Bu bölümde araştırmanın amaçları doğrultusunda ulaşılan sonuçlar ve önerilere yer verilmiştir.
5.1 Sonuç
Araştırma kapsamında örneklemi oluşturan yedi işletmeden elde edilen bilgiler doğrultusunda;
El dokuması halı üreten firmaların halı tasarımında çoğunlukla tercih ettikleri Booria Designer, Nedgraphics Vision Texcelle tasarım programlarıdır. Bazı firmalar tasarım dairesinde fotoğrafçılık ve grafik tasarımı için hazırlanan programları da kullanmaktadır. Booria Designer, Nedgraphics Vision Texcelle tasarım programları halı tasarımı için hazırlanmış olup halı tasarımını kolaylaştıran ve farklı alternetifler sunan birçok özelliği bulunmaktadır. Bu iki program incelendiğinde birbirine yakın çalışma özellikleri bulunmaktadır. Fakat programların menüleri incelendiğinde Booria Designer programı daha kolay anlaşıldığı ve daha pratik tasarım yapıldığı görülmektedir. Bunun sebebi program dilinin Türkçe olması, menülerde yer alan tasarım ile ilgili birçok özelliğin kolaylıkla araç çubukları arasına aktarılabilmesi ayrıca menülerde bulunan daha fazla seçeneğin kısa yoldan da klavye üzerinden yapılabilmesidir.
Tasarım açısından porgramlar incelendiğinde de Booria Designer programının daha avantajlı olduğu görülmektedir. Gerek çizim parametreleri (kalem fonksiyonu, kova fonksiyonu, geliştirilmiş fırça fonksiyonu, püskürtme fonksitonu, tonlama fonksiyonu) yönünden, gerek tasarım fonksiyonları (desen menüsünde ve efekt menüsünde bulunan fonksiyonlar) yönünden, gerekse renklendirme (renk menüsü ve ton menüsü fonksiyonları) yönünden çok fazla alternatif sunmaktadır. Aynı özellikler Nedgraphics Vision Texcelle programında da mevcut olup sınırlı sayıda fonksiyonu bulunmaktadır.
Booria Designer programının Nedgraphics Vision Texcelle tasarım programından ayıran özellikler ise 16 milyon renk seçeneğinin yanında 1750 adet kullanıma hazır motif, çiçek, desen, obje, bordür bulunması, pratik bir şekilde yuvarlak ve elips bordür oluşturma, dörtgen, elips, oval, sekizgen halı tasarımı özelliklerinin yanı sıra çizim aşamasında yardımcı klavuz kareleri bulunmasıdır. Çıktı sırasında da program bu klavuz karelere numaralar vermekte, bu fonksiyon sayesinde de dokuyucu kişi tasarımı rahatlıkla takip edebilmektedir.
Ayrıca programda yer alan simetri çizim fonksiyon tuşu aynı anda çoklu çizime olanak sağlarken, Nedgraphics Vision Texcelle programında da bulunmasına rağmen Booria Designer programında daha geliştirilmiş olarak sunulan desen menüsünde bulunan eğim, aynala 45 derece, rotasyon, kıvrım seçenekleri tasarımda kolaylık sağlamaktadır.
Nedgraphics Vision Texcelle programında ise Booria Designer programından farklı olarak transform menüsünde bulunan curve seçeneği ayrıca araç çubukları içinde yer alan gradient fill, add binding points, copy circle wise, duplicate elipse, duplicate line fonksiyon tuşları tasarımda farklı seçenekler sunmaktadır.
İşletmeler tasarım bölümüne fazla bütçe ayırmadan, atölye şefi - tasarımcı ayrımına gidilmeksizin bütün yetkileri tek bir kişide toplamayı tercih etmişlerdir. Atölye şefi bulunmayan firmalarda üretim bölümü de tasarım bölümü gibi sadece halı tasarımcısına bağlıdır. Bu sebepten dolayı firmalar, tasarım bölümüne sadece tasarım mezunu kişiler almak yerine el dokuması halı ve tasarım eğitimi almış, en az meslek yüksek okulu mezunu bireyleri tercih etmektedir.
