2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE
2.5. El Dokuması Halı Üretimi Yapan İşletmelerde Üretim Daires
Tasarımcı tarafından desen tasarımı ve üretim hesapları bitirilen halının dokuyucunun eline ulaşmasıyla üretim süreci başlamaktadır. Firmalarda üretim, işletmelerin içinde bulunan atölyelerde veya dokuyucuların köylerinde - evlerinde bulunan tezgahlarda gerçekleşmektedir.
İşletmeler yerden tasarruf yapabilmek için çevrede bulunan köylere ya atölyeler açmışlar yada dokuyucuların evlerine tezgahlar kurmuşlardır. Bu durum işletmelerin yararına gibi görünsede dokuyucular içinde çok büyük kolaylık sağlamaktadır. Dokuyucuların genellikle bayan olması ve küçük yaşlarda dokuyuculuğa başlanması sebebiyle ev hayatından çok uzaklaşmak istememeleri ayrıca gidip-gelme veya göç etme durumlarıyla karşı karşıya bırakılmamaları sebebiyle dokuyuculara büyük avantaj sağlamaktadır.
Üretim sürecini her iki durumda da tasarım dairesinde bulunan en yetkili kişi kontrol etmektedir. İşletmelerdeki kontroller hergün yapılırken, köylerde yapılan kontroller haftalık veya aylık periotlar şeklinde olmaktadır.
Üretim aşamasında halı şu aşamalardan geçmektedir; - Çözgünün çözülmesi
- Gücünün bağlanması - Çiti (zincirin) örülmesi
- Kilimin dokunması
- Desene uygun olarak havlı yüzeyin dokunması - Kilimin dokunması
- Çiti (zincirin) örülmesi - Halının kesilmesi - Bitim işlemleri
El dokuması halının kalitesine uygun, düzgün, estetik olabilmesi için bu işlemlerin sırasına uygun bir şekilde titizlikle yerine getirilmesi gerekmektedir. Bu işlemlerden herhangi birinde yapılacak bir hata halının kalitesini düşürmektedir.
Çözgü çözme işlemi; El halısını dokumaya başlamadan önce yapılan ilk işlem çözgünün çözülmesi işlemidir. Halının güzel görünmesi için çözgünün istenilen özelliklerde çözülmesi gerekmektedir. Çözgü çözme işlemi kullanılmak istenen tezgah tipine göre değişmektedir.
Hereke tipi tezgahlarda çözgü doğrudan tezgah üzerine çözülürken, Isparta tipi tezgahlarda çözgü, çözgü aracında çözülerek tezgaha aktarılmaktadır.
Çözgü çözerken dikkat edilecek noktalar; - Çözgü ipliklerini kirlenmemesi
- Çözgü ipliklerinin karışmaması
- Çözgü çözme işleminn hep aynı şekilde ilerlemesi - Çözgü ipliklerinin aynı gerginlikte olması
- Çözgü ipliklerinin aynı paralellikte olması
- Çözgü çözmede işlem basamakları (Yazıcıoğlu, 1992; 99)
Ayrıca çözgü çözme aracında çözgü çözerken dikkat edilmesi gereken noktalar; - Çözgü çözme aletinin düz bir zemin üzerinde olması
- Çapraz oluşumu
- Çözgü çözme işlemine aşağıdan başlayarak yukarıya doğru devam etmesi - Çiti örgülerinin aynı büyüklükte olması
- Çiti örgüsünün çubuğun tam ortasında olması - Çiti örgüsünde çözgü ipliklerinin sırası
Çözgü çözmenin işlem basamakları; Hereke tipi tezgahlarda çözgü tezgah üzerine çözülmektedir. Bu yüzden birden fazla kişinin çözgü çözmede yardım etmesi çözgünün daha düzgün ve hatasız olmasını sağlamaktadır.
Çözgü çözme işleminde ilk yapılması gereken tezgah üzerindeki alta levedin ve üst levendin ikişer santim aralıklarla işaretlenmesidir.
Şekil 147. Alt levendin işaretlenmesi
Alt levent ikişer santim aralığında dokunacak halının eni boyunca işaretlenir. İşaretlenen levendi ortalamak ve her beş aralıkta bir işaret koymak çözgü çözme sırasında kolaylık sağladığı için önemlidir.
