• Sonuç bulunamadı

Eski Türk İnanç Sistemi ve Görsel Sanatlar Dersinde Bir Uygulama Örneği

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Eski Türk İnanç Sistemi ve Görsel Sanatlar Dersinde Bir Uygulama Örneği"

Copied!
242
0
0

Yükleniyor.... (view fulltext now)

Tam metin

(1)
(2)

ESKİ TÜRK İNANÇ SİSTEMİ VE GÖRSEL SANATLAR DERSİNDE

BİR UYGULAMA ÖRNEĞİ

İsmail Arslan

YÜKSEK LİSANS TEZİ

GÜZEL SANATLAR EĞİTİMİ ANA BİLİM DALI

RESİM İŞ EĞİTİMİ BİLİM DALI

GAZİ ÜNİVERSİTESİ

EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

(3)

TELİF HAKKI VE TEZ FOTOKOPİSİ İZİN FORMU

Bu tezin tüm hakları saklıdır. Kaynak göstermek koşuluyla tezin teslim tarihinden itibaren 9 (dokuz) ay sonra tezden fotokopi çekilebilir.

YAZARIN

Adı : İsmail

Soyadı : ARSLAN

Bölümü : Resim İş Eğitimi Bilim Dalı

İmza :

Teslim tarihi :

TEZİN

Türkçe Adı : Eski Türk İnanç Sistemi ve Görsel Sanatlar Dersinde Bir Uygulama Örneği İngilizce Adı : An Exercısıng Example In The Old Turkıc Belief System And Vısual Art Lesson

(4)

ETİK İLKELERE UYGUNLUK BEYANI

Tez yazma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyduğumu, yararlandığım tüm kaynakları kaynak gösterme ilkelerine uygun olarak kaynakçada belirttiğimi ve bu bölümler dışındaki tüm ifadelerin şahsıma ait olduğunu beyan ederim.

Yazar Adı Soyadı: İsmail ARSLAN

(5)

JÜRİ ONAY SAYFASI

İsmail Arslan tarafından hazırlanan “ Eski Türk İnanç Sistemi ve Görsel Sanatlar Dersinde Bir Uygulama Örneği” adlı tez çalışması aşağıdaki jüri tarafından oy birliği ile Gazi Üniversitesi Güzel Sanatlar Eğitimi Anabilim Bilim Dalı’nda Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiştir.

Danışman: Doç. Dr. Meltem DEMİRCİ KATIRANCI ………..

(Güzel Sanatlar Eğitimi Anabilim Dalı, Gazi Üniversitesi)

Başkan: Prof. Dr. Alev ÇAKMAKOĞLU KURU ………..

(Güzel Sanatlar Eğitimi Anabilim Dalı, Gazi Üniversitesi)

Üye: Doç. Dr. Ayşe GÜLER ………..

(Güzel Sanatlar Fakültesi Resim Bölümü, Kırıkkale Üniversitesi)

Tez Savunma Tarihi: 02 / 04/2018

Bu tezin Gazi Eğitim Fakültesi Güzel Sanatlar Eğitimi Anabilim Dalı’nda Yüksek Lisans tezi olması için şartları yerine getirdiğini onaylıyorum.

Prof. Dr. Selma YEL ………..

(6)

TEŞEKKÜR

Bu tezin hazırlanması sürecinde tarafımdan ilgi ve yardımlarını esirgemeyen değerli hocalarım Prof. Dr. Alev ÇAKMAKOĞLU KURU’ ya, danışmanım Doç. Dr. Meltem DEMİRCİ KATIRANCI’ ya teşekkürü borç bilirim.

Bilgi testleri sorularının ve resim değerlendirme kriterlerinin belirlenmesinde katkılarını esirgemeyen hocalarım Prof. Dr. Meliha YILMAZ’ a, Doç. Dr. Çağatay AKENGİN’ e, Öğr. Gör. Dr. Osman Çaydere’ ye, Resim İş Eğitimi Anabilim Dalı Başkanı’na ve danışman hocama şükranlarımı ifade etmek isterim. Yine bu süreçte destek ve yardımlarını esirgemeyen Murat GÜRBÜZ’e, teşekkür ederim.

Yaşamımın her döneminde bana güvenip yanımda olan, beni destekleyen ve bugünlere gelmemde en büyük payı olan anneme ve babama şükranlarımı sunarım.

(7)

ESKİ TÜRK İNANÇ SİSTEMİ VE GÖRSEL SANATLAR DERSİNDE

BİR UYGULAMA ÖRNEĞİ

( Yüksek Lisans Tezi )