Ayrıca firmalar tasarım bölümünde çalışan kişilerin kendini sürekli yenileyebilen, yeni fikirlere açık, çalışma şartlarına kolayca ayak uydurabilen, aktif, genç bunun yanında da deneyimli olmasını istemektedir. Tasarım zor bir süreçtir. Zaman, emek, dikkat ve sabır ister. Üretim bölümü ise kuvvet, motivasyon ve dikkatli organizasyon gerektirir. Bu iki bölümün aynı kişiye bağlı olduğu düşünülürse, bölümlerden sorumlu olan kişileri oldukça yıpratmakta, çalışma şartları daha da
zorlaşmaktadır. İster istemez oluşan hatalar, dikkatsizlikler, zamanlamanın planlanamaması, geri dönüşte telafisi zor olan sorunları ortaya çıkarmaktadır.
İşletmeler, tasarımcı olarak; el yatkınlığı, estetik değerler ve görsel öğeler açısından daha duyarlı olduklarını düşündüklerinden genellikle bayan bireyleri tercih etmektedir.
İşletmeler hammadde olarak yün iplik kullanmaktadır. İpek ipliği, hem pahalı hem de dokunması kolay olmamaktadır. Yün halılara göre daha yüksek kalitelerde dokunduğundan ipek halıların hem tasarımı hemde işçiliği konusunda son derece titizlikle çalışılması gerekmektedir. Bu yoğun emek halıların maliyetine de yansımakta, fakat işletmeler yüksek maliyetli bu halıların satılamama endişesi yüzünden özel siparişler dışında ipek halı dokumayı pek tercih etmemektedirler.
Firmaların, el dokuması halıda yün iplik tercih etmesinden dolayı dokuma kalitesi olarak da genellikle Isparta ve orta kalite Hereke halı kalitesinde çalıştıkları görülmektedir. Bunun yanı sıra müşterilerin istekleri doğrultusunda daha farklı kalitelerde de çalışılmaktadır. İşletmeler müşteri talepleri ve siparişleri göz önüne alarak, her hangi bir sınırlama olmaksızın her ebatta halı dokuyabilmektedirler.
İşletmeler üretimlerini kendi bünyelerinde bulunan üretim dairelerinde yapmalarının yanısıra daha çok dokuyucularının evlerinde ve ilçe/köylerde bulunan atölyelerde gerçekleştirmektedir. Bu durum, üretim aşamasında kalite kontrolü açısından sıkıntılar yaratmaktadır. İşletmelerdeki üretim dairelerinde kalite kontrol hergün yapılırken, dokuyucularının evlerinde ve ilçe/köylerde bulunan atölyelerde kalite kontrol belirli periyotlarla gerçekleştiğinden, bir sorunla karşılaşıldığında geç farkedilmesine veya müdahalede geç kalınmasına sebep olmaktadır.
İşletmeler üretim bölümünde çalışacak bireylerin seçiminde, bireyin iş deneyiminin olması en önemli belirleyici sebep olarak görülmektedir. İş deneyimine sahip dokuyucular, el çabukluğuna ve dokuma pratikliğine sahip olması nedeniyle tercih edilmektedir. Aynı zamanda firmalar hizmet içi eğitime de önem vermektedir. Fakat hizmet içi eğitimler oryantasyon programları yerine sadece mesleki eğitim şeklindedir.
İşletmeler, tasarım çalışmalarını müşteri tercihlerine göre şekillendirmektedir. Yapılan tasarımlar müşterilerin talep ettikleri kalite, renk, desen üzerinden oluşturulmaktadır. Bunun yanında tasarımcılar, günümüz modası ve renk trendlerini takip etmektedirler. Sürekli değişen müşteri istekleri, moda, piyasa şartları doğrultusunda tasarımcının kendini yenilemesi, farklı seçeneklere ve tasarımlara açık olması gerekmektedir. Bunun yanı sıra tasarımcılar, müşteriler tarafından beğenilen belirli bir yöreye ait motifleri veya renkleri karakteristik özelliklerini dikkate almadan farklı bölgelere ait motiflerle veya renklerle iç içe kullanmakta ve o yöreye aitmiş gibi isimlendirmektedir.
İşletmeler genel olarak siparişe dayalı çalışmaktadırlar. Fakat müşterilerden gelen talepler doğrultusunda aynı halının seri üretimine de gidilebilmektedir.