Alt levendin tezgaha yerleştirilir ve yanlardan sıkıca bağlanır.
Şekil 149. Alt levendin bağlanması
Alt levendin bağlanırken ne çok sıkı nede çok gevşek olmalıdır. Sıkı olursa eğer çözgü iplerinin alt levent üzerinde ilerlemesi çok zor olur. Gevşek olduğunda ise çözgünün gerginliğini etkilemektedir.
Şekil 150. Üst levendin işaretlenmesi
Üst levent ikişer santim aralığında dokunacak halının eni boyunca işaretlenir. Burda dikkat edilmesi gereken nokta tezgahı ortalamak ve alt levent ile aynı hizada işaretleme yapmaktır. Üst leventte da her beş aralıkta bir işaret koyulur.
Şekil 151. Çözgü ipinin bağlanması
Çözgü ipi bir klavuz yardımıyla alt levende sıkıca bağlanır ve çözgü çözme işlemine başlanır.
Çözgü çözerken en az dört kişini olması ayrıca daha büyük tezgahlarda daha fazla dokuyucunu yardım etmesi işlem sırasında kolaylık sağlar.
Çözgü çözme işlemi aşagıdan yukarıya, yukarıdan aşağıya doğru gerçekleşir.
Şekil 153. Çözgünün alt levende sarılması
Birinci dokuyucu tarafından çözgü ipi alt levende sarılır.
Alt levende sarılan çözgü ipi ikinci dokuyucuya verilir.
Şekil 155. Çözgü ipi
İkinci dokuyucuya verilen çözgü ipinin bir ucu birinci dokuyucunun elindedir.
İkinci dokuyucu çözgü ipini tezgahın arkasından geçirir.
Şekil 157. Çözgü ipinin tezgah altında harekeri
İkinci dokuyucu çözgü ipini tezgahın altından birinci dokuyucuya verir.
Şekil 158. Çözgünün alt levende sarılması
Birinci dokuyucu çözgü ipini dıştan içe doğru alt levende sarar.
Birinci dokuyucu elinde tuttuğu diğer çözgü ipini alt levendin arkasından önüne doğru geçirerek ikinci dokuyucuya çözgü ipini verir.
Birinci ve ikinci dokuyucular çözgü bitinceye kadar aynı hareketi tekrarlarlar.
Şekil 160. Çözgü ipinin alt levende sıralanması
Birinci dokuyucunun alt levende sardığı çözgü iplerini üçüncü dokuyucu teker teker alır.
Şekil 161. Çözgü ipinin düzenlenmesi
Üçüncü dokuyucu aldığı çözgü iplerini alt levende düzgün bir sıra ile yerleştirir.
Yerleştirme işlemini yaparken ipliklerin üst üste binmemesine ve alt levent üzerindeki işaretlerin içine çözgü ipliklerinin, halının kalitesine göre, yerleşimine ve çözgü ipliklerinin aynı gerginlikte olmasına dikkat etmesi gerekir.
Şekil 162. Çözgü iplerinin klavuz yardımıyla kontrol edilmesi
Üçüncü dokuyucu çözgü ipliklerinin alt levent üzerine, el dokuması halının kalitesine uygun sayıda yerleştiğini klavuz yardımıyla çözgü ipleri üzerinde işaretler.
Her çizgi sonuna geldiğinde klavuzu bulunduğu yerin tersine (çözgünün önüne veya arkasına) koyarak çözgülerin sarılmasıyla kapanan alt leventteki çizgiler çözgünün üzerine işaretlenmiş olur. Bu sayede çözgülerin sayılması ve geriye dönük kontrol edilmesi kolaylaşır.
Üçüncü dokuyucu çözgü iplerini alt levende sıralarken aynı anda dördüncü dokuyucu da üst levende çözgü iplerini yerleştirir.
Şekil 163. Çözgü ipinin üst levende sıralanması
Üçüncü dokuyucu ile dördüncü dokuyucunun aynı anda çalışması önemlidir. Çünkü çözgü iplikleri aynı sıra ile yerleri değişmeden sıranması gerekir. Ayrıca üçüncü ve dördüncü dokuyucu sürekli birbirini kontrol etmelidir.