İsmail ARSLAN

GAZİ ÜNİVERSİTESİ

EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Nisan 2018

ÖZ

Görsel sanatlar eğitimi alan öğrencilerin Eski Türk İnanç Sistemi hakkında ki farkındalıklarını ele almak ve daha bilinçli bir nesil yetiştirmek için planlanan bu araştırma nicel veriler elde etmek üzere tasarlanmıştır. Araştırmada deneysel desen olarak tek gruplu ön-son bilgi testi ve ön-son resim uygulaması ile arasındaki farkın görülmesi hedeflenmiştir. Araştırma kapsamında Milli Eğitim Bakanlığı Ankara Sincan Özkent Akbilek İlkokulunda Görsel Sanatlar dersi alan 6. sınıf öğrencilerinden toplam 32 kişi ile uygulama gerçekleştirilmiştir. Toplanan bilgi testinin madde analizleri ve test istatistikleri hesaplanıp, çözümlenmiştir. Araştırma bulguları incelendiğinde, öğrencilerin çalışmalarında Eski Türk İnanç Sistemi hakkında bilgi sahibi olmadığı anlaşılmaktadır. Araştırma sonucunda, önerilen konu uygulaması öncesinde ve sonrasında istatiksel olarak anlamlı bir farklılığın olduğu sonucuna varılmıştır. Ayrıca; uygulamadan önce ve sonra öğrencilerin bu konuda farklı yöntemler ile bilgilendirilebiliceği gözlenmiştir. Milli Eğitim Bakanlığı programlarına Türk kültürünün dâhil edilmesi Türk toplumunun farkındalığını ve bilgisini attırabilir ve aynı zamanda öğrencilerin geleceğe daha güçlü bakmasına katkı sunabilir. Kültürel değerler sanat eğitimi ile bağdaştırıldığında öğrencilerin görsel hafızalarında daha kalıcı ve etkili bir içselleştirme sağlanır. Eski Türk İnanç Sistemi öğretim programlarına dâhil edildiğinde bireylerde kimlik kavramının geliştirilmesinde de etkili olabilir. Sonuç olarak kimliklerinden ve kültürel unsurlarından uzaklaşan toplumlar, sıradanlaşmaya ve dünya milletleri arasında her anlamda sömürge sahası olmaya mahkumdur.

Anahtar Kelimeler: Görsel Sanatlar Eğitimi, Eski Türk İnanç Sistemi, Şamanizm, Şaman, Kültür, Kimlik

Sayfa Adedi : 223

(8)

AN EXERCISING EXAMPLE IN THE OLD TURKIC BELIEF SYSTEM

AND VISUAL ARTS LESSON

(Master Thesis)

İSMAİL ARSLAN

GAZI UNIVERSITY

GRADUATE SCHOOL OF EDUCATIONAL SCIENCES

April 2018

ABSTRACT

This research is designed for get a quantitave data, observe the awarness about the old Turkic Belief System of students, who take Visual Art Education class and raise a more conscious generation. In this research, it was aimed to see the difference between with one group front-back information test and front-front-back painting practice as an experimental design. The exercising occured with totally 32 people from 6th grade students, who take Milli Eğitim Bakanlığı Ankara Sincan Özkent Akbilek Primary School Visiual Arts lesson. Addend information test's item analysis and test statistics were calculated and resolved. When the research evidences analysed, in the students' work, it was concluded that the students have no information about the Old Turkic Belief System. In the result of the research, it was deduced that there is statistically a significant difference between before and after the exercising of the topic. Also it was observed that the students can be informed by the different ways about this topic both before and after the exercising. Adding the Turkish Culture to the National Education programs can contribute to raising knowledge and awareness of Turkish Society. Also in the meantime, it can contribute to students get a more powerful view about future. There is achieved more effective and permanent internalization in the students' visual memory, when the cultural values correlate with the art education. As a conlusion, the societies, that apart from their culture and identity, are obliged to become ordinary and be a colonial area in the world societies.

Key Words:Visual Art Education, Old Turkic Belief System, Shamanism, Shaman, Culture, Identity

Page Number : 223

(9)

İÇİNDEKİLER

TELİF HAKKI VE TEZ FOTOKOPİSİ İZİN FORMU

... i

ETİK İLKELERE UYGUNLUK BEYANI

... ii

JÜRİ ONAY SAYFASI

... iii

TEŞEKKÜR

... iv

ÖZ

... v

ABSTRACT

... vi

İÇİNDEKİLER

... vii

TABLOLAR LİSTESİ

... xi

ŞEKİLLER TABLOSU

... xiii

BÖLÜM 1

... 1

GİRİŞ

... 1 1.1. Problem Durumu ... 1 1.2. Araştırmanın Amacı ... 2 1.3. Araştırmanın Önemi ... 3 1.4. Sayıltılar ... 4 1.5. Sınırlılıklar ... 4 1.6. Tanımlar ... 4 1.7. İlgili Araştırmalar ... 4

BÖLÜM 2

... 7

KAVRAMSAL ÇERÇEVE

... 7 2.1 Şamanizm ... 7 2.2. Şaman (Kam) ... 9 2.2.1 Kamlığa Seçilme ... 11 2.3. Dünya’da Şamanizm ... 13 2.4. Türk Kültüründe Şamanizm ... 15

(10)

2.6. Şamanizm’de Tanrılar ve Ruhlar ... 20

2.6.1. Gökyüzü Tanrı ve Ruhları ... 21

2.6.2 Yer-Su Tanrıları ... 26

2.6.3. Yeraltı Tanrıları ... 32

2.7. Şamanizm’de Nesneler Dünyası ... 34

2.7.1. Elbise ... 34

2.7. 2. Davul ... 38

2.7.3. Davul Tokmağı ... 40

2.7.4. Başlık, Baş Süslemesi, Taç ve Maske ... 41

2.7.5. Ayakkabı ... 45 2.7.6. Kemer ... 46 2.7.7. Yay ve Ok ... 47 2.7.8. Ayna ... 48 2.7.9. Asa ... 49 2.7.10. Şaman Ağacı ... 50 2.7.11. Kırbaç ... 51 2.7.12. Mezarı ... 52 2.7.13. Töz ... 53