Tasarımcıların, müşteri isteklerine çabuk cevap vermek ve piyasa koşullarında daha rahat rekabet edebilmek için, çizim sisteminin daha hızlı ve pratik olmasından dolayı bilgisayarda hazırlanan halı tasarım programlarını tercih ettikleri görülmektedir.
Elle çizim yöntemini kullandığı tespit edilen tek bir firmada tasarım portföyünün çok gelişmediği tespit edilmiştir. Firma müşteriler tarafından tercih edilen tasarımlar üzerinden seri üretime gitmekte bu sebepten farklı desen tasarımlarına pek ihtiyaç duymamaktadır.
Elle çizim yöntemi kullanan işletmenin bilgisayar programını tercih etmeme sebebi ise programın yanında bu programı bilen bir çalışana da ihtiyaç duymasıdır. İşletme yöneticileri elle çizim yönteminin daha az maliyetli olduğunu savunmakta, sebep olarak da program fiyatlarının fazla ve programları bilen tasarımcıların sayısının az, ücretlerinin de yüksek olduğunu belirtmektedir.
Araştırma kapsamına alınan diğer firmalarda kullanılan halı tasarım programlarının başında gelen Booria Designer ve Nedgraphics Vision Texcelle genel olarak birbirine benzer özelliklere sahiptir. İki programın da kullanım kolaylığı, çeşitli tasarım fonksiyonları, farklı kopyalama stilleri, kütüphanesinde kayıtlı tutulabilen geniş desen seçenekleri, bordürlemede kolaylık ve farklı bordür seçenekleri bulunmaktadır.
Fakat Booria Designer programında bu özelliklerin yanında farklı ve geniş seçenekler yer aldığı için daha çok tercih edilmektedir.
Booria Designer, Nedgraphics Vision Texcelle ve Corel Paint Shop 10 programlarının avantajlı olduğu konular çizim ve renklendirme kolaylıklarıdır. Programlarda bulunan farklı çizim özellikleri ve çeşitli renk paleti seçenekleri ile tasarımcıya çok farklı tasarım seçenekleri sunmaktadır.
Programların dezavantajları ise tasarımcının bilgisayara-ekrana hakim olamamasından kaynaklanmaktadır. Bu durum tasarımcının bilgisayar kullanabilme pratikliğiyle alakalıdır. Tasarımcı, tasarım programının özelliklerini belirli bir düzeye, kendi için yeterli gördüğü seviyeye kadar kullandığından programdan istediği verimi elde edememektedir.
5.2. Öneriler
Avantajlar sıralandığında Booria Designer programının Nedgraphics Vision Texcelle programına göre daha yeni bir tasarım programı olduğunu göz önünde bulundurmak gerekir.
Booria Designer programı daha yeni bir program olmasına rağmen geliştirilmesi gereken özellikleri bulunmaktadır. El halıcılığında pek tercih edilmemesine rağmen yuvarlak ve elips bordür oluşturma, elips, oval, sekizgen halı tasarımında istenilen sonuçlar elde edilememekte, motiflerde kaymalar meydana gelmektedir. Ayrıca motifleri çevirmek için kullanılan fonksiyon tuşları veya seçeneklerde tasarımcı motiflerde istediği düzgünlüğü sağlayamamaktadır. Bu durum sebebiyle tasarımcı bu fonksiyon özelliklerini kullanmaktan kaçınmaktadır. Kullanıcı talepleri göz önünde bulundurularak program yeniden şekillendirilmeli gerekli iyileştirmeler yapılmalıdır.
Nedgraphics Vision Texcelle tasarım programı farklı tasarım seçenekleri sunmasına rağmen piyasa şartlarının gerisinde kalmaya başlamıştır. Programın tasarım seçenkleri geliştirilmeli, çizime yardımcı fonksiyonlar eklenmeli ve çizime yardımcı olan klavuz çizgilerde de iyileştirilmeye gidilmelidir.