Dördüncü dokuyucuda üst leventdeki işaretlere göre çözgü ipliklerinin, halının kalitesine göre, yerleşmesine dikkat etmesi gerekir. Üçüncü ve dördüncü dokuyucular çözgü bitinceye kadar aynı hareketi tekrarlarlar. Çözgü çözme işlemi bittince çözgü ipi alt levende bağlanarak işlem tamamlanmış olur.
Gücü örme işlemi; Gücü örme işleminin amacı ağızlığın açılabilmesi için çözgülerin bir kısmının aşağıda bir kısmının yukarıda olmasını sağlamak ayrıca atkı ipliklerinin kolay atılmasını ve çözgü ipliklerinin birbirinden eşit aralıklarla düzgün olarak yerleşmesini sağlamaktır.
Gücü örerken dikkat edilecek noktalar; - Çözgü ipliklerinin çaprazlığına
- Çözgü ipliklerinin sırasına
- Gücü iplerinin çözgü iplerine aynı sistemde bağlanmasına - Gücü ipliklerinin eşit gerginlikte olmasına
- Gücü düğümlerinin aynı sırada olmasına
- Gücü düğümlerinin aynı büyüklükte olmasına (Yazıcıoğlu, 1992; 111-112-113)
Gücü örme işleminin işlem basamakları; Gücü örme işlemine başlamadan önce tezgahta bulunan çözgülerin önüne gücü ağacı yerleştirilir. Gücü ağacının dokuyucuya bakan yüzüne, gücü ağacı boyunca, gücü düğümlerinin atılacağı ip bağlanır. Gücü örme işleminde kullanılan ipin sağlam ve dayanıklı olması gerekir. Ayrıca ipin masura yada klavuza sarılması ipi rahat hareket ettirmeyi sağlar.
Şekil 164. Gücü örme ipinin bağlanması
Gücü örmede kullanacağımız ip, gücü ağacındaki ipe sıkıca bağlanır.
Şekil 165. Alt çözgü Şekil 166. Alt çözgü (Üstten Görüntüsü)
Gücü ipi ile gücü ağacı arasına yükselti yerleştirilir. Bu yükselti daha sonra çözgülerin arasına yerleştirilecek varangelenin kolay hareket etmesi için kullanılır. Yükselti, gücü ağacına bağlanarak sabitlenir. Alt levendin arkasında bulunan ilk çözgü alınır.
Şekil 167. Masuranın geçişi Şekil 168. Masuranın geçişi
Masura, sol elde büyük bir yuvarlak yaparak, çözgü telinin sağından soluna doğru olacak şekilde arkasından geçirilir.
Şekil 169.Gücü ipinin düğümlenmesi Şekil 170. Gücü ipinin düğümlenmesi (Üstten Görüntüsü)
Masura, sol elde yuvarlak yapılan ipin içinden geçirilerek düğüm atılır.
Şekil 171. Düğüm sıkıştırılır Şekil 172. Düğüm sıkıştırılır (Üstten Görüntüsü)
Aynı işlem arka çözgüler bitinceye kadar devam edilir.
Çapraz alınma işlemi; Çözgü iplerinin gücülenmesi ile çapraz alınma işlemi gerçekleştirilir. Çapraz alma işlemindeki amaç, alt levedin önünde ve arkasında bulunan çözgüleri tek bir hizada yerleşmesini sağlamaktır.
Çapraz alınma işleminin işlem basamakları; çapraz alınma işleminde, çözgü ipliklerinin gücü örümü sırasında oluşturduğu alt ve üst çapraz kullanılır. Bu çaprazların arasına atkı ipi atılarak sıkıca kirkitlenir.
Şekil 173. Çaprazlar arasına çubuk yerleşimi
Alt ve üst çaprazın arasına dokunacak halının eninden daha uzun, sağlam bir çubuk yerleşir. Bu sırada alt çözgüler ile üst çözgülerin karışmaması önemlidir.
Çubuk, çözgüler arasına yerleşir ve aşağıya doğru sıkıca bastırılır. Çubuğun altında ilk çapraz oluşur.
Şekil 175. Çaprazdan ip geçirilmesi
Tezgahın sağ aşağısına sağlam, dayanıklı, çözgü ipine göre biraz daha kalın, tezgah genişliğinden daha uzun bir ip bağlanır. İpin diğer ucu sağ ele alınır.