2.8. Şamanların Erk Hayvanları ... 54

2.8.1. At ... 55 2.8.2. Kurt ... 56 2.8.3. Geyik ... 57 2.8.4. Ejderha ... 58 2.8.5. Kaplumbağa ... 59 2.8.6. Kartal ... 59 2.8.7. Yılan ... 60 2.8.8. Ayı ... 61 2.9. Renk Sembolizmi ... 61 2.9.1. Kara ... 62 2.9.2. Ak ... 63 2.9.3. Al ... 63 2.9.4. Yeşil ... 64 2.9.5. Mavi ... 64

(11)

2.9.6. Sarı ... 65 2.10. Sayı Sembolizmi ... 65 2.10.1. Üç ... 66 2.10.2. Dört ... 66 2.10.3. Yedi ve Dokuz ... 67 2.10.4. Kırk ... 68

BÖLÜM 3

... 69

YÖNTEM

... 69 3.1. Araştırmanın Modeli ... 69 3.2. Çalışma Grubu ... 69

3.3. Veri Toplama Araçları ... 70

3.4. Verilerin Toplanması ... 70

3.5. Verileri Analizi ... 71

BÖLÜM 4

... 73

BULGULAR VE YORUM

... 73

4.1. Birinci Alt Amaca İlişkin Ön Bilgi Testi ile Son Bilgi Testi Sonuçları ... 73

4.2. İkinci Alt Amaca İlişkin Ön ve Son Resim Uygulamalarında Uzman Görüşleri Sonuçları ... 74

4.2.1. Ön Resim Uygulamalarında Uzman Görüşleri Sonuçları ... 74

4.2.2. Son Resim Uygulamalarında Uzman Görüşleri Sonuçları ... 75

4.3. Üçüncü Alt Amaca İlişkin Canlı Varlıların Kullanımı, Cansız Varlıkların Kullanımı, Ritüel Anlatımı Ve Kültürel Unsurlar, Sayı Kullanımı, Renk Kullanımı, Biçim Kullanımına İlişkin Ön Resim Uygulaması ile Son Resim Uygulaması Sonuçları ... 76

4.3.1. Canlı Varlıkların Kullanımı Bakımından Ön Resim ile Son Resim Uygulama Sonuçları ... 76

4.3.2. Canlı Varlıların Kullanımı Bakımından Ön Resim Uygulaması ile Son Resim Uygulama Sonuçları ... 78

4.3.3. Ritüel Anlatım ve Kültürel Unsurlar Kullanımı Bakımından Ön Resim ile Son Resim Uygulama Sonuçları ... 82

4.3.4. Sayı Kullanımı Bakımından Ön Resim ile Son Resim Uygulama Sonuçları ... 84

4.3.5. Renk Kullanımı Bakımından Ön Resim ile Son Resim Uygulama Sonuçları ... 86

(12)

4.3.6. Biçim Kullanımı Bakımından Ön Resim ile Son Resim Uygulama

Sonuçları ... 87

4.4. Dördüncü Alt Amaca İlişkin Öğrenci Resimlerinin Çözümlenmesi Aşamasında Ön-Son Resim Uygulama Sonuçları ... 89

BÖLÜM 5

... 187

SONUÇ VE ÖNERİLER

... 187

5.1. Birinci Alt Amaca Yönelik Sonuç ... 187

5.2. İkinci Alt Amaca Yönelik Sonuç ... 187

5.3. Üçüncü Alt Amaca Yönelik Sonuç ... 188

5.4. Dördüncü Alt Amaca Yönelik Sonuç ... 189

5.5. Öneriler ... 189

5.5.1. Araştırmaya Yönelik Öneriler ... 189

5.5.2. Uygulamaya Yönelik Öneriler ... 190

KAYNAKÇA

... 191

EKLER

... 193

Ek-1. Bilgi Testi ... 194

Ek-2. Ders Planı (Önerilen) ... 198

Ek-3. Eski Türk İnanç Sistemi Konulu Ön-Son Resim Değerlendirme Formu ... 204

Ek-4. Görsel Sanatlar Eğitimi 6 . Sınıf Yıllık Ders Planı ... 208

(13)

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo 1. Önerilen konu uygulamasından Önce Ön Bilgi Testinde ve önerilen konu uygulamasından sonra Son Bilgi Testinde Öğrencilerin Sorulara Verdikleri Cevaplar

Arasındaki Farklılığa İlişkin Test Sonuçları ... 73

Tablo 2. Kullanılan Nesnelere İlişkin Uzmanların Verdiği Ön Resim Uygulama Puanına Ait Tanımlayıcı Bilgiler Tablosu ... 74

Tablo 3. Kullanılan Nesnelere İlişkin Uzmanların Verdiği Son Resim Uygulama Puanına Ait Tanımlayıcı Bilgiler Tablosu ... 75

Tablo 4. Canlı Varlıkların Kullanımına İlişkin Frekans Tablosu ... 76

Tablo 5. Cansız Varlıkların Kullanımına İlişkin Frekans Tablosu ... 79

Tablo 6. Cansız Varlıkların Kullanımına İlişkin Frekans Tablosu ... 81

Tablo 7. Ritüel Anlatım ve Kültürel Unsurların Kullanımına İlişkin Frekans Tablosu ... 83

Tablo 8. Sayı Kullanımına İlişkin Frekans Tablosu ... 85

Tablo 9. En Çok Kullanılan Renk Dağılımına İlişkin Frekans Tablosu ... 86

Tablo 10. En Çok Kullanılan Biçim Dağılımına İlişkin Frekans Tablosu ... 88

Tablo 11. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 90

Tablo 12. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 91

Tablo 13. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 93

Tablo 14. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 94

Tablo 15. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 96

Tablo 16. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 97

Tablo 17. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 99

Tablo 18. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 100

Tablo 19. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 102

Tablo 20. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 103

Tablo 21. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 105

Tablo 22. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 106

Tablo 23. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 108

Tablo 24. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 109

Tablo 25. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 111

Tablo 26. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 112

Tablo 27. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 114

Tablo 28. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 115

Tablo 29. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 117

Tablo 30. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 118

(14)

Tablo 32. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 121

Tablo 33. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 123

Tablo 34. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 124

Tablo 35. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 126

Tablo 36. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 127

Tablo 37. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 129

Tablo 38. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 130

Tablo 39. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 132

Tablo 40. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 133

Tablo 41. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 135

Tablo 42. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 136

Tablo 43. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 138

Tablo 44. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 139

Tablo 45. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 141

Tablo 46. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 142

Tablo 47. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 144

Tablo 48. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 145

Tablo 49. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 147

Tablo 50. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 148

Tablo 51. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 150

Tablo 52. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 151

Tablo 53. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 153

Tablo 54. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 154

Tablo 55. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 156

Tablo 56. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 157

Tablo 57. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 159

Tablo 58. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 160

Tablo 59. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 162

Tablo 60. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 163

Tablo 61. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 165

Tablo 62. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 166

Tablo 63. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 168

Tablo 64. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 169

Tablo 65. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 171

Tablo 66. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 172

Tablo 67. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 174

Tablo 68. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 175

Tablo 69. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 177

Tablo 70. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 178

Tablo 71. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 180

Tablo 72. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 181

Tablo 73. Şekil Ön- Son Resim Değerlendirme Formu ... 183

(15)

ŞEKİLLER TABLOSU

Şekil 1. Tom ırmağı kıyısında yazılı kayalar galerisi. ... 8

Şekil 2. Fin seyyah Sakari Palsi 1909 yılında şaman Oçir’in iki fotoğrafını da çektiği Baykal bölgesinde gezdi ... 10

Şekil 3. Evenki büyük şamana bir sağaltma töreni başlangıcında elinde asayla ruhları çağırıyor ... 12

Şekil 4. 20. yüzyılın başlarında Soyot Şamanının fotoğrafı. Başlığındaki kuş tüyleri, Kuzey Amerika Kızılderilileri Şamanını anımsatıyor ... 14

Şekil 5. Tuva Sayan Dağları yamacında bulunan Kırk Gözeler etrafında fare heykelleri ve kutsal dilek ağacı ... 18

Şekil 6. XV. yüzyıl Anadolu Türk halısından detay; Dünya ağacı ve üzerinde kuşlar ... 19

Şekil 7. Altaylı şamanın tanrı Ülgen’e ulaşmak için izlediği yol ... 24

Şekil 8. Bakır aynanın bir kazanda ısıtılması, daha sonra şaman gençlere iyilik ve şans getirmesi için suyu onlara serper ... 28

Şekil 9. Ateş ve su ile içselleşen kam şarkıları, çıngırak sesleriyle yankılanıyor... 30

Şekil 10. Ateşte yürüyen Mançu şamanı gücünü gösteriyor “Avrasya Şamanlar”, Hoppal, M. 2014, İstanbul: Yapı Kredi, s. 164. kaynağından alınmıştır. ... 30

Şekil 11. (Solda) Taş üzerine yapılmış Umay tasviri. Taraz (eski Cambul) Kastayev Devlet Sanatları Müzesi (Sağdaki) Nazarlık olarak kullanılan, keçeden yapılmış Umay tasviri ... 32

Şekil 12. Yama tasvirlerinden etkilenmiş ölümün efendisi Erlik Han’ı gösteren, XIX. yüzyıla ait bir mask. Çok renkli kartonpiyer. Yapımında yaldız, at kılı ve ipek de kullanılmıştır. Choijin-Lama Tapınağı Müzesi Moğolistan. K. Tsurata’nın fotoğrafından çizim ... 33

Şekil 13. Hakas şaman kostümünün ön tarafı (soldaki) ve arka tarafı (sağdaki) (Alekseev’in Kitabından) ... 35

Şekil 14. İki renge boyanmış şaman elbisesi ... 36

Şekil 15. Şaman pelerini arkasında ruh çağrılmasına yardım eden çok sayıda demir süsleme görülmektedir ... 36