Müşteri istekleri doğrultusunda çalışmayı bir misyon olarak belirleyen işletmeler, el dokuması halıları kendi öz niteliklerinden çok farklı boyutlara taşımaktadırlar. Türk kültürünün önemli bir parçası olan el dokuması halıların bazı işletmelerde modernize yaklaşımlarla yeni tasarımlar oluşturmak adına, karakteristik özellikleri ne yazık ki kaybolmaktadır. Farklı yörelerle birbirinin içine girmiş yanlış tasarımlar, doğruluğu araştırılmaksızın alıntı ile oluşturulmuş desenler, ünlü ressamların veya kişilerin tabloları, uluslararası firmaların amblemleri ve simgeleri, portre veya aile fotoğrafları vb. gibi el dokuması halının kendine has özelliklerini yansıtmayan, sadece müşteri istekleri ile oluşturulan ve genellikle yurtdışına ihraç edilen koleksiyonlar geleneksel Türk halısı kimliğini zedelemektedir. Tasarım yapılırken el dokuması halının orjinal kimliğinin bozulmamasına özen gösterilmelidir. Farklı yörelerden alıntılar yapılarak oluşturulan desenler tek bir yöreye aitmiş gibi isimlendirilmemeli tasarımcılar bu konuda bilinçlendirilmelidir.
Hızla değişen ve ağırlaşan rekabet koşulları altında işletmeler piyasa şartlarına uyum sağlayabilmek ve müşteri isteklerine çabuk cevap verebilmek için tasarım aşamasında bilgisayar programlarını tercih edilmesi, bu durum göz önünde bulundurularak tasarımda bilgisayar programı kullanımı için teşviklerde bulunulması gerekmektedir. İller bazında görev yapan ticaret ve meslek odaları, tasarım programı üreticileri, işletme yöneticilerini bu konularda biliçlendirilmeli gerekirse daha firmaların daha kolay elde edebilecekleri (Corel, Photoshop v.b) programlara yönledirmelidir.
Bilgisayar programını tercih etmemeyen işletmeler ise programla beraber bu programı bilen bir çalışana da ihtiyaç duymasından dolayı bu durumu fazla maliyetli görmektedir. Firma bilgisayar programını ve programı bilen kişileri istihdam etmek yerine tasarımlarını bilgisayar programı kullanan işletmelere veya kişilere yaptırmaktadır. Tasarım programı fiyatlarının yüksek olması ayrıca programı bilen tasarımcı sayısının piyasa içinde az sayıda olması bunun yanında tasarımcıların yüksek ücret talepleri işletmeleri bu sisteme yöneltmiştir. Kısa vadede düşünüldüğünde fason tasarım yaptırmak çözüm gibi görünse de, uzun vadede program ve çalışan ücretlerinden çok daha yüksek maliyetlere gelmektedir. Program fiyatlarının yüksek olması, yeterli halı tasarım programının geliştirilmemesinden, rekabet ortamının yaratılmamasından kaynaklanmaktadır. Program ücretlerinin fazla olması ve
programları bilen kişilerin az olması firmaların elle çizim yöntemi kullanmasına sebep olmaktadır. Özellikle üniversitelerin piyasada kullanılan halı tasarım programlarını bilen öğrenciler yetiştirmesi firmaların tasarımcı sıkıntılarını ortadan kaldıracaktır.
Tasarımcılar tarafından sektörde öğrenilmeye çalışılan bilgisayar tasarım programları üniversitelerin ilgili bölümlerinin müfredatlarında yer almalıdır. Halı tasarımı eğitimi verilen üniversitelerde, öğrencilerin sektördeki gelişmeleri ve sektörün beklentilerini takip edebilmeleri için üniversite-sanayi işbirliği yapılmalı, hem el dokuması halı bilinci yerleştirilmeli hem de nitelikli tasarımcı yetiştirmek hedeflenmelidir. Böylece sektör içinde kısa süre zarfında program üreticilerince tasarımcılara öğretilmeye çalışılan bilgisayar programları, üniversite müfredatında dönem süresince öğretilebilecek, bu sayede programı bütün özellikleriyle etkili kullanabilen tasarımcılar yetiştirilmiş olacaktır. Fakat program ücretlerinin yüksek olması firmalar gibi üniversitelerde de sıkıntı yaratmaktadır. Bu durumda bazı tasarım programları üreticileri gibi üniversitelerle iş birliğine gidilmeli fiyatlar konusunda ortak payda sağlanmalıdır.
KAYNAKÇA
Akan, M., ve Kayabaşı N. (2008). Konya Sille Halılarının Desen Ve Motif Özellikleri, Süleyman Demirel Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Hakemli Dergisi, (Art-E,01)
Aslanapa, O. (1993a). Selçuklu ve Osmanlı Halıları, Türk Sanatı, Remzi Kitabevi, İstanbul
Aslanapa, O. (1993b). Türk Sanatı El Kitabı (İslam Öncesi Sanat, Mimari, Halı, Kumaş, Çini, Seramik, Minyatür,), İnklap Kitapevi, İstanbul
Aslanapa, O. (1997a). Türk Halı Sanatı’nın Tarihi Gelişimi, Arış Dergisi, Aralık (3), Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 18-25
Aslanapa, O. (1997b). Türk Halı Sanatında Yeni Keşifler, Arış Dergisi, Aralık (2), Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 10-14
Aslanapa, O. (1997c). Türk Halı Sanatında Yeni Gelişmeler, Sanatsal Mozaik Dergisi, Yıl 2, Sayı 19, Mart, 54-57
Aslanapa, O. (2005). Türk Halı Sanatının Bin Yılı, İnkılap Yayınevi, İstanbul Aytaç, Ç. (1982). El Dokumacılığı, M.E.B Basımevi, İstanbul
Bayrakçı, B. (1997). Meslek Yüksekokulları İçin El Dokusu Halıcılık, Erciyes Üniversitesi Yayınları No:105, Kayseri
Deniz, B. (2000). Türk Dünyasında Halı Ve Düz Dokuma Yaygıları, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara
Durul, Y. Aslanapa, O. (1973). Selçuklu Halıları, Apa Ofset, Ak Yayınları Türk Süsleme Sanatları Serisi: 2, İstanbul
Ergenekon, C. (1986). Ankara İli Kirkitli El Dokumaları Satış Yerlarinde Pazarlanan Ürün Çeşitleri Tüketici Tercihleri ve Bunları Etkileyen Faktörler, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Entitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara
Görgünay, N. (1984). Doğu Anadolu Köy Halılarının Kalite ve Desenleri, Tarım Orman ve Köy İşleri Bak. Teş. ve Des. Gen. Müd. Yay. Ankara
Görgünay, N. (1992). Doğu Yöresi Halıları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul
Karahan, S. (2006). Geleneksel Türk El Sanatlarından Halı-Kilim İşletmelerinin Üretim Pazarlama Sorunları ve Çözüm Önerileri -Van Örneği- ,Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Entitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Van
Kırzıoğlu, N. G. (1994). Türk Halk Kültüründe Doğu Anadolu Dokumaları ve Giysileri, Türk Halk Kültürünü Araştırma ve Tanıtma Vakfı Yayınları No:7, Ankara
Kırzıoğlu, N. G. (2001). Altaylardan Tunaboyu’na Türk Dünyası’nda Ortak Yanışlar (Motifler), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara
Özel, A. (1989). El Halısı Dokumacılığı, Devlet Bakanlığı Başnakanlık Basımevi, Yayın No:44
Pekmezci, H. (1999). Desen, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara Tozun, H. Ö. (1999). Halı Desen Tasarımında Bilgisayarın Rolü ve İnsan Faktörü, 2000’li Yıllarda Türkiye’de Geleneksel Türk El Sanatlarının Sanatsal, Tasarımsal ve Ekonomik Boyutu Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 265-268
Tuna, S. (2003). Sanat Eğitimi Bölümlerinde Tasarım İlke Ve Elemanlarının Bilgisayar Teknolojisi Yardımı İle Uygulanması, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Resim Ana Sanat Dalı, Ankara
Uysal, U.(2004). Kök Boya Ve Halı Dokuması, Hedef Dergisi, Temmuz (127) Yazıcıoğlu, Y. (1992). El Halıcılığı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara
Yetkin, Ş. (1991). Türk Halı Sanatı, Türkiya İş Bankası Yayınları, İstanbul Türk Standardı. (Nisan, 2003). Halı Dokumacı. Ankara: Türk Standartları Enstitüsü
Türk Standarları. (Nisan, 1992). Tekstil Yer Döşemeleri – El Dokuması Halılar – Türk Halıları. Ankara: Türk Standartları Enstitüsü.
EKLER - EK 1