Şekil 176. Çapraz ipinin ilerlemesi
Çubuğun oluşturduğu ilk çaprazın üzerinden, yani çubuğun olduğu aralıktan halı eni boyunda ilerlenir.
Şekil 177. Çapraz ipinin bağlanması
Çözgülerin arasından geçirilen çapraz ipi, tezgahın sol alt köşesine sıkıca bağlanır. Bağlanan ipin gergin ve alt levende paralel olmasına dikkat edilmelidir. Çaprazdan çubuk çıkarılır.
Şekil 178. İkinci çapraz ipinin geçirilmesi
İkinci çapraz ipinin geçirilmesi için tezgahın sağ aşağısına dayanıklı, çözgü ipine göre biraz daha kalın, tezgah genişliğinden daha uzun bir ip bağlanır. İpin diğer ucu sağ ele alınır. Üst çapraz, sol el yardımıyla çözgü ipleri açılarak aşağıya getirilir. Sağ elde bulunan ikinci çapraz ipi üst çaprazın üzerinden, çözgü ipleri arasından sol el ile geçirilir.
Şekil 179. İkinci çapraz ipinin ilerlemesi
Halı eni boyunca aynı işleme devam edilir.
Şekil 180. İkinci çapraz ipinin bağlanması
Çözgülerin arasından geçirilen çapraz ipi, tezgahın sol alt köşesine sıkıca bağlanır. Bağlanan ipin gergin olmasına dikkat edilmelidir.
Kirkit yardımı ile çapraz ipleri sıkıştırılır. Sıkıştırma sırasında çapraz iplerinin çok ezmemeye ayrıca birinci ikinci çapraz iplerinin ve alt levendin birbirine paralel olmasına dikkat edilmelidir.
Çiti örme işlemi; çözgü ipliklerini birbirine paralel ve düzgün bir durumda tutmak ayrıca atılacak düğümlere sağlam bir zemin hazırlamaktır. Çiti örgüsüne başlamadan önce halının saçak boyununda belirlenmesi gerekir.
Çiti örgüsünde dikkat edilecek noktalar; - Çiti örgününde çözgü iplikleri sırası - Çiti örgülerinin aynı büyüklükte olması - Çiti örgülerinin aynı gerginlikte olması - Saçak boyu
- Çiti örgüsünün çizgi üzerinde gitmesi (Yazıcıoğlu, 1992; 114)
Çiti örme işleminin işlem basamakları; ilk yapılan işlem çözgü iplikleri üzerinde saçak boylarının belirlenmesi gerekir. Saçak boyu çözgü iplikleri üzerine çözgü eni boyunca işaretlenir.
Çiti örgüsü için hazırlanan ip ilk çözgü ipi çiftine bağlanır. Kalan ipliği çözgülerin altından geçirlir.
Şekil 183. Zincir oluşumu
Sıradaki çözgü çifti (ikinci çapraz ipliğinin bir altında bir üstünde bulunan çözgü iplikleri) alınır ve çözgü iplerinin üzerinde sağ el yardımıyla halka oluşturulur halkanın içinden parmaklar geçirilir.
Şekil 184. Zincir oluşumu II
Çözgü çiftinin sonrasındaki boşluktan sol el yardımıyla alttan geçen ip tutulur. Tutulan ip çözgü iplikleri üzerindeki halkanın içerisinden geçirilir.
Şekil 185. Zincir oluşumu III
Halkanın içinden geçirilen ip çekilir ve sıkıştırılır. Bu işlem çözgü çiftleri bitinceye kadar devam eder. Çözgü iplikleri bitince zincir ipine düğüm atılır ve işlem tamamlanır.
Kilimin dokunması işlemi; El dokuması halının her iki ucuna halının büyüklüğüne bağlı olarak 3-5 cm genişliğinde dokunan bir dokumadır. Kilim dokuma genellikle atkı iplikleri ile dokunur ama zeminle uyumlu olması için zemin hav iplikleri ile de dokunmaktadır. Kilim dokumanın amacı halıya sağlamlık kazandırmak ve ilme ipliklerinin dağılmasını önlemektir.
Kilim örgüsü dokuyabilmek için varan gelen adında bir alet kullanılır. Varan gelen çözgü ipliklerinin arasına birebir oranında yani sırasıyla bir çözgü ipi önde bir çözgü ipi arkada kalacak şekilde yerleştirilen bir araçtır. Varan gelenin amacı çözgü ipliklerinin öne arkaya hareketine yardımcı olmaktır (Yazıcıoğlu, 1992; 115).
Kilim örgüsü dokumasında dikkat edilecek noktalar; - Süzme atkının çözgü aralarında gergin olması - Çözgü ipliklerinin yer değiştirmesi
- Basma atkının çözgü aralarında bol olması - Kirkitin kullanımı
- Kirkitle bir sırada her noktaya eşit kuvvetle vurma - Kirkitle her sırayı eşit oranda sıkıştırma
- Kirkitle sıkıştırırken atkı ipliğine zarara vermeme
- Yedirme işleminin düzgün olması (Yazıcıoğlu, 1992; 115-116)
Kilimin dokunması işleminin işlem basamakları; Kilim örgüsü oluşturmak için varan gelen gücü ağacına en yakın duruma getirilir. Çözgü iplikleri ön ve arkaya ayrılır.
Şekil 186. Çözgü iplerinin ayrılması
Ayrılan çözgü iplikleri arasından halının en boyunca kilim dokumada kullanılan iplik atılır.
Şekil 187. Çözgülerin arasından kilim ipliğinin atılması
Şekil 188. Kirkit yardımıyla kilim ipliği sıkıştırılması
Varan gelen gücü ağacından uzaklaştırılır önde bulunan çözgü iplikleri arkaya, arkada bulunan çözgü iplikleri öne getirilir.
Şekil 189. Çözgü iplerinin ayrılması II
Tekrardan ayrılan çözgü iplikleri arasından halının eni boyunca kilim dokumada kullanılan iplik atılır.
Kirkit yardımıyla kilim ipliği sıkıştırılır.
Bu işlem istenilen kilim örgüsü enine ulaşıncaya kadar devam eder.
Şekil 191. Kilim örgüsünün bitmiş hali
Desene uygun olarak havlı yüzeyin dokunması işlemi; Dokunacak halı için gerekli genişlikte kilim dokunduktan sonra havlı yüzeyin dokuması yapılabilir. Her bir çift çözgü teline desene uygun renkte bir ilme ipliği düğümlenerek halının havlı yüzeyi oluşturulur.
Düğüm tekniklerinde dikkat edilecek noktalar; - Halının ortasına isabet eden çözgü iplik çifti - Halı deseninin çözgü tellerini ortalaması - Ayırdığınız çözgü telleri
- Desen kağıdındaki deseni aşağıdan yukarıya doğru okuma
- Motifin ortasındaki karenin desenin ortasına isabet eden çözgü teli çiftinin olduğuna
- Desen kağıdındaki bir karenin halının iki çözgü telini gösterdiği - Bıçağın kullanımı
- Düğüm yaparken hav ipliklerinin uzunlukları (Yazıcıoğlu, 1992; 118-119-120)
Havlı yüzeyin dokunması işleminin işlem basamakları; Havlı yüzeyin dokunması için desen kâğıdı dokuyucu için uygun bir yere asılır. Çözgü iplikleri sayılarak kenar için ayrılan çözgü iplikleri ayrılır. Sonra çözgü iplikleri üzerinde halının
ortasına isabet eden çözgü ipliği çifti belirlenir. Desen kâğıdındaki birinci sıradaki renklere göre hav iplikleri hazırlanır.
Hav ipliği ikinci çözgü telinin arkasından geçirilir, bir ucu önde olan hav ipliği iki çözgü ipinin arasından geçirilerek düğüm atma işlemi biter.
Şekil 192. Düğüm Oluşumu
Bıçak veya çakı yardımıyla hav ipliği kesilir.
Şekil 193. Hav ipliklerinin bıçak/çakı ile kesilmesi
Düğümleme işleminin bitmesiyle atkı atım işlemine geçilir. I. atkı atımı için varan gelen gücü ağacına en yakın duruma getirilir. Çözgü iplikleri ön ve arkaya ayrılır.