Şekil 16. Amur civarındaki Çin bronz aynalarıyla Evenki şaman pelerini ... 37

Şekil 17. Tubalar Şamanlarının davulu iç ve dış kısmı (Alekseev’in Kitabından) ... 38

Şekil 18. Kaç şaman kadın süslü davuluyla. Davulda alt ve üst dünya bölümleri çizgilerle ayrılmıştır ... 39

Şekil 19. Hakas davuluna çizilmiş resimler ... 40

Şekil 20. Dokuz çift çıngıraklı halkasıyla Buryat davul tokmağı ... 40

(16)

Şekil 22. Even şamanı ... 42

Şekil 23. Udehe şamanının başlığı ... 43

Şekil 24. Üç Nganasan şaman tacı. ... 43

Şekil 25. Bıçak ve önde duran boynuzuyla Ket şaman tacı ... 44

Şekil 26. (Solda) Buryat şaman kadını maskesi (Sağda) yardımcı ruhları simgeleyen Naganasan ağaç maskesi ... 44

Şekil 27. Ayı tırnaklı Selkup şaman ayakkabısı (solda) Evenki şaman çizmesi, Ziçy-Fele Koleksiyonu’ndan (sağda) ... 45

Şekil 28. Tümü metal, çıngıraklı Nanay şaman kemeri ... 46

Şekil 29. Mançu şaman kemeri ... 47

Şekil 30. Çelkan şamanı yayla fala bakıyor ... 47

Şekil 31. Küçük yuvarlak aynalı Tuva şaman okları. Her şaman ailesinde en azından alt, üst ve orta dünyayı sembolize eden ve farklı uçlara sahip üç kutsal ok vardı ... 48

Şekil 32. Buryat şaman Baykal kenarında bakır aynayla tedavi yapıyor ... 49

Şekil 33. At başlı şaman asaları ... 50

Şekil 34. Nanaylar’ın ölüleri anma törenindeki üç basamaklı şaman ağacı ... 51

Şekil 35. Daur şaman kadını tedavi kırbacını gösteriyor. ... 52

Şekil 36. Tek bir ağaç gövdesinden oyulmuş şaman sandukası, güçlü ağaç kazıklar üzerine inşa edilmiştir. Göğe defnetmenin bir örneği. ... 53

Şekil 37. (Solda) Moğolistan’da tespit edilmiş bronz töz. (Sağda) Kalmuklara ait keçeden yapılmış ve yine keçe torba içinde saklanan iki töz ... 54

Şekil 38. Sagay at kurbanı. Ağaca bağlı koyu renkli hayvan, yer anasına kurban olarak sunuluyor. ... 56

Şekil 39. Cengiz Han’ın karısı Alan-Koa’yı hamile bırakan gök kurt. ... 56

Şekil 40. Beşinci Pazırık Kurganından çıkartılan, ağaçtan oyma bir geyik kafası, boynuzları deriden yapılmıştır. Atın başına konan, koruyucu tılsımlı bir takı olarak kullanılmıştır ... 57

Şekil 41. Dudi köyünden, Ulça kökenli bir şaman, ejderhalı ve yılanlı tören önlüğüyle. ... 58

Şekil 42. Hayvan ana olarak düşünülen kartal figürü ... 60

Şekil 43. Davul tutağının kayın ağacı kabuğundan kutu tarafının süslemesi . “Avrasya Şamanlar”, Hoppal, M. 2014, İstanbul: Yapı Kredi, s. 178 kaynağından alınmıştır. ... 60

Şekil 44. İki Tuva adig eeren’i. Kurutulmuş ayı burnu ve pençesini kendileriyle birlikte taşıyorlar.. ... 61

Şekil 45. Ön Resim-1 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 89

Şekil 46. Son Resim-1 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 89

Şekil 47. Ön Resim-2 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 92

Şekil 48. Son Resim-2 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 92

Şekil 49. Ön Resim-3 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 95

Şekil 50. Son Resim-3 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 95

Şekil 51. Ön Resim-4 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 98

Şekil 52. Son Resim-4 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 98

Şekil 53. Ön Resim-5 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 101

Şekil 54. Son Resim-5 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 101

(17)

Şekil 56. Son Resim-6 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 104

Şekil 57. Ön Resim-7 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 107

Şekil 58. Son Resim-7 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 107

Şekil 59. Ön Resim-8 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 110

Şekil 60. Son Resim-8 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 110

Şekil 61. Ön Resim-9 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 113

Şekil 62. Son Resim-9 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 113

Şekil 63. Ön Resim-10 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 116

Şekil 64. Son Resim-10 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 116

Şekil 65. Ön Resim-11 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 119

Şekil 66. Son Resim-11 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 119

Şekil 67. Ön Resim-12 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 122

Şekil 68. Son Resim-12 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 122

Şekil 69. Ön Resim-13 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 125

Şekil 70. Son Resim-13 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 125

Şekil 71. Ön Resim-14 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 128

Şekil 72. Son Resim-14 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 128

Şekil 73. Öğrenci ön resim uygulamasına katılmamıştır. ... 131

Şekil 74. Son Resim-15 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 131

Şekil 75. Ön Resim-16 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 134

Şekil 76. Son Resim-16 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 134

Şekil 77. Ön Resim-17 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 137

Şekil 78. Son Resim-17 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 137

Şekil 79. Ön Resim-18 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 140

Şekil 80. Son Resim-18 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 140

Şekil 81. Ön Resim-19 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 143

Şekil 82. Son Resim-19 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 143

Şekil 83. Ön Resim-20 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 146

Şekil 84. Son Resim-20 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 146

Şekil 85. Ön Resim-21 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 149

Şekil 86. Öğrenci son resim uygulamasına katılmamıştır. ... 149

Şekil 87. Ön Resim-22 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 152

Şekil 88. Son Resim-22 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 152

Şekil 89. Ön Resim-23 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 155

Şekil 90. Son Resim-23 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 155

Şekil 91. Ön Resim-24 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 158

Şekil 92. Öğrenci son resim uygulamasına katılmamıştır. ... 158

Şekil 93. Ön Resim-25 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 161

Şekil 94. Son Resim-25 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 161

Şekil 95. Ön Resim-26 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 164

Şekil 96. Son Resim-26 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 164

Şekil 97. Ön Resim-27 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 167

Şekil 98. Son Resim-27 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 167

(18)

Şekil 100. Son Resim-28 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 170

Şekil 101. Ön Resim-29 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 173

Şekil 102. Son Resim-29 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 173

Şekil 103. Ön Resim-30 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 176

Şekil 104. Son Resim-30 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 176

Şekil 105. Ön Resim-31 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 179

Şekil 106. Son Resim-31 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 179

Şekil 107. Ön Resim-32 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi ... 182

(19)

BÖLÜM 1

GİRİŞ

Bu bölümde problem durumu, araştırmanın amacı, araştırmanın önemi, sayıltılar, sınırlılıklar ve tanımlar yer almaktadır.

1.1. Problem Durumu

İnsanoğlunun tarihsel ve toplumsal gelişme içinde maddi ve manevi olarak ürettiği her şeye kültür denilmektedir.

Kültür ve sanat bir toplumu diğerlerinden farklı kılan değerler bütünü ve hayatı algılama biçimidir. Bilim ve teknoloji evrenseldir, ama kültür ve sanat millidir. Kültür ve sanatın milli olması içlerine kapanık diğer kültür ve sanatlardan kopuk olmaları anlamına gelmez. Dünya’da hiçbir kültür ve sanat yoktur ki diğerlerinden etkilenmemiş, beslenmemiş olsun. Ancak etkilenme aynılaşma ve kopyası haline gelmeye dönüştüğü zaman yozlaşma ve yok olma süreci başlar (Dalkıran, 2010, s. 1).

İnsanlar arası bu etkileşim bireylerin farklı kültürlerden etkilenmesine neden olmaktadır. Bu durumun, bazı araştırmacılar tarafından toplumların kimlik ve kültürlerini kaybetmesine sebep olduğu düşünülmektedir. Kültür ve sanat arasındaki etkileşimin insanlar üzerinde etkisi büyük olduğu kadar sanat ve din ile de sıkı bir birliktelik içindedir. Bu bağlamda mitoloji önemli bir yer tutmaktadır. Türk mitolojisi, Türk kültür tarihi için önemli olduğu kadar, sanat tarihi ve Görsel Sanatlar alanları için de vazgeçilmezdir.

Tarih boyunca insanlar dinlerini adet ve gelenek ve göreneklerini günlük yaşantımıza taşımışlardır. Toplumlar önceki dini inançlarını değiştirdiklerinde bile eski inançlarının etkilerini ve dinin kurallarını sürdürebilmişlerdir. İslamiyet’i seçen Türkler de Eski İnanç Sistemini büyük oranda silip atamamışlardır. Nitekim kültürel değerlere sahip çıkmak kültürün sürdürülmesinde etkilidir (Dalkıran, 2010, s. 1-2).

Popüler Batı kültürü insanlığa sadece tüketmeyi öğretmekte ve insanlara tekdüze bir hayat sunarak milli benliğin yok olmasına neden olmaktadır. Bu Milli benliğin korumanın ve Millet olarak ayakta kalabilmenin yegane koşulu kültürel değerlere sahip çıkmaktır (Can, 2014, s. 5).

(20)

Bu nedenle Türk milletinin büyük oranda İslamiyet’ten önce benimsediği eski Türk inanç biçimlerinden olan Şamanizm de birçok mitolojik ve dinsel kökenli nesne, sembol, sayı, renk, motif ve imgelerin anlamlarının öğretilmesi Türk kültürünün korunması adına önemlidir.

İslamiyet öncesi Türk inanış biçimlerinin araştırılmasının ve öğrenilmesinin ne denli önemli olduğunu ise Mustafa Kemal Atatürk’ün isteği üzerine ortaya konulan “Müslümanlıktan Evvel Türk Dinleri” adlı kitap göstermektedir (Yörükan, 2016, s. 1)

Türk kültürünün önemli bir unsuru olan eski Türk inanç biçimleri tez, makale ve bu konu üzerine yapılan çalışmalar aracılığı ile günümüze kadar gelmiştir. Bir milletin varlığını sürdürebilmesi ve milli benliğini muhafaza etmesi açısından kültürel değerlerine sahip çıkması gerekmektedir. Bu nedenle Türk kültüründe önemli bir yer tutan eski Türk inanç sistemlerinden Şamanizm’in tüm argümanları ile Görsel Sanatlar Dersi içerisinde yer alması ve uygulama yöntemleri ile bağdaştırılarak öğretilmesi bireylerin farkındalık düzeylerini arttıracaktır. Yapılan araştırmalara göre Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı Din Kültürü ve ahlak bilgisi (4-8. Sınıflar) öğretim programı incelendiğinde Şamanizm konusunda herhangi bir bilgiye rastlanmamıştır. Aynı şekilde MEB Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı Görsel Sanatlar (1-8. Sınıflar) öğretim programı incelenmiş ve yine öğretim programlarında Şamanizm konusunun ele alınmadığı dikkat çekmiştir. Oysa Kültür kavramının varlığı ve devamlılığı aşamasında inanç önemli bir yere sahiptir. Kültürün devamlılığı açısından konunun MEB programlarında yer almayışı da tarafımızca önemli bir problem olarak görülmüştür.

Eski Türk inanç sisteminin Görsel Sanatlar Dersi programında yer alması halinde kültürel değerlerini muhafaza edebilen, bilinçli ve etkin bireylerin yetişmesine katkı sunabilir. Görsel Sanatlar dersinde Eski Türk İnanç Sistemine yönelik bir uygulamanın eksikliği bu konunun araştırma konusuna dâhil edilmesine neden olmuştur.

1.2. Araştırmanın Amacı

Görsel Sanatlar dersi kapsamında Eski Türk İnanç Sistemine 6. Sınıf öğrencilerinin dikkatini çekmek, konu hakkında bilgi düzeylerini arttırmak ve eski Türk İnanç Sistemini resim yoluyla ifade etmelerini sağlamak bu araştırmanın amacıdır. Araştırmanın genel amacı doğrultusunda; 1- Araştırma grubu ön bilgi testi ile son bilgi testi sonuçlarının arasında anlamlı bir farklılık olup olmadığı,

(21)

2- Üç uzmanın görüşleri arasında ön resim uygulama puanına ait tanımlayıcı bilgiler ve son resim uygulama puanına ait tanımlayıcı bilgiler bakımından anlamlı bir farklılık olup olmadığı, 3- Eski Türk İnanç Sistemi konulu ön ve son resim uygulamaları arasında

a-Canlı varlıkların kullanımı,

b-Cansız varlıkların kullanımı,

c- Ritüel anlatımının ve kültürel unsurların kullanımı,

d-Sayı kullanımı,

e- Renk kullanımı,

f- Biçim kullanımı bakımından anlamlı bir farklılık olup olmadığı,

4- Öğrenci resimlerinin çözümlenmesi aşamasında ön-son resim uygulamaları arasında anlamlı bir farklılık olup olmadığı araştırmanın alt amaçlarını oluşturmaktadır.

1.3. Araştırmanın Önemi

Eski Türk İnanç Sistemi araştırmalara konu olmuşsa da Bayat’a göre; şamanlığın esas ögelerini gün yüzüne çıkarmaya yönelik yeteri kadar inceleme yapılmamıştır (Bayat, 2015, s. 32). Yapılan araştırmalara göre sınırlı sayıda ve dar kapsamlı araştırmalar yapıldığı için Batı kültürü ve benzeri yapıların etkisi altında kalan milli kültürün ve ulusal kimliğin zarar görebileceği düşünülmektedir.

Yeni yetişecek nesillerin farkındalıklarının artması için Türk kültürünün ve kimliğinin muhafaza edilerek varlığını sürdürebilmesi Milli Eğitim programlarına dâhil edilmesi ile mümkün olabileceği düşünülmektedir. Kültür konularının özellikle de Eski Türk İnanç Sisteminin Görsel Sanatlar dersi kapsamında ele alınması öğretimi kolaylaştırabilir.

Kültür ve sanat alanında ki araştırma inceleme ve uygulamalar Türk milletinin uluslararası alandaki başarısı içinde önemlidir. Ancak öncelikle kültür konularının Görsel Sanatlar öğretim programlarında etkin olması beklenmektedir. Nitekim Dalkıran’ da bu konuyu ve önemini Mustafa Kemal Atatürk’ün “Dünya medeniyetleri arasında söz sahibi olabilmemiz kültürel değerlerimize sahip çıkmamıza bağlıdır” sözleri ile destekleyerek vurgulamıştır (Dalkıran, 2010, s. 3).

Türkiye Cumhuriyeti Milli Eğitim Bakanlığı’nın belirlemiş olduğu Görsel Sanatlar dersi öğretim programlarında amaçlar bölümünde milli ve manevi değerlerin benimsenmesi kültürel farkındalık ve ifade alt başlığı ile yetkinlikler bölümünde ayrıca öğrenme alanlarında kültürel miras başlığı ile kültür kavramı yer almıştır. Ancak 6. Sınıf Görsel Sanatlar öğretim programında Kültürel Miras kazanımı başlığı altında açıklanan 6 adet davranıştan sadece biri

(22)

kültür içeriklidir. 6.2.5. “Görsel Sanatlar tarih ve kültürün birbirini nasıl etkilediğini açıklar” şeklinde yazılan cümle resim yoluyla Eski Türk İnanç Sisteminin öğretilmesi amacına uygun değildir.

Bu araştırma ile görsel sanatlar dersinde eski inanç sisteminin konu olarak işlenmesi sonucunda öğrencilerin inanç sistemleri konusundaki bilgilerinin artması ve İslamiyet’ten önceki Türk inanç sistemlerine bakış açılarının değişmesi beklenmektedir. Eski Türk İnanç Sisteminin Görsel Sanatlar dersi kapsamında bir araştırma konusu olarak ele alınmamış olması nedeniyle bu araştırma önemlidir.

1.4. Sayıltılar

Bu araştırmanın dayandırıldığı sayıltılar şunlardır: Öğrencilerin bilgi testlerini içtenlikle cevapladıkları,

Öğrencilerin uygulama resimlerini heyecanla yaptıkları varsayılmıştır. 1.5. Sınırlılıklar

Bu araştırmanın sanatsal uygulama çalışmaları 2017-2018 eğitim öğretim yılında bahar döneminde Ankara ilinin Sincan ilçesinde bulunan MEB Sincan Özkent Akbilek İlkokulunda 6/A şubesinde ''Görsel Sanatlar'' eğitimi dersi alan toplam 32 öğrenci le sınırlıdır.

Sınıf sayısı 32 kişi olan araştırma grubundan ön resim uygulamasına 1 öğrenci, son resim uygulamasına 2 öğrenci katılmadığı için, ön resim uygulaması 31, son resim ise 30 resim ile sınırlandırılmıştır.

1.6. Tanımlar

Eski Türk İnanç Sistemi ’Şamanizm’: Türklerin İslamiyet’ten önceki dinlerine verilen isimdir (Şener, 2010, s. 9).

1.7. İlgili Araştırmalar

Bu bölümde Nicel araştırma yöntemleri kullanılarak Görsel Sanatlar eğitiminde daha önce yapılmış ve bu araştırmalardan sadece bize katkısı olabileceğine inandığımız çalışmalar ele alınmıştır.

(23)

Öncelikle “Çağdaş Türk Resminde Şamanist Etkiler” adlı ve Ahmet Dalkıran tarafından yapılan doktora tezinden bahsetmek yerinde olacaktır.

Bu kaynakta Dünyada Şamanizm, Eski Türk İnanç Sistemi, Türk kültüründe Kamlık Geleneği gibi konular incelenmiştir. Bulgular kısmında Türk Sanatında Şamanist Etkiler ve Çağdaş Türk Resminde Şamanist Etkilere ulaşılmış ve elde edilen veriler ile Eski Türk İnanç Sisteminin Görsel Sanatlar Eğitimine etkisi değerlendirilmiştir.

“Türk Eserlerinde Kam Figürü Betimlemeleri” adlı ve “Ramazan Can” tarafından yapılan “Yüksek Lisans Tezi” den de bahsetmek yerinde olacaktır.

Bu kaynakta Şamanizm, Türk İnanç Sisteminde Şamanizm, Kamların Nesneler Dünyası gibi konular incelenmiştir. Bulgular kısmında İslamiyet Öncesi Türk Sanatında Kamlık İnancının Etkisi, İslamiyet Sonrası Türk Sanatında Şamanizm Etkisi, Görsel Sanatlarda Şamancıl Bir İfade Tarzı gibi konulara ulaşılmış ve elde edilen veriler ile Eski Türk İnanç Sisteminin Görsel Sanatlar Eğitimine etkisi değerlendirilmiştir.

(24)
(25)

BÖLÜM 2

KAVRAMSAL ÇERÇEVE

2.1 Şamanizm

Şamanizm’in tam olarak ne zaman ortaya çıktığı hakkında araştırmacılar arasında ve uluslararası kaynaklarda şimdiye kadar bir fikir birliği olmadığı bilinmektedir.

“Arkeolojik kalıntıların dışında, kaya resimlerinde şamanlığı işaret eden kalıntıların ne zamandan itibaren takip edilebildikleri önemli bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır” (Hoppal, 2014, s. 63).

Hoppal (2014)’a göre Şamanizm’in ne zaman ortaya çıktığı konusunda çoğu araştırmacılar tarafından fikir birliği oluşmamıştır. Korkmaz’ın araştırmalarına göre kam ya da kamlık teriminin VII. yüzyıllarda Orta Asya’da ortaya çıkma olasılığından bahsedilmiştir.

“Şamanizm’in IV. - V. yy'den önce Orta Asya’da bilinmediğini ileri süren bu araştırmacılar, kam ya da kamlık terimine ilk kez VII. yy. ‘da rastlandığından şamanlık sisteminin VII.-XII. yy.’ lar arasında ortaya çıkma, yayılma olasılığından söz ederler” (Korkmaz, 2003, s. 142). Korkmaz Şamanizm’in güneyden gelmiş olacağından bahsetmektedir. Şamanizm’in kalıntılarının ise Hoppal’ ın eserinde mevcut arkeolojik delillerle Tom nehrini de kapsayan Sibirya bölgesinde kaya çizimlerinin olