırma var olan durumu ortaya koymaya yönelik tarama modelinde bir betimleme araştırmasıdır.
Araştırma İzmir ve Denizli’de üretim halindeki el dokuması halı işletmelerinin tasarım dairesinde görev yapan tasarımcıları kapsamaktadır. Bu illerde üretim yapan 7 işletme ile karşılıklı görüşülmüş ve hazırlanan anket formu uygulanmıştır. Ayrıca işletmelerde üretilen 20 adet halı örneği incelenmiş hazırlanan bilgi formlarında bu halı örneklerinin renk, motif, teknik, kompozisyon ve boyut özellikleri hakkında bilgi verilmiştir.
İşletmelere yönelik hazırlanan anketle elde edilen veriler araştırmanın amaçlarına uygun olarak gruplanmış, frekans ve yüzde dağılımları tablolarda gösterilerek yorumlanmıştır.
Araştırmada tasarım dairesinden sorumlu olan kişilerin, tasarım ve üretim yetkilerine sahip oldukları görülmüş, dolayısıyla firmaların tasarım bölümüne hem halı üretim hem de tasarım konusunda eğitim almış en az meslek yüksek okulu mezunu bireyleri tercih ettikleri belirlenmiştir.
İşletmeler üretimlerini kendi bünyelerinde bulunan üretim dairelerinde ayrıca dokuyucularının evlerinde ve ilçe/köylerde bulunan atölyelerde gerçekleştirmektedir.
iv
Tasarımcılar müşteri isteklerine ve piyasa koşullarına çabuk cevap verme adına çizim sisteminin daha hızlı ve pratik olmasından dolayı elektronik ortamda çizim imkanı sağlayan el dokuması halı programlarını kullandıkları anlaşılmaktadır.
Araştırma kapsamında incelenen tek bir firmada elle çizim yönteminin kullanıldığı tespit edilmiştir. Bu firmada tasarım portföyünün çok gelişmediği gözlenmiştir.
El dokuması halı üretiminde bilgisayar ortamında desen tasarımında en çok tercih edilen programın Booria Designer olduğu tespit edilmiştir. Bu tasarım programının, kullanım kolaylığı, çeşitli tasarım fonksiyonları, farklı kopyalama stilleri, kütüphanesinde kayıtlı tutulabilen geniş desen seçenekleri, bordürlemede kolaylık ve farklı bordür seçeneklerinden dolayı sektörde daha çok tercih edildiği görülmektedir.
Bu bulgular ışığında el dokuması halı üretiminde kullanılan tasarım programlarına yönelik ve ileride yapılabilecek bilimsel araştırmalara dair öneriler sunulmuştur.
Anahtar kelimeler: El dokuması halı, tasarım, bilgisayar tasarım programı, Booria Designer, Nedgraphics Texcelle
v
ABSTRACT
THE RESEARCH OF PATTERN DESIGN AND PRODUCTION IN THE MEDIUM SIZED ENTERPRISES WHICH PRODUCE HAND-MADE RUGS IN THE DENİZLİ
AND İZMİR REGIONS NOWADAYS SARIOĞLU, Pelin
Post Graduate, Textile- Knitting Science Thesis Advisor: Yrd. Doç. Dr. Fatma Nur BAŞARAN
May-2010, 205 Pages
In this research, the pattern desing and manufacturing processes of enterprises which produce hand-made rugs in İzmir and Denizli are investigated to determine the drawing methods which are used in pattern design.
In the hand-made carpet sector; the design process’ and the carpet pattern design programmes’ type and properties, usage stages, determining advantages and disadvantages are important for sheding light on and guiding to the sector and to whom interested about this topic.
This research is a description survey about indicating the current situation by scanning model.
The research contains the designers who works in design offices of hand-made carpet enterprises which are in İzmir and Denizli. The interviews were done with 7 enterprises which are in production in these cities and the prepared questionnaire forms were applied. Also, 20 carpet models which are produced in those enterprises are analyzed, the informations about the colour, motif, technical, composition and size characteristics of those analyzed carpet models are given in the prepared information forms.
The datas which are collected with the applied questionnaire forms are grouped according to the research purpose, they are shown and interpreted in the frequency and percentage distribution tables
In the research, it is seen that the people who are in charge of design offices have design and production authorizations. Because of that, the companies choose the people who graduated from at least vocational high schools and have taken education both about carpet production and design.
vi
the weaver’s houses and in the workshops in county or villages.
It is understood that, the designers use the hand-made carpet programs which enables them to draw electronically. Because, the drawing systems are quicker and more practical for riposting to the customer demands and market conditions.
In the research, it is also ascertained that, the hand drawing method is used in only one company. It is observed that, the design portfolio is not improved very much in that company.
It is determined that in the hand-made carpet production, the most chosen pattern design programme in computer environment is Booria Designer. It is seen that, this design programme is preferred more in the sector due to having ease of use, various desing functions, different copying styles, large pattern design alternatives which can be stored in its library, ease in embordering and different embordering alternatives.
In light of these findings are used in the production of hand-made carpets for the design program and offer suggestions about the future is to scientific research that can be done.
Key words: Hand-made carpet, design, computer design program, Booria Designer, Nedgraphics Texcelle
vii
JÜRİ ÜYELERİNİN İMZA SAYFASI i
ÖNSÖZ ii ÖZET i ABSTRACT v TABLOLAR LİSTESİ ix ŞEKİLLER LİSTESİ x 1. GİRİŞ 1.1. Problem Durumu 1 1.2. Araştırmanın Amacı 3 1.3. Araştırmanın Önemi 4 1.4. Varsayımlar 4 1.5. Sınırlılıklar 5 2. KURAMSAL TEMELLER 2.1. Türk Halı Sanatı 6
2.1.1. Türk Halı Sanatının Tarihi Gelişimi 7
2.1.2. El Dokuması Halıcılık ve Sınıflandırılması 13
2.1.3. El Dokuması Halının Kalitesini Belirleyen Unsurlar 15
2.1.3.1. Hammadde Özellikleri 15
2.1.3.2. Desen Özellikleri 16
2.1.3.3. Renk Uyumu 16
2.1.3.4. Kalite 17
2.1.3.5. İşçilik 17
2.2. El Dokuması Halı Üretimi Yapan İşletmelerde Tasarım Dairesi 17
2.2.1. Üretim Hesaplamaları 19
2.2.2. Desen Hazırlama Yöntemleri 19
2.2.2.1. Elle Çizim Yöntemi 20
2.2.2.2. Bilgisayarda Çizim Yöntemi 20
2.3. El Dokuması Halı Üretimi Yapan İşletmelerde Kullanılan Bilgisayar
Programları 22
viii
2.4. El Dokuması Halı Üretimi Yapan İşletmelerde Arşiv Yöntemleri /
Sistemleri 94
2.5. El Dokuması Halı Üretimi Yapan İşletmelerde Üretim Dairesi 95
3. YÖNTEM
3.1. Araştırma Modeli 127
3.2. Araşrırmanın Evren ve Örneklemi 127
3.3. Veri Toplama Teknikleri 128
3.4. Verilerin Analizi 129
4. ARAŞTIRMA BULGULARI ve YORUMLAR
4.1. Firmaların Genel Özellikleri İle İlgili Bulgular 130
4.2. Firmaların Ürün Özellikleri İle İlgili Bulgular 132
4.3. Firmaların Üretimi İle İlgili Bulgular 136
4.4. Firmaların Desen Tasarım Uygulamaları İle İlgili Bulgular 139
4.5. Firmaların Çizim Yöntemleri İle İlgili Bulgular 142
5. SONUÇ ve ÖNERİLER 5.1 Sonuç 150 5.2.Öneriler 154 KAYNAKÇA 157 EKLER Ek 1. Anket Formu 159 Ek 2. Bilgi Formu 165 Ek 3. Bilgi Formları 166
ix
Tablo 1 Örneklem Grubu Firmalar 128
Tablo 2. Tasarım Dairesindeki Yetkililerin Görev Pozisyonlarına Göre Dağılımı 130 Tablo 3. Tasarım Dairesindeki Yetkililerin Yaşı ve Sektördeki İş Deneyimine
Göre Dağılımı 131
Tablo 4. Hammadde Özelliklerine İlişkin Dağılım 133
Tablo 5. Halı Boyutlarına İlişkin Dağılım 134
Tablo 6. Halı Kalitelerine İlişkin Dağılım 135
Tablo 7. Üretim Yerlerine İlişkin Dağılım 136
Tablo 8. Dokuyucu Seçiminde Aranan Niteliklere İlişkin Dağılım 137
Tablo 9. Dokuyuculara Verilen Hizmet İçi Eğitime İlişkin Dağılım 138
Tablo 10. Tasarımda Tercih Edilen Yörelere İlişkin Dağılım 140
Tablo 11. Firmaların Üretim Sistemine İlişkin Dağılım 141
Tablo 12. Tasarımda Dikkat Edilen Noktalara İlişkin Dağılım 141
Tablo 13. Çizim Yöntemlerinin Firmalara Göre Dağılımı 143
Tablo 14. Halı Tasarım Programlarının Firmalara Göre Dağılımı 145
Tablo 15. Programların Tercih Edilme Sebeplerinin Halı Tasarım Porgramlarına
Göre Dağılımı 146
Tablo 16. Programların Avantajlarının Halı Tasarım Porgramlarına Göre
Dağılımı 147
Tablo 17. Programların Dezavantajlarının Halı Tasarım Porgramlarına Göre
x
Şekil 1. Nedgraphics Texcelle Bilgisayar Programı Çalışma Ekranı 24
Şekil 2. Çalışma Ekranı ve Çalışma Sayfası Simgeleri 24
Şekil 3. Dosya Menüsü 25
Şekil 4. Yeni Desen Menüsü 26
Şekil 5. Aç Menüsü 27
Şekil 6. Farklı Kaydet Menüsü 28
Şekil 7. Düzen Menüsü 29
Şekil 8. Görünüm Oranı Menüsü 31
Şekil 9. Yardımcı Menüler 31
Şekil 10. Görünüm Menüsü 32
Şekil 11. Seç Menüsü 34
Şekil 12. Desen Menüsü 36
Şekil 13. Renk Menüsü 39
Şekil 14. Ton Menüsü 41
Şekil 15. Efekt Menüsü 42
Şekil 16. Araç Çubukları Menüsü 43
Şekil 17. Pencere Menüsü 44
Şekil 18. Yeni Fonksiyon Tuşu 45
Şekil 19. Aç Fonksiyon Tuşu 45
Şekil 20. Kaydet Fonksiyon Tuşu 46
Şekil 21. Farklı Kaydet Fonksiyon Tuşu 46
Şekil 22. Aynamalı Çizim Fonksiyonu Fonksiyon Tuş 46
Şekil 23. Simetri Çizim Fonksiyon Tuşu 46
Şekil 24. Pencereyi Resme Uydur Fonksiyon Tuşu 47
Şekil 25. Tam Ekran Görünüm Fonksiyon Tuşu 47
Şekil 26. Grid Çizgilerini Gizle Fonksiyon Tuşu 47
Şekil 27. Grid Çizgisi Özellikleri Fonksiyon Tuşu 47
Şekil 28. Seçimi İptal Et Fonksiyon Tuşu 48
Şekil 29. Seçilen Rengi Alma Fonksiyon Tuşu 48
Şekil 30. Deseni Koru Fonksiyon Tuşu 48
Şekil 31. Ebatlama Fonksiyon Tuşu 48
xi
Şekil 34. Aynala 450 Yukarı Sol Fonksiyon Tuşu 49
Şekil 35. Aynala 450 Aşağı Sol Fonksiyon Tuşu 49
Şekil 36. Aynala 450 Yukarı Sağ Fonksiyon Tuşu 50
Şekil 37. Aynala 450 Aşağı Sağ Fonksiyon Tuşu 50
Şekil 38. Raporla Fonksiyon Tuşu 50
Şekil 39. Perspektif Görüntü Fonksiyon Tuşu 50
Şekil 40. Dörtgen Bordür Shirbazı Fonksiyon Tuşu 51
Şekil 41. Halı Sümilasyonu Fonksiyon Tuşu 51
Şekil 42. Renk Düşürme Fonksiyon Tuşu 51
Şekil 43. Renk Ara Fonksiyon Tuşu 51
Şekil 44. Renk Paleti Yükle Fonksiyon Tuşu 52
Şekil 45. Renk Paletini Kaydet Fonksiyon Tuşu 52
Şekil 46. Boyuna Paylaştır Fonksiyon Tuşu 52
Şekil 47. Hepsini Kapat Fonksiyon Tuşu 52
Şekil 48. Damlalık Fonksiyonu Fonksiyon Tuşu 53
Şekil 49. Kesme Aracı Fonksiyon Tuşu 53
Şekil 50. Kalem Fonksiyonu Fonksiyon Tuşu 53
Şekil 51. Kova Fonksiyonu Fonksiyon Tuşu 53
Şekil 52. Gradient Fonksiyonu Fonksiyon Tuşu 54
Şekil 53. Dikdörtgen Fonksiyonu Fonksiyon Tuşu 54
Şekil 54. Geliştirilmiş Fırça Fonksiyonu Fonksiyon Tuşu 54
Şekil 55. Püskürtme Fonksiyonu Fonksiyon Tuşu 54
Şekil 56. Tonlama Fonksiyonu Fonksiyon Tuşu 55
Şekil 57. Dikdörtgen Fonksiyonunu Seç Fonksiyon Tuşu 55
Şekil 58. Kement Fonksiyon Tuşu 55
Şekil 59. Çoğaltma Aracı Fonksiyon Tuşu 55
Şekil 60. Serbest Ebatlandırma Aracı Fonksiyon Tuşu 56
Şekil 61. El Aracı Fonksiyon Tuşu 56
Şekil 62. Zoom Fonksiyonu Fonksiyon Tuşu 56
Şekil 63. Kontür Aracı Fonksiyon Tuşu 56
Şekil 64. Nedgraphics Texcelle Bilgisayar Programı Çalışma Ekranı 58
Şekil 65. Çalışma Ekranı ve Çalışma Sayfası Simgeleri 58
xii
Şekil 68. Aç Menüsü 61
Şekil 69. Farklı Kaydet Menüsü 62
Şekil 70. Edit Menüsü 63
Şekil 71. Find And Replace Color Menüsü 65
Şekil 72. View Menüsü 66
Şekil 73. Design Menüsü 68
Şekil 74. Resize Design Menüsü 69
Şekil 75. Design Properties Menüsü 69
Şekil 76. Color Menüsü 70
Şekil 77. Reduce Colours Menüsü 71
Şekil 78. Colour Statistics Menüsü 71
Şekil 79. Color Menu Menüsü 72
Şekil 80. Colourbook 73
Şekil 81. Sort Colours Menüsü 74
Şekil 82. Aç Menüsü 74
Şekil 83. Farklı Kaydet Menüsü 75
Şekil 84. Colour Combinations menüsü 75
Şekil 85. Transform Menüsü 76
Şekil 86. Mirror Seçeneği 76
Şekil 87. Rotate Seçeneği 77
Şekil 88. Window Menüsü 79
Şekil 89. Tile Seçeneği 79
Şekil 90. Araç Çubukları 80
Şekil 91. New Fonksiyon Tuşu 80
Şekil 92. Open Fonksiyon Tuşu 80
Şekil 93. Save Fonksiyon Tuşu 81
Şekil 94. Cut Fonksiyon Tuşu 81
Şekil 95. Copy Fonksiyon Tuşu 81
Şekil 96. Paste Fonksiyon Tuşu 81
Şekil 97. Print Fonksiyon Tuşu 81
Şekli 98. About Texcelle Fonksiyon Tuşu 82
Şekil 99. Togge Repeat Fonksiyon Tuşu 82
xiii
Şekil 102. Map Digitizer Fonksiyon Tuşu 83
Şekil 103. Map Digitizer Wizard 83
Şekil 104. Book Shelf Fonksiyon Tuşu 83
Şekil 105. Mirror Horizontal Fonksiyon Tuşu 83
Şekil 106. Mirror Vertical Fonksiyon Tuşu 84
Şekil 107. Mirror450 Left Up Fonksiyon Tuşu 84
Şekil 108. Mirror450 Left Down Fonksiyon Tuşu 84
Şekil 109. Mirror450 Right Up Fonksiyon Tuşu 84
Şekil 110. Mirror450 Right Down Fonksiyon Tuşu 85
Şekil 111. Rotate 900 Left Fonksiyon Tuşu 85
Şekil 112. Rotate 900 Right Fonksiyon Tuşu 85
Şekil 113. Rotate1800 Fonksiyon Tuşu 85
Şekil 114. Rotate Free Fonksiyon Tuşu 86
Şekil 115. Pen Fonksiyon Tuşları 86
Şekil 116. Multiply Fonksiyon Tuşu 86
Şekil 117. Replicate Fonksiyon Tuşu 86
Şekil 118. Elliptical Selection Fonksiyon Tuşu 87
Şekil 119. Rectangle Selection Fonksiyon Tuşu 87
Şekil 120. Select Figure Fonksiyon Tuşu 87
Şekil 121. Polygonal Selection Fonksiyon Tuşu 87
Şekil 122. Pan Design Fonksiyon Tuşu 88
Şekil 123. Magnifying Glass Fonksiyon Tuşu 88
Şekil 124. Eye Dropper Fonksiyon Tuşu 88
Şekil 125. Brush Fonksiyon Tuşu 88
Şekil 126. Bucket Fonksiyon Tuşu 89
Şekil 127. Draw Freehand Fonksiyon Tuşu 89
Şekil 128. Draw Text Fonksiyon Tuşu 89
Şekil 129. Airbrush Fonksiyon Tuşu 89
Şekil 130. Eraser Fonksiyon Tuşu 90
Şekil 131. Stamp Fonksiyon Tuşu 90
Şekil 132. Contour Fonksiyon Tuşu 90
Şekil 133. Contour Preparation Menüsü 91
xiv
Şekil 136. Draw Rectangle Fonksiyon Tuşu 92
Şekil 137. Draw Line Fonksiyon Tuşu 92
Şekil 138. Draw Ellipse Fonksiyon Tuşu 92
Şekil 139. Draw Curve Fonksiyon Tuşu 92
Şekil 140. Draw Border Fonksiyon Tuşu 93
Şekil 141. Draw Polyline Fonksiyon Tuşu 93
Şekil 142. Insert/Remove Fonksiyon Tuşu 93
Şekil 143. Add Binding Points Fonksiyon Tuşu 93
Şekil 144. Copy Circle Wise Fonksiyon Tuşu 94
Şekil 145. Duplicate Elipse Fonksiyon Tuşu 94
Şekil 146. Duplicate Line Fonksiyon Tuşu 94
Şekil 147. Alt Levendin İşaretlenmesi 97
Şekil 148. Alt Levendin Yerleştirilmesi 97
Şekil 149. Alt Levendin Bağlanması 98
Şekil 150. Üst Levendin İşaretlenmesi 98
Şekil 151. Çözgü İpinin Bağlanması 99
Şekil 152. Tezgah Üzerinde Çözgü Çözenlerin Konumları 99
Şekil 153. Çözgünün Alt Levende Sarılması 100
Şekil 154. Çözgünün II.Dokuyucuya Verilmesi 100
Şekil 155. Çözgü İpi 101
Şekil 156. Çözgü İpinin Tezgah Arkasında Hareketi 101
Şekil 157. Çözgü İpinin Tezgah Altında Harekeri 102
Şekil 158. Çözgünün Alt Levende Sarılması 102
Şekil 159. Çözgünün Alt Levendin Arkasından Geçirilmesi 102
Şekil 160. Çözgü İpinin Alt Levende Sıralanması 103
Şekil 161. Çözgü İpinin Düzenlenmesi 103
Şekil 162. Çözgü İplerinin Klavuz Yardımıyla Kontrol Edilmesi 104
Şekil 163. Çözgü İpinin Üst Levende Sıralanması 104
Şekil 164. Gücü Örme İpinin Bağlanması 106
Şekil 165. Alt Çözgü 106
Şekil 166. Alt Çözgü (Üstten Görüntüsü) 106
Şekil 167. Masuranın Geçişi 106
xv
Şekil 170. Gücü İpinin Düğümlenmesi (Üstten Görüntüsü) 107
Şekil 171. Düğüm Sıkıştırılır 107
Şekil 172. Düğüm Sıkıştırılır (Üstten Görüntüsü) 107
Şekil 173. Çaprazlar Arasına Çubuk Yerleşimi 108
Şekil 174. Çubuğun Çözgüler Arasına Yerleşimi 108
Şekil 175. Çaprazdan İp Geçirilmesi 109
Şekil 176. Çapraz İpinin İlerlemesi 109
Şekil 177. Çapraz İpinin Bağlanması 110
Şekil 178. İkinci Çapraz İpinin Geçirilmesi 110
Şekil 179. İkinci Çapraz İpinin İlerlemesi 111
Şekil 180. İkinci Çapraz İpinin Bağlanması 111
Şekil 181. Çapraz İplerinin Sıkıştırılması 111
Şekil 182. Zincir Örgüsüne Başlangıç 112
Şekil 183. Zincir Oluşumu 113
Şekil 184. Zincir Oluşumu II 113
Şekil 185. Zincir Oluşumu III 114
Şekil 186. Çözgü İplerinin Ayrılması 115
Şekil 187. Çözgülerin Arasından Kilim İpliğinin Atılması 115
Şekil 188. Kirkit Yardımıyla Kilim İpliği Sıkıştırılması 116
Şekil 189. Çözgü İplerinin Ayrılması II 116
Şekil 190. Kirkit Yardımıyla Kilim İpliği Sıkıştırılması II 116
Şekil 191. Kilim Örgüsünün Bitmiş Hali 117
Şekil 192. Düğüm Oluşumu 118
Şekil 193. Hav İpliklerinin Bıçak/Çakı İle Kesilmesi 118
Şekil 194. Varan Gelen Gücü Ağacına Yaklaşması 119
Şekil 195. I.Atkı İpliğinin Atımı 119
Şekil 196. Kirkit Yardımıyla I. Atkı İpliğinin Sıkıştırılması 119
Şekil 197. Varan Gelen Gücü Ağacından Uzaklaşması 120
Şekil 198. II.Atkı İpliğinin Atımı 120
Şekil 199. Kirkit Yardımıyla II. Atkı İpliğinin Sıkıştırılması 120
Şekil 200. Sıkıştırma Atkı İpliğinin Atımı 121
Şekil 201. Kirkit Yardımıyla Sıkıştırma Atkı İpliğinin Kirkitlenmesi 121
xvi
Şekil 204. Hav İpliklerinin Halı Makası İle Kesilmesi 122
Şekil 205. Yıkama 123
Şekil 206. Fazla Suyun Alımı 123
Şekil 207. Kurutma Odası 124
Şekil 208. Çakım 124
Şekil 209. Kırkım Masası 125
Şekil 210. Kırkım Makinesi 125
Şekil 211. Son Temizlik İşlemi 126
1.GİRİŞ
1.1.Problem
Geleneksel el sanatları, geçmişten günümüze Türk toplumunun en önemli kültür varlıklarından biri olmuştur. Türk toplumları bilinen tarihinin ilk dönemlerinden beri el sanatları ile uğraşmışlardır. Bu kültür hazineleri, üreten ellerin yaşam biçimlerini, gelenek-göreneklerini, duygu ve düşüncelerini ayrıca inanç ve değerlerini yansıtmışlardır.
Türk el sanatlarının en zengin ürünlerinden birisi de el dokuması halıcılıktır. Halı sanatı ile ilgili kaynaklara göre; el halıcılığı, çadırlarda yaşayan, göçebe hayat tarzının bir ürünü olarak oraya çıkmıştır (Yazıcıoğlu, 1992: 2). İlk düğümlü halılar, Türklerin yoğun olarak yaşadığı, Orta Asya’da ortaya çıkmış ve buradan dünyaya yayılmışlardır. El halıları, Orta Asya’da evlerde veya çadırlarda yaygı ve örtü olarak kullanılmış, ayrıca evin refah seviyesinin de göstergesi olarak kabul edilmişlerdir (Yetkin, 1991: 1; Deniz, 2000:5).
El halıcılığı, Orta Asya’dan göç eden Selçuklular ve diğer Türk boyları ile Anadolu'ya gelmiştir. Zamanla halıcılık, Anadolu'nun her yöresine yayılmış ve halılar dokundukları yöreye özgü, orada yaşayanların üzüntülerini, sevinçlerini, mutluluklarını, gelenek ve göreneklerini, yaşam biçimlerini gösteren renk, motif, teknik açıdan karakteristik özellikler kazanmışlardır.
Çok eski zamanlardan beri ülkemizde dokunan el halılarının, günümüzde de hala birçok merkezde ve çevre köylerde üretimi sürdürülmektedir. Önceleri insanların kendi ihtiyaçları için dokudukları halılar zamanla geçim kaynağı olarak üretilmeye başlanmıştır. El halısının üretiminde basit araç-gereçlerin kullanılması, hammaddeye kolaylıkla ulaşılabilmesi, halı dokumada kullanılan tezgahların kolay elde edilebilir olması vb. sebebiyle özellikle kırsal kesimlerde ve köylerde el halısı üretiminin daha
fazla olduğu görülmektedir (Yazıcıoğlu, 1992: 20-22). Fakat halı üretiminde çok emek harcanması, üretimin uzun zaman alması, buna karşın elde edilen üretim miktarının az olması ve bu kadar uzun uğraşlara rağmen yeterli gelir getirmemesi, ayrıca makine halılarının üretim miktarının bol ve ucuz olması (Ergenekon, 1986: 4), denetimsizlik nedeniyle kalitenin düşmesine ve kırsal kesimlerde el dokusu halı üretimine ilginin gün geçtikçe azalmasına neden olmaktadır. Bu duruma rağmen Anadolu’da çeşitli kuruluşlar yarışırcasına farklı kalitelerde el dokuması halı üretimini geliştirmeye çabalamaktadır.
Fakat kuruluşlar arasındaki kopukluk yüzünden önemli bir ilerleme
kaydedilememektedir. Kuruluşlar, modern halı üretimi üzerinde dururken geleneksel el halı çeşitleri göz ardı etmektedir (Kırzıoğlu, 1994: 12).
Son yıllarda artan ve sürekli gelişmekte olan makine halı sanayi ülkemiz ekonomisine önemli katkılar sağlamaktadır. Gelişen teknolojiyle beraber gittikçe artan üretim hızı, değişen müşteri isteklerine hemen cevap verebilmesi, kaliteli ve seri üretime elverişli olması, azalan işçilik maliyetleri, çok fazla ve çeşitli desen, renk ve tasarım özelliklerine sahip olmasından dolayı makine halılarına talep gün geçtikçe artmaktadır.
El halıcığı ise gelişen bu teknoloji karşısında piyasadaki önemini kaybetmeye başlamıştır. El halılarının aile içi gelir kaynağı olarak, aile işletmelerinde üretilmesi, büyük ölçekli üretim sistemine geçilmemesi nedeniyle piyasada rekabet edebilecek kalite ve standartlara ulaşamamıştır (Karahan, 2006: 1).
Ülkemizde halen el halısı üretimine devam edilmektedir. Firmalar ağırlaşan piyasa şartlarına karşı üretimlerini sürdürebilmek ve maliyeti düşürmek için kaliteli hammadde, geleneksel özellikleri koruma, işçilik kalitesine önem verme gibi konulara önem vermeden kendilerine özgü tasarımlar geliştirmeye, farklı renk ve desen seçenekleri ortaya koymaya çalışmaktadırlar.
El halılarının tercih edilebilirliğini ve albenisini sağlayan en önemli özellikleri işçiliği, kalitesi, hammadde ve görsel nitelikleridir. Özellikle el dokuması halının görsel özellikleri vasıtası ile halı üreticileri tasarım, desen, renk ve renk uyumunda fark yaratarak piyasada tutunmak ve müşterinin ilgisini kazanmak istemektedirler. Halıları
basit ev eşyası durumundan kurtaran, onlara kendilerine has özellik kazandıran, halının görsel karakteridir. Halı üreticilerinin kendi kültür, gelenek ve göreneklerinden, yaşam tarzlarından esinlenerek oluşturdukları sanat ve desen özelliği, halının bugünlere gelmesinin en önemli sonuçlarından birisidir (Bayrakçı, 1997:41).
Hızla değişen müşteri taleplerini yerine getirebilmek için üretici firmaların çağın gelişen teknolojisine ayak uydurması gerekmektedir.Tasarımcılar, desen, renk ve çizim konusunda müşterinin taleplerine daha çabuk ve daha fazla alternatifle cevap verebilmelidir. Günümüzde bu konuda geliştirilmiş ve firmaların kullanımına sunulmuş pek çok tasarım programı bulunmaktadır.
Bu araştırmada Denizli ve İzmir illerinde bulunan ve el dokuması halı üreten orta ölçekli firmalarda, halı tasarımında uygulanan yöntemler araştırılarak, kullanılan bilgisayar programları incelenmiş, ayrıca kullanılan bilgisayar programlarının özellikleri, avantajları ve dezavantajları üzerinde durulmuştur.
1.2. Araştırmanın Amacı
Araştırmanın genel amacı, el dokusu halı üretimindeki tasarım sürecini, bu süreçte bilgisayar destekli tasarım programlarının yeri, önemi, işletmede tasarımcı pozisyonunda çalışanların tasarım programlarına yönelik görüş ve değerlendirmelerini araştırmaktır.
Bu genel amaç doğrultusunda araştırmanın alt amaçları şunlardır:
El dokuması halılarda kullanılan bilgisayar programları ve özellikleri nelerdir? El dokuması halının üretiminde kullanılan tasarım yöntemleri nelerdir?
El dokuması halı üreten firmaların tasarımcı özellikleri nelerdir? Firmalarda üretilen el dokusu halı özellikleri nelerdir?
Firmaların üretim özellikleri nelerdir? Firmaların kalite kontrol özellikleri nelerdir? Firmalarda uygulanan çizim yöntemleri nelerdir?
Firmalarda kullanılan bilgisayar programlarının avantajları ve sınırlılıkları nelerdir?
1.3. Araştırmanın Önemi
Anadolu’da önemli bir kültür hazinemiz olan el dokuması halılar ağırlaşan rekabet şartları içinde olması gereken yeri bulamamış ve giderek önemini kaybetmeye başlamıştır. Bu duruma rağmen gelişen teknolojiyle beraber hayatımıza giren bilgisayar programları bu rekabet ortamını yumuşatmış, el dokuması halının ağır ve zaman alıcı üretim ve tasarım şartlarını kolaylaştırmıştır. Bu sebepten firmlar giderek artan bir taleple bilgisayar tasarım programlarına yönlemeye başlamıştır.
Bu durumun farkında olan halı tasarım programı üreticileri firmları kendi tasarım programlarının tanıtımı için gerek internet ortanımda gerek broşürler vasıtasıyla gereksede firmalara doğrudan ulaşarak birebir tanıtımlar gerçekleştirmektedir. Halı üretimi yapan firmalar bilgisayar programlarının ortak özellikleri ve arasındaki farklılıkları çok iyi bilmemektedirler. Bu amaçla araştırma, el dokusu halı üretiminde kullanılan tasarım programlarının çeşit ve özelliklerinin belirlenmesi, ilgili sektöre ve konu ile ilgilenenlere ışık tutması ve yol göstermesi açısından önemlidir.
1.4. Varsayımlar
Araştırma kapsamında bilgi alınan kişilerin verdikleri bilgilerin yeterli ve doğru olduğu,
Araştırmada kullanılan kaynakların hedeflenen amaçlara ulaşmak için yeterli ve doğru olduğu,
Araştırma kapsamında yer alan örneklem grubunun, araştırma evrenini temsil ettiği,
Araştırma için belirlenen yöntem ve tekniklerin araştırmacıyı amacına ulaştırır nitelikte olduğu varsayılmıştır.
1.5. Sınırlılıklar
Araştırma, Denizli (Atölye Halı, Sentez Turizm San. A.Ş. Denizli Halı, A-R Halıcılık Turizm Tic. A.Ş., Cankurtaran Halı) ve İzmir (Renk Halı, Golden Halı, Elsa El Sanatları San. ve Tic. A.Ş) ilinde el dokusu halı üretimi yapan firmalarla, Araştırma, sadece el halısı üreten orta ölçekli firmalarla,
Araştırma, desen dairesi olan ve el dokuması halı üreten firmalarla,
Araştırma, el halısı üreten firmalarda çalışan kişilerden elde edilen bilgilerle, Araştırma, literetür bilgileri ile internet sitelerinden elde edilen verilerle, Araştırma, Haziran 2008- Haziran 2010 tarihleri arasındaki süreyle,
Araştırma, araştırmacının olanakları, teknik bilgi ve becerileri ile sınırlandırılmıştır.
2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE
2.1. Türk Halı Sanatı
Geleneksel Türk El Sanatları içinde özel bir yere sahip olan ve dokumacılık sanatının bir kolunu oluşturan Türk halı sanatı, geçmişten günümüze kadar uzanan, tarihimizin ve kültürümüzün eşsiz örneklerini sunan bir sanat dalıdır.
Türk el halıları, dokumasında kullanılan iplerinden renklerine, motiflerden işçiliğine kadar yüzyıllar boyunca dünya üzerinde ün yapmış ve sanat değeri taşıyan birçok örnek sunmuştur. Bu halılar aynı zamanda tarihi belge özelliği de taşımaktadır (Akan ve Kayabaşı, 2008: 1-2).
Türk Halı Sanatı, Anadolu’da uzun yıllardır, birçok bölgemizde
sürdürülmektedir. Yöreye özgü karekteristik özellikler taşıyan bu dokumalar, o yörenin yaşam tarzını, geleneklerini, göreneklerini, beklentilerini, umutlarını, sevgilerini yansıtmaktadır (Akan ve Kayabaşı, 2008: 1-2). Halıların desenleri gelenekseldir ve kuşaktan kuşağa aktarılarak günümüze kadar gelmiştir. Her motif kendine özgü bir anlam içermektedir.
Geleneksel dokumalar arasında en önemlilerinden biri olan “halı”, dokumanın boyunca uzanan çözgü ipliklerine renkli ilme ipliklerinin önceden hazırlanmış desene göre ve seçilen düğüm tekniğine uygun olarak düğümlenmesinden sonra, atkı ipliklerinin çözgüler arasından geçirilerek (süzme ve basma atkı) sıkıştırılmasıyla oluşturulan; çözgüsü ve atkısı yün, pamuk veya ipek, ilme iplikleri yün veya ipek olabilen, kullanım amacına göre çeşitli ölçüleri bulunan, iki yüzü farklı görüntüye sahip, havlı dokumadır (Türk Standardı, 2003: 1).
2.1.1. Türk Halı Sanatının Tarihi Gelişimi
Halı, bir yere sermek, örtmek v.b amacıyla kullanmak üzere üç farklı iplik (argaç, arış, ilme) sistemine dayanılarak yapılan havlı (tüylü) ve düğümlü dokumalara denmektedir (Deniz, 2000: 72). Argaç (atkı), dokumanın bir kenarından öteki kenarına uzanan, düğümleri sıkıştırmak amacıyla arış iplikleri arasından geçirilen ipliklerdir. Arış (çözgü) ise, tezgâh boyunca uzanan ipliklerdir ve düğümler bu iplikler üzerine yapılmaktadır (Kırzıoğlu, 2001: 20).
Halı sanatı, Türklere bağlı olarak öncelikle Türklerin yaşadıkları bölgelerde gelişmiştir. Türk halı sanatı hakkında ilk önemli buluntu, Rus arkeolog C. İ. Rudenko tarafından, 1949 yılları arasında, Sibirya’da Altay Dağları eteklerindeki 5 nolu Pazarık Kurganı’ndan çıkarılan halıdır. Pazırık bölgesindeki kurganların birinde bulunan bu halının, eyer örtüsü olarak kullanıldığı belgelenmiştir (Görgünay, 1992: 2). Pazırık halısı olarak bilinen bu halı bazı kaynaklara göre M.Ö. II-III yy.’da, bazı kaynaklara göre de M.Ö. III-V. yy.’da, Asya Hunları tarafından dokunduğu tahmin edilmektedir. Ayrıca Pazırık halısı, Gördes düğüm tekniğiyle dokunan ilk halı olma özelliğinide taşımaktadır (Yetkin, 1991: 2; Yazıcıoğlu, 1992: 3; Aslanapa, 2005: 16).
Sir Marc Aurel Stein, Pazırık halısını keşfinden 45 yıl kadar önce (1906-1908) Doğu Türkistan’da Lop Gölü’nün batısında Lou-Lan bölgesinde yapılan kazılar sonucu M.S. III-IV. yy’lardan kalma düğümlü halı parçaları bulmuştur. A.von Le Coq tarafından, Turfan araştırmalarını yaparken, Kızıl’da M.S.V-VI. yy.’lara ait diğer bir düğümlü halı parçası bulunmuştur (Yetkin, 1991: 3; Aslanapa, 2005: 19).
Düğüm teknikniğinin Orta Asya’dan batıya gelmesi Abbasiler Devrinde başlamıştır, daha sonra Büyük Selçuklu Devleti ile ilk önce İslam dünyasına oradan da diğer bölgelere yayılmıştır (Aslanapa, 2005: 20). Suriye, İran, Irak, Anadolu gibi büyük bir coğrafyaya yayılan Büyük Selçuklu Devleti’nin mimari alandaki eserlerinin günümüze kadar ulaşmasına rağmen, Selçuklulardan hiç bir halı ve düz dokuma yaygı günümüzde kalmamıştır. Kaynaklar bunun nedeninin Moğol istilaları sırasında halı, minyatür ve tekstil ürünlerinin yağmalanması, yangınlar, yurt değiştirmeler, el değiştirmeler olarak açıklamaktadır (Aslanapa, 1997a: 20). Bu olumsuz şartlara rağmen
halıcılık sanat dalı olarak yaşamaya devam etmiş ve Selçuklu Türkleri’nin XI. yy’da Anadolu’ya yerleşmesiyle halı dokuma Anadolu’da bir gelenek olarak süre gelmiştir (Yazıcıoğlu, 1992: 5). Halı sanatı tarihinde ilk “Gördes-Türk” düğümü tekniğinde dokunmuş halıların 8 tanesi Konya Alaeddin Camii’nde 1905 yılında F.R. Martin tarafından bulunmuştur (Yetkin, 1991: 7).
Selçuklu halıları XIII. yy’dan günümüze kadar uzanan Türk halı sanatı zincirinin ilk büyük halkasını teşkil etmektedir (Yetkin, 1991:17).
Son araştırmalarla Tibet’te bulunan 12 halının dördü hayvan figürlü halılar olmakla beraber Anadolu Selçuklu halılarına benzerlik göstermektedir. XII-XIII yy.dan kalma bu halılar Anadolu’da dokutulup Tibet’e götürüldüğü tahmin edilmektedir. Bu halılar Tibet grubu halılar olarak isimlendirilmesine rağmen teknik açıdan Anadolu Selçuklu halıları ile benzerlik göstermektedirler (Aslanapa, 1997a: 18-25; Aslanapa, 1997b: 10-14; Aslanapa, 1997c: 54-57).
1930 yıllarında Beyşehir Eşrefoğlu Camii’nde R.M. Riefstahl tarafından bulunan halı parçaları Anadolu Selçuklulara ait halıların sadece Konya’da bulunmadığını göstermiştir. Camii’de bulunan üç halı parçası Konya halılarının teknik ve desen özelliklerine sahiptir (Yetkin, 1991: 12). Aslanapa’ya (2005: 41) göre ise Beyşehir Eşrefoğlu Camii’nde, Konya’nın güneydoğusunda ve Beyşehir Gölü kıyısında dört halı parçasına ulaşılmıştır. Bunların birisi Konya halılarına benzemektedir, diğer ikisi XIII.yy sonları veya XIV.yy başlarından kalmış olabileceği son halı parçasının ise XV.yy’dan kaldığı belirtilmektedir.
C.Lamm tarafından 1935-1936 yıllarında Faust’ta bulunan XIII-XV. yy’lara ait farklı boyutlardaki yüzden fazla Anadolu halısı arasında yer alan yedi halı, Selçuklu halısı olarak kabul edilmektedir (Yetkin, 1991: 14; Aslanapa, 1993b: 112).
Selçuklu İmparatorluğu’nun yıkılmasından sonra Anadolu’da halı dokunmaya devam edilmiştir. Beylikler dönemiyle, XIV. yy başlarında ortaya çıkan bu hayvan figürlü halılar, ilk olarak Avrupa ressamlarının tablolarına bakılarak tanınmış, daha sonra Anadolu’da az sayıda örnekleri bulunmuştur. Avrupa’ya ihraç edilmiş orijinal
halılardan etkilenerek yapılmış olan resimler, hayvan figürlü halıların tarihlenmesinde yardımcı olmaktadır. Tablolarda bulunan tasvirler XV. yy ortalarına kadar devam ettiği görülmektedir. Bu halılar genellikle hayvan figürleriyle süslü oldukları için “Hayvan Figürlü Halılar” denmektedir, fakat aynı dönem halıları, XIV-XV. yy “Anadolu Türk Halıları” diye de anılmaktadır (Yetkin, 1991: 19; Aslanapa, 1993b: 117; Deniz, 2000: 25; Aslanapa, 2005: 65).
Hayvan figürlü halıların bazı örnekleri Konya Mevlâna Müzesinde korunmaktadır. Bilinen örnekleri arasında Berlin İslam Eserleri Müzesinde bulunan Ming Halısı olarak bilinen halı, 1925 yılında İsveç’in Marby Köyü’ndeki kilisede bulunan ve Marby Halısı diye tanınan halı ile Konya Etnoğrafya Müzesi’nde bulunan Horozlu halı ismiyle adlandırılan halı sıralanmaktadır (Aslanapa, 1993a: 350; Deniz, 2000: 25-26).
Hayvan figürlü halıları şekilleri itibariyle farklı gruplarda incelenmektedir. Birinci grupta, heraldik durumda tek hayvanlar tek ve çift başlı kartal tasvirleri bu grupta yer almaktadır. Özellikle XIV. yy başlarında Siena ve Florensa ekolünün resimlerinde bu halılara rastlanmaktadır (Yetkin, 1991: 19-20; Aslanapa, 2005: 65).
İkinci grupta, bir ağacın iki tarafında simetrik olarak yer alan kuş figürleri görülmektedir. Lippo Memni ve Sano di Pietro’nun resimlerinde bu gruptaki halılara rastlanmaktadır (Yetkin, 1991: 19-20; Aslanapa, 2005: 65). Ayrıca Marbi halısı olarak bilinen halı bu grubun en önemli örneklerindedir (Aslanapa, 1993a: 350).
Üçüncü grupta, kare veya dikdörtgen alanlar içine yerleştirilmiş sekizgenlerin ortasında tek kuş veya dört ayaklı hayvan figürleri bulunan halılar yer almaktadır. Nicolo di Buanacoisun’un ve Ambrogio Lorenzetti’ nin eserlerinde bu halılara rastlanmaktadır (Yetkin, 1991: 19; Aslanapa, 2005: 67-68-69).
Dördüncü grupta ise geometrik alanlar içinde hayvanlar çift olarak yerleştirilmişlerdir. Bu grubun farklı stillerinde hayvanlar mücadele halinde görülmektedir. XV. yy’ın ikinci yarısına tarihlendirilen bu halılar da Ejder ve Zümrüdü Anka mücadelesi görülmektedir (Yetkin, 1991: 19-26; Aslanapa, 2005: 72-73).
XV. yy sonlarına doğru ressamların eserlerinde hayvan figürlü halılar tamamen kaybolup yerine geometrik desenli halılar görülmeye başlamıştır. Ancak XVIII. yy’dan itibaren Bergama halılarında esas motif olmasa bile dolgu motifi olarak, Türk halılarında hayvan figürü tekrar görülmeye başlanmıştır (Yetkin, 1991: 31; Aslanapa, 1993b: 117).
Geometik desenli halıların ilk örnekleri XIV. yy başlarında Floransa ve Assisi ressamları tarafından resmedilmiştir. Faust’ta bulunan halı parçaları arasında da benzer örnekler görülmektedir. XV. yy ortasından başlayarak geometrik ve aslı anlaşılmayacak derecede üsluplaştırılarak geometrik şekle uydurulmuş bitki motifli kompozisyonlar hakim olmaya başlamıştır (Yetkin, 1991: 35; Aslanapa, 2005: 107).
XV. yy’ın geometrik motifli halılarının yanında bu halılardan farklı kompozisyon düzenine sahip halılar da bulunmaktadır (Yetkin, 1991: 83).
Bu halılar özellikle Carlo Crivelli, Jan Van Eyck ve öğrencisi Petrus Christus ile Hans Memling’in resimlerinde görülmektdir. İlk defa İtalyan rönesans ressamı Carlo Crivelli’nin tablolarında görülen ve onun adıyla anılan iki Crivelli halısından birisi Budapeşte Tatbiki Sanatlar Müzesi’ nde sergilenmektedir. Diğeri de Prof. Nejat Diyarbekirli tarafında Sivrihisar Camii’nde bulumuştur. Flaman ressamlar Jan Van Eyck ve öğrencisi Petrus Christus tablolarında İtalyan resimlerinde görünmeyen geometrik örnekli Türk halılarına yer vermişlerdir. XV. yy da Flaman resimlerinde görülen halılarda düğüm veya yıldız dolgulu geometrik bölümler veya büyük sekizgen yıldızlar gibi örnekler göze çarpmaktadır. XV. yy’ ın son yarısında Hans Memling ve Gerard David bu devrin en iyi örneklerini resmetmişlerdir. Tablolarındaki halıların çoğu üçüncü tip halılara benzerlik göstermektedir. Memling’in tablolarında çok rastlanan diğer bir zemin örneği de konturlarında çengelli madolyanların tekrarlandığı Memling Gülü denilen motiflerin bulunduğu halılardır (Aslanapa, 2005: 151-155-158).
XV. yüzyıl ortalarında değişik eksenler üzerinde sıralanmış eşkenardörtgenler ve sekizgen kompozisyonlu halılar, Avrupa resminde gittikçe artarak resmedilmiştir. Bu çeşit halılar, yanlış olarak, ressam Hans Holbein adı ile anılmaktadır. Fakat bunlar daha önce İtalyan ressamlar tarafından da birçok kez resmedilmiştir. XV.yüzyıldan
XVI.yüzyıl klasik devre geçişi hazırlayan bu halı grubu dört tip içinde gelişmiş olup, Holbein bunlardan sadece iki tipi resmetmiş, bir tipi ise hiç resmetmemiştir (Yetkin, 1991: 35; Deniz, 2000: 28; Aslanapa, 2005: 112).
Selçuklu halılarından sonra Türk halılarının ikinci parlak devri XV. yy’da Uşak ve çevresinde dokunan halılarla başlamıştır. Holbein halıları ise Selçuklularla başlayan ve Osmanlılar’ın XVI. yy boyunca gelişen bu halı sanatı arasında geçişi hazırlamıştır (Aslanapa, 1993b: 120).
Türk halıları içinde en büyük ve en tanınmış grup olan Uşak halıları, bir çok Avrupalı ressamın tablolarında görüldüğü halde, envanter kayıtlarında Uşak ismi geçmemekte, Türk halıları olarak bilinmektedirler (Aslanapa, 2005: 159).
XVI. yy sonunda Uşak halılarının ünü bütün Avrupa’ya yayılmış, Avrupa’nın asil aileleri, üzerinde kendi armaları bulunan Uşak halılarını sipariş olarak dokutmuşlardır. En eski Uşak halısı örnekleri XVI. yy’dan kalma örneklerdir (Durul Aslanapa, 1973: 81).
Uşak halıları, Madalyonlu Uşak ve Yıldızlı Uşak halıları olarak ikiye ayrılmakta olup Holbein halıları ile anılan grubun ilk iki tipi halılardan geliştirilmişlerdir. Fakat bu halılarda geometrik motifler yerine bitki motifleri ve bu bitki motiflerinden meydana gelen madolyanlar hakim olmaktadır. Türk halılarında madalyon şekilleri ilk defa XVI. yy’da kullanılmaya başlanmıştır. XVI. yy’ da madalyonlar halılarda esas motif olarak kullanılan madalyon fikrinin kitap süsleme sanatından halı sanatına geçtiği düşünülmektedir (Yetkin, 1991: 87; Aslanapa, 2005: 160). 1514 yılında Tebriz’in Türkler tarafından fethinden sonra madalyon şeması fikir olarak Türk halılarına da girmiştir (Aslanapa, 1993b: 121).
Türk halı sanatının en parlak devri olarak kabul edilen XVI. yy’da halı tiplerinde çok farklı çeşitler ortaya çıkmıştır. XV.yy.’daki geometrik motifli halı tipleri XVI. yy’da da devam ederken, diğer yandan madalyon ve bitkisel motifler kullanılmaya başlanmıştır. Ayrıca 1514’de Tebriz’in, 1517’de Kahire’nin Osmanlılar tarafından fethedilmesiyle Türk halı sanatında yeni teknik ve desen anlayışı gelişmeye başlamıştır.
Bu yeni anlayışın şekillendirdiği bu halılar Osmanlı Saray halıları olarak tanınmaktadır (Yetkin, 1991: 116; Aslanapa, 2005: 201).
Osmanlı saray halılarını diğer Anadolu halılarından ayıran en büyük özelliği, uçları birbirine daha yakın olduğu için hav düğümlerinde İran düğümünün kullanılmasıdır. Yün ve pamuktan yapılan düğümler çok sık olup, kadifeyi andıran yumuşak bir dokuya sahiptirler. Düğümlerde ipek kullanılmamıştır, sadece atkı ve çözgülerde nadiren kullanılmıştır (Aslanapa, 1993b: 128).
XVI. yy ortalarından itibaren saray için dokunan Osmanlı saray halıları grubundan seccadelerde, kompozisyon, teknik ve malzeme bakımından en başarılı örnekler yapılmıştır. Saray halılarından bazılarında olduğu gibi bu seccadelerin de XVI. yy sonları ve XVII. yy’da İstanbul, Edirne ve Bursa tezgahlarında dokunduğu kabul edilmektedir. Saray seccadelerinin genellikle atkı ve çözgüleri ipek, düğümleri yün ve pamuktan yapılmaktadır. Kompozisyonlarında mihrap sütunları, mihrap içindeki çiçek dolguları ve kandil motifleri gibi bordürlerin natüralist çiçekli motifleri, saray halılarının zemininden alınan kesitler, seccadelerin iç dolgusu olarak kullanılmıştır. Bu kompozisyon özellikleri önce Uşak seccadeleri daha sonra da Gördes seccadelerinde devam ettirilmiştir. XVII. yy’ın sonuna doğru çeşitliliği artan seccadeler içinde Gördes seccadeleri dikkat çekmektedir. İki tarafında sütuncukları bulunan Marpuçlu Gördes halılarının çubuklu ve ibrikli diye anılan çeşitleri de bulunmaktadır, altta ve üstte iki mihraplı olan seccadelerede, belki de gelinlik çeyizi olarak hazırlandığı için “Kız Gördes” adı verilmektedir. Gördese yakın olduğu için Kula seccadeleri de bu seccadelere benzerlik göstermektedir. Kula seccadelerinin en önemli örnekleri mihrap zemini manzara motifleriyle doldurulmuş olanlardır. Ladik seccadeleri ise yumuşak yünleri ve parlak renkleriyle göze çarpmaktadırlar. Kalite bakımından Gördes ve Kula seccadelerinden sonra gelmektedirler. Ladik seccadelerinde mihrabın alt veya üst tarafından yan yana sıralanan uzun bir sap şeklinde lale, çiçek veya ağaç motifleri karekteristiktir. Kırşehir seccadelerinde iki veya üç konturlu mihrap oldukça tanınmıştır. Milas seccadeleri canlı ve parlak renkleriyle dikkat çekmektedir. Bu seccadelerde mihrabın üst kısmında bir baklava deseni bulunmaktadır. Bazı örneklerde mihrap zemininin, bordür genişliğinin ancak yarısı kadar olduğu görülmektedir (Aslanapa, 1993b: 130-135).
XIX. yy sonuna kadar Türk halıları gelişimine devam etmiş ve 1881 yılında II. Sultan Abdülhamit, Hereke’de halı atölyesi açılmıştır. Bu sayede eski Türk halı sanatı canlandırmaya çalışılmıştır. Bugün de Hereke’de, gerek Sümer Halı A.Ş. gerekse özel teşebbüs aracılığıyla, dokuma geleneği devam ettirilmektedir (Deniz, 2000: 48; Aslanapa, 2005: 213).
Ayrıca Kırşehir, Kayseri, Konya, Sivas bölgesi ile Batı Anadolu’ da Isparta, Döşeme Altı, Fetiye, Uşak, Bergama, Kula, Gördes, Milas, Çanakkale, Ezine, Doğu Anadolu’ da Kars ve Erzurum bölgesinde eski Türk halı sanatının canlandırılması için çalışmalar sürdürülmektedir (Aslanapa, 2005: 213).
2.1.2. El Dokuması Halıcılık ve Sınıflandırılması
Asırlarboyunca Türk evlerinin ve çadırlarının vazgeçilmez bir parçası olan halı için çeşitli tanımlar yapılmıştır:
“Çözgü (arış) iplikleri üzerine ayrı bir desen ipliği ile değişik şekillerde düğüm atılarak aralarından birkaç sıra atkı (argaç) ipliği geçirilip sıkıştırılarak aynı yükseklikte veya yer yer farklı yükseklikte kabartmalı olarak kesilmiş havlı yüzlü dokumalara halı denir” (Aytaç, 1982: 86).
“Pamuk, kıl ve ipek ipliklerinin halının boyuna yanyana dizilmesinden meydana gelen çözgü iskeletinin her çift teline yün, floş ve ipek ipliğinden ilme bağlanıp üzerine atkı atılarak ve sıkıştırılarak aynı yükseklikte ya da yer yer farklı yükseklikte kabartmalı olarak kesilmiş havlı yüzlü dokumalara halı denir” (Özel, 1989: 9).
Yörelerimize göre çözgü ipliğine “uzatma, eriş, arış”; atkı ipliğine de “geçme (geçgi), masur, atma veya argaç” denmektedir (Kırzıoğlu, 1994: 7).
Halının pek çok tanımı yapıldığı gibi, literatürde çeşitli özelliklerine göre farklı sınıflandırmaları yer almaktadır;
-Üretim yöntemlerine göre halılar; El halıları
Makine halıları (Aytaç, 1982: 122-123).
- Üretildikleri hammaddeye göre halılar; Atkısı, çözgüsü, ilmesi ipek olan halılar Atkısı, çözgüsü ipek, ilmesi yün olan halılar Atkısı, çözgüsü, ilmesi yün olan halılar
Atkısı, çözgüsü pamuk, ilmesi yün olan halılar
Atkısı, çözgüsü pamuk, ilmesi yün ve kısmen ipek olan halılar
Atkısı, çözgüsü ipek, ilmesi yün ve sim olan halılar (Bayrakçı, 1997: 71).
-Kalitelerine göre halılar;
Ekstra ekstra ince halılar (dm2’ de 10000-2401 ilmek) Ekstra ince halılar (dm2’ de 2400-1851 ilmek)
İnce halılar (dm2’ de 1850-1401 ilmek) Orta halılar (dm2’ de 1400-701 ilmek)
Kaba halılar (dm2’ de 700-215 ilmek) (Türk Standardları, 1992: 2).
-Tipine göre halılar; Hereke tipi
Isparta tipi
-Dokunduğu düğüm tekniğine göre halılar; Türk (Gördes) düğümü ile dokunan halılar İran (Sine) düğümü ile dokunan halılar Tibet düğümü ile dokunan halılar
İspanyol düğümü ile dokunan halılar (Bayrakçı, 1997: 71).
-Hav yüksekliklerine göre halılar; Hav yüksekliği düz olan halılar
Hav yüksekliği düz olup oyma olan halılar
Hav yüksekliği hem oyma hem düz hem de kabartma olan halılar (Bayrakçı, 1997: 71).
-Desenlerine göre halılar; Geometrik ve bitkisel desenli Hayvan resimli
Mihraplı
Manzaralı (Kırzıoğlu,1994: 36).
Geometrik desenli olanlardan madalyonlular da madalyonlarına göre sınıflandırılmaktadır:
Dörtgen madalyonlu
Madalyonları üçgenle çevrili Altıgen madalyonlu
Sekizgen madalyonlu Madalyonları kartuşlu
Bir eksende sıralanmış, çeşitli geometrik şekilli madalyonlar Yıldız madalyonlu (Kırzıoğlu,1994: 36).
2.1.3. El Dokuması Halının Kalitesini Belirleyen Unsurlar
El dokuması halılarda, halının malzemesi, desen özellikleri, renk uyumu, düğüm sıklığı ve işçilik halının kalitesini belirleyen en önemli özelliklerdir. Kaliteli bir halı elde edebilmek için halıyı oluşturan bu unsurların tamamının istenen niteliklerde olması gerekmektedir.
2.1.3.1. Hammadde Özellikleri
El dokuması halı, atkı, çözgü ve hav ipliklerinden oluşmaktadır. İpliğin kaliteli olması için ipliği oluşturan hammaddenin bir tek çeşit lif içermelidir. Ayrıca kullanılan hammadde bakımından da kaliteli olması gerekmektedir. Örneğin hav ipliği için
kullanılan yün iplikleri sentetik lif içermemeli ayrıca kaliteli kırkım yününden üretilmesi gerkemektedir. Kalitesiz yünlerle karıştırılmamalıdır. Kalitesiz yünler, yün ipliğinin kalitesini düşürmektedir. Ayrıca el dokusu halıda kullanılan ipliğin numarası ve büküm sayısı da o halının özelliklerine uygun olmalıdır (Yazıcıoğlu, 1992: 141-142).
2.1.3.2. Desen Özellikleri
Bir tasarımın, bir konunun, bir nesnenin görsel elemanlarla betimlenmesi, çizgi ile anlatılması kendi içinde belli disiplinlerin gerçeklesmesi ile mümkün olabilmektedir. Desen sadece bir çizim olarak değerlendirmemelidir. Desen birçok özelliği içinde barındıran estetik bir unsur olarak görülmelidir (Pekmezci, 1999: 49).
El dokusu halıda desen ise halının değerini ortaya çıkarmakta, ona estetik bir görünüm kazandırmaktadır. Bu sebeple kaliteli bir halıda desenin özgün ve kusursuz olması istenmektedir. Halının desenini oluşturan motifler birbiri ile uyum içerisinde olmalı, motifler desen üzerine uygun bir şekilde yerleştirilmelidir. Özellikle köşelerde ve halı ortasında motifler tam olmalı yarım veya eksik olmamalıdır (Yazıcıoğlu, 1992: 142-143).
2.1.3.3. Renk Uyumu
Halıya güzelliği estetiği veren önemli öğelerden biri de renk ve renk uyumudur. Halı, deseni ve motiflerin renk uyumu ile bir bütün olmalıdır. Halının dokuması kadar renkleri de önem taşımaktadır. Yanlış ve uygunsuz bir şekilde renklendirilmiş ancak mükemmel dokunmuş bir halı bile teknik olarak tam sayılamaz. Halının renkleri duru, parlak, renk tonu zengin, koyu veya açık, pastel veya kontrast olsa da asla göz yormamalıdır (Uysal, 2004: sayı 127)
Kullanım sırasında ışık alma süresine, açısına ve derecesine bağlı olarak kullanılacak renkler doğru seçilmelidir. Işıklanma süreleri değiştiği için halılarında görüntüleri değişebilmektedir. Desen kâğıdı üzerinde çok güzel görünen bir halı deseni dokunduktan sonra aynı etkiyi yaratmayabilir bu yüzden halılarda renk seçerken bu özellik dikkate almak gerekmektedir (Yazıcıoğlu, 1992: 143).
2.1.3.4. Kalite
Kaliteli bir halı deyince akla genelde düğüm sıklığı yüksek halılar gelmektedir. Ancak düğüm sıklığı arttıkça halının kalitesi artar anlayışı her zaman doğru olmamaktadır. Düğüm sıklığı ne kadar fazla olursa olsun, ipliğin cinsi, desen özellikleri, renkleri, işçiliği iyi olmayan bir halı kaliteli halı sınıfına giremeyebilmektedir. Dolayısıyla düğüm sıklığı, kaliteli bir halının tek göstergesi olarak alınmamalıdır. Düğüm sıklığı için halıda 10 cm başına düşen yatay ve dikey yöndeki düğüm miktarı sayılmakta ve 10cm2’deki düğüm sıklığı belirlenmektedir (Yazıcıoğlu, 1992: 140).
2.1.3.5. İşçilik
Kaliteli bir halının işçiliği son derece temiz olması gerekmektedir. Halı dokuma hataları olan kenar farkı, potluk, dipperi, atkı fışkırması, çift ilmek, kat geçirme, çözgü teli ekleme, üst atkının arkaya çıkması, kayık göbek, dönüklük gibi hatalar olmaması gerekir. Söz konusu bu hatalar halının kalitesini oldukça düşürmektedir. El dokusu halı üretimi oldukça büyük bir uğraş ve emek istemektedir. Harcanan bu emek sonrasında yapılan dikkatsizlikler sonucu oluşan küçük hatalar halının kalitesini büyük ölçüde düşürmektedir (Yazıcıoğlu, 1992: 144).
2.2. El Dokuması Halı Üretimi Yapan İşletmelerde Tasarım Dairesi
El dokusu halı üretimi yapılan işletmelerde tasarım işlemleri genel itibariyle müşteri odaklı planlanmaktadır. Kar amacı ve pazar rekabeti ihtiyacı ile misyonunu oluşturan firmalar global pazarın en küçük birimi olan müşterilerin isteklerini göz önünde bulundurmak zorundadırlar. Gerek el dokusu halının tasarımı, kalitesi, işçiliği olsun gerekse de maliyeti ve bu maliyetden doğan fiyatlandırıma işlemleri olsun, müşteri odaklı planlama yapmaktadırlar. Bu durum göz önüne alındığında firmaların pazarlama ve tasarım dairesi çalışanlarının karşılıklı etkileşim içinde olması gerekmektedir.
Firmaların pazarlama bölümleri, müşterilerle diyalogta olan, işletmeden işletmeye değişse de genel itibariyle satılan el dokusu halıların kayıtlarının tutulduğu
bölümdür. Bu yüzden pazarlama bölümünde çalışan yetkililer, müşteriler tarafından talep edilen beğenilen, el dokusu halılar konusunda bilgi sahibidirler. Ayrıca özel sipariş olarak gelen taleplerde bile ilk olarak görüşülen bölüm yine pazarlama bölümü olmaktadır. Bu bölümden gelen yönlendirici bilgiler doğrultusunda el dokusu halının tasarım ve üretim işlemleri gerçekleşmektedir.
El dokusu halının üretim aşaması tasarım dairesinde başlamaktadır. Tasarım dairesinde üretime başlama işlemleri üç yöntemle gerçekleşmektedir. Birinci yöntemde işletmelerde, tamamen müşteri istekleri doğrultusunda, müşterinin firma yetkililerine verdiği fotoğraf veya resim, hatta başka yerde dokutulan halının kendisi getirilerek çalışılmaktadır. Müşteri, dokunacak halının renk, desen, kalite, ebat, hammadde seçimi konularını kendisi belirlemektedir.
İkinci yöntemde yine kısmi olarak müşteri istekleri belirleyici unsur olmaktadır. Müsteri, işletmede daha önceden dokunan bir halının deseninde oynama yapılmaksızın renkleri, ebatları, hammadde seçimi konusunda değişiklik isteyebilmektedir. Bu durumlarda müşteriler pazarlama bölümündeki yetkililerle irtibata geçmek suretiyle taleplerini bildirmektedirler.
Üçüncü yöntemde ise müşteri potansiyeli fazla olduğu düşünülen, özellikle müşteriler tarafından en çok tercih edilen ve satın alınan halıların renkleri, mofifleri, desen özellikleri doğrultusunda ayrıca günümüz modasını ve yeni trendleri takip ederek tasarımcı kendi özgün tasarımlarını yapmaktadır. Eğer bu tasarımlar müşteriler tarafından beğenilir ve istek olursa tasarımda renk, desen, kalite, ebat, hammadde konusunda hiçbir değişikliğe uğramadan seri üretime gidilmektedir.
Pazarlama dairesi tarafından renk, desen, kalite, ebat, hammaddesi belirlenen el dokusu halının özellikleri tasarım dairesine bildirilir. Bu bilgiler doğrultusunda tasarımcı tasarım işlemine başlamaktadır.
2.2.1. Üretim Hesaplamaları
Tasarım işleminin ilk basamağı üretim hesaplamalarıdır. Pazarlama dairesinin, tasarım dairesine verdiği bilgiler doğrultusunda tasarımcı ilk olarak çözgü ve atkı uzunluklarını hesaplaması gerekmektedir.
El dokuması halı tasarımı için ilk önce çözgü sayısı (Enine sıra sayısı) ve boyuna sıra sayısının hesaplanması gerekmeketedir.
Çözgü sıra sayısı : Halı kalitesi x Halının eni 10
Çözgü sıra sayısının hesaplanmasıyla kullanılacak çözgünün toplam uzunluğu bulunmalıdır. Kullanılacak çözgünün toplam uzunluğu için halının saçaklarla beraber toplam uzunluğunun, dokuma tezgahının boyunun ve firenin (çözgü leventlerinin çapı v.b) bilinmesi gerekmektedir.
Halının boyu dokuma tezgahından küçük ise;
Çözgünün toplam uzunluğu : halının boyu + saçak boyu + fire (Çözgünün Dokuma tezgahını boyuna göre uzatılması + Halının başlangıç kısmı için ayrılan kısım)
Halının boyu dokuma tezgahından büyük ise;
Çözgünün toplam uzunluğu : Halının boyu + saçak boyu + fire (Halının başlangıç kısmı için ayrılan kısım)
Halının boyundaki düğüm sayısı ise;
Atkı sıra sayısı : Halı kalitesi x halının boyu 10
2.2.2. Desen Hazırlama Yöntemleri
El dokuması halının tasarımı için istenilen özelliklerin belirlenmesi ile tasarımcı
halı desenini çizme işlemine geçmektedir. Tasarım işlemi iki yöntemle
- Elle çizim yöntemi
- Bilgisayarda çizim yöntemi
2.2.2.1. Elle Çizim Yöntemi
Elle çizim yöntemi eskiden beri kullanılan, teknolojik gelişmelerden yararlanılsa da tasarımın ilk adımını oluşturan bir yöntemdir. Bu yöntem uzun zaman ve emek istemektedir. Çizim sırasında hata yapıldığında fark edilmesi zor, ayrıca telafiside kolay olmamaktadır. Tasarımda kullanılmak istenen motiflerin bire bir boyutlarında çizimleri yapılmaktadır. Teknolojiyle gelişen kopyalama yöntemleri sayesinde elle çizim yönteminde de pratikliğe gidilerek motifler istenilen oranda rahatlıkla büyültülebilmete ve istenilen sayıda çoğaltılabilmektedir.
Elle çizim yönteminde tasarım işlemi, çizim kağıdına bire bir boyutlarında, el dokusu halı deseninin tasarıma göre; tamamının, yarısının veya ¼’nün çizilmesi ve bu çizimin kareli kağıda geçirilerek renklendirilmesi işlemlerinden oluşmaktadır.
2.2.2.2. Bilgisayarda Çizim Yöntemi
İlk çağlardan günümüze kadar toplumlar hızlı bir değişim ve gelişim içerisindedirler. Toplumsal değişmenin temel yapılarından biride teknolojidir. Teknolojik gelişmeler, özellikle çağımızda toplumsal yapıdaki köklü dönüşümlerin belirleyici bir öğesi durumuna gelmişlerdir (Tuna, 2003; 22).
Tasarımdan üretim aşamasına kadar her aşamada kullanılan bilgisayar, hem tasarımcıya hem de işletmeye kolaylık sağlamaktadır. Tüm bilgilerin dijital ortamlarda hazırlanıp sunulduğu günümüzde, doğru, hızlı ve sağlıklı bir iletişim için ortak bir dil kullanılması gerekmektedir. Bilgisayar ortamında ortak dil, kullanılan yazılımlar ve standartlarla sağlanmaktadır. Günümüzde pek çok yazılım şirketi tarafından geliştirilen, farklı özelliklere sahip tasarım programları piyasaya sunulmaktadır.
Tasarımların bilgisayarda yapılması, eski yöntemlere göre zamandan ve emekten tasarruf sağlamaktadır. Çünkü bir desen, elde çizim yöntemi ile haftalarca sürerken,
bilgisayarda iki-üç gün gibi kısa bir sürede tamamlanmakta ve renklendirmedeki değişiklikler anında yapılabilmektedir. Renklendirme esnasında bilgisayarda birçok rengi bir arada görmek mümkün olduğundan ve renk değişimleri çabuk yapabildiğinden tasarımın değişik renk varyasyonları anında görülebilmektedir. Ayrıca bilgisayara kayıtlı desenlerden istenilen kısımları kopyalama, kopyalanan alanları istenilen boyutta çoğaltma işlemleri sayesinde tasarım işlemi kolaylaşmaktadır.
Tasarımlar dışında ayrıca sürece yardımcı olması bakımından; yapılan tasarımın kullanılacak yere göre bilgisayarda giydirilebilmesi, katalog yapılabilmesi, adlandırılıp arşivlenmesi gibi yöntemlerle, bilgisayar üretimde her alana girip, tasarımcıya büyük ölçüde yardımcı olmaktadır.
Tasarımlar için harcanan sürenin kısalmasında, ölçülendirme, raportlama ve renklendirmedeki kolaylıkta, hataya müdahalede zaman kazanmada bilgisayarın avantajları yadsınamaz. Fakat bunun yanında bilgisayarların tam ve etkin kullanılmamasından kaynaklanan bazı sıkıntılar yaşanabilmektedir. Bilgisayar ortamında yapılan çizimlerle elle yapılan estetik çizimler önemini yitirmektedir.
Tasarım programlarının bu özellikleri yanında Türk halı sanatı motif, renk ve kompozisyon özellikleriyle, üretildikleri dönemin kültürel durumunu ve sanat anlayışını yansıtması bakımından önem taşımaktadır. Tasarım işlemi, her ne kadar dijital bir ortamda yapılsa da bu işlem sırasında insan faktörü önemli bir yere sahiptir.
Tasarımcının belirlemesi gereken öğeler;
- Halının genel karakterinin yöreye göre belirlenmesi; halının üretiminde uygulanacak plan, motif ve renk ait olduğu yörenin özünü bozmadan ayrıca başka yörelerden de herhangi bir motif aktarmadan oluşturulmalıdır.
- Atkı, çözgü ve ilme; yöresi belirlenen halının karakter özellikleri bozulmamalıdır. Halıların tiplerine göre hazırlanmış özel kareli kağıtlar kullanılmalıdır.
- Sıklık-hav yüksekliği-malzeme; halının kalitesini renk, desen, dm2’deki düğüm sayısı, hav yüksekliği, malzeme ve teknik özellikleri belirlemektedir. Dm2’deki düğüm sayısı ve hav yüksekliği üretilecek halının karakteristik özelliklerine göre belirlenmektedir.
- Halı-desen planı; istenilen boyut içerisine, halının yüzey bölümleri ölçülendirilerek eskiz kağıdına çizilmelidir. Özellikleri belirlenen ve planı çizilen halının, motif yerleştirme planı yapılmalıdır. Amaç; kurguda zemin, orta göbek, kenar, köşe, bordürler ve sedefleri ölçülendirmek ve motiflerin birbirine bağlantısını sağlamaktır.
- Motif ve desen; belirlenen halı özelliklerine göre yapılan plan doğrultusunda motif ve desen çizimi yapılmalıdır.
- Renk; halıda doğru şekilde çözümlenmesi gereken ana öğelerden bir tanesidir. Renk, desenle birlikte halının bütününü oluşturmaktadır. Geleneksel halı sanatında yörelere özgü, o yörenin karekteristik özelliği kabul edilen renk grupları bulunmaktadır (Tozun, 1999; 265-268).
Tasarımcının bu durumda yapması gereken en önemli iş, tasarladığı halının genel karakteristik özelliklerini bozmadan doğru kalitede, doğru desen planı oluşturarak, motifleri bu plana doğru biçimde yerleştirerek, bilgisayara doğru şekilde aktarması gerekmektedir. Seçtiği motif ve renklerin, yörenin özelliklerine uygun olup olmadığına dikkat ettiğinde bilgisayar hata payını en aza indirerek doğru sonuç elde etmesini sağlayacaktır.
2.3. El Dokuması Halı Üretimi Yapan İşletmelerde Kullanılan Bilgisayar Programları
Günümüzde ilerleyen teknolojiyle beraber el sanatlarının önemli bir dalı olan el dokuması halı üretiminde de yeni sistemler geliştirilmektedir. Özellikle halı üretiminin tasarım boyutunda ciddi gelişmeler görülmektedir. El dokuması halının üretimi bir bütün olarak ele alınsa da tasarım kısmı, halını albenisini ve estetiğini ortaya koyan yegane parcasıdır. Gelişen teknolojiyle beraber hayatımıza giren bilgisayar programları, tasarım işlemi içinde tasarımcıya büyük kolaylık sağlanmaktadır.
El dokuması halının tasarımında kullanılan elle çizim yöntemi tasarımcının uzun zaman çalışmasını gerektirirken, geliştirilen bilgisayar programları sayesinde tasarım işlemi daha kolay gereçekleştirilmekte ve daha az zaman almaktadır. Ayrıca bilgisayar