Şekil 194. Varan gelen gücü ağacına yaklaşması
Çözgülerin arasından I. atkı ipliği atılır.
Şekil 195. I.Atkı ipliğinin atımı
Kirkit yardımıyla I. atkı ipliği sıkıştırılır.
Şekil 196. Kirkit yardımıyla I. atkı ipliğinin sıkıştırılması
II. atkı atımı için varan gelen gücü ağacına en uzak duruma getirilir. Çözgü iplikleri ön ve arkaya ayrılır.
Şekil 197. Varan gelen gücü ağacından uzaklaşması
Çözgülerin arasından II. atkı ipliği atılır.
Şekil 198. II.Atkı ipliğinin atımı
Kirkit yardımıyla II. atkı ipliği sıkıştırılır.
Şekil 199. Kirkit yardımıyla II. atkı ipliğinin sıkıştırılması
Şekil 200. Sıkıştırma atkı ipliğinin atımı
Kirkit yardımıyla sıkıştırma atkı ipliği kirkitlenir.
Şekil 201. Kirkit yardımıyla sıkıştırma atkı ipliğinin kirkitlenmesi
Sıkıştırma atkı ipliği çözgülerin arasından çekilir.
Atkı iplikleri çözgülerin ve hav ipliklerinin arasına iyice yerleştirilir.
Şekil 203. Atkı ipliklerinin görünümü
Atkı ipliklerinin atılma işlemi bitmesiyle hav kesme işlemine geçilir. Halı makası yardımıyla hav iplikleri, hav yüksekliğine göre kesilir.
Şekil 204. Hav ipliklerinin halı makası ile kesilmesi
Hav ipliklerinin kesilmesiyle düğüm atma işlemi yapılır. Bu işlemler havlı yüzeyin bitimine kadar tekrar edilir.
Havlı yüzeyin dokunması işlemi bitince sırasıyla kilim dokunması, çiti (zincirin) örülmesi ve halının kesilmesi ile el halısı dokuma işlemi bitirilir.
Bitim işlemleri; el dokuması halılar tezgahtan çıkarıldıkları hali ile müşteriye sunulmamaktadır. Bu sebeple halıların güzel görünmesini sağlayan bir takım iyileştirici işlemlerden geçirilmektedir.
Bitim işleminin işlem basamakları; sırasıyla yıkama, kurutma çakım, kırkım ve son temizlik işlemleriyle gerçekleşir.
El dokuması halı su ve hammaddesinin cinsine göre kimyasal maddelerle yıkanır.
Şekil 205. Yıkama
Yıkama işlemiyle halı üzerinde kalan fazla su halıya zarar vermeden demir çek paslar yardımıyla alınır.
Çek paslarla alınan suya rağmen el dokuması halı hala ıslaktır. Halının tamamen kuruması için kurutma odalarına gönderilir. Halının kurutma odasında kalma süresi ve kurutma derecesi, halının hammaddesine ve ebatlarına göre değişmektedir.
Şekil 207. Kurutma odası
Kurutma odasında tamamen kuruyan halı çakım odasına gönderilir. Çakım odasında halı ebatlarına göre gerilir ve yere çakılır. Bu işlemin amacı, yere çakılarak belirli süre bekleyen halının ebatları sabitlemektir.
Şekil 208. Çakım
Çakım işlemiyle ebatlarını sabitlenen halının bütün hav boylarını aynı seviyeye getirmek için kırkım işlemine tabi tutulur.
Şekil 209. Kırkım masası
Kırkım işlemi kırkım masasında ve manuel olarak kullanılan bir makine yardımıyla yapılır.
Şekil 210. Kırkım makinesi
Şekil 211. Son temizlik işlemi
Son temizlik işlemi ile el dokuması halının tersinden hav iplikleri arasında kalan tozlar ve iplikler temizlenir, gerekli durumlarda son rütuşlar yapılır.
Şekil 212. Saçak örümü
Halı dokuma ve bitim işlemlerinden sonra dokunan el halısının, isteğe bağlı olarak, saçakları örülür ve halı tam anlamı ile müşteriye sunulacak hale getirilir.
3. YÖNTEM
Bu bölümde, araştırma modeli, evren ve örneklem, verilerin toplanması ve verilerin analizinde kullanılan istatistik teknikleri yer almıştır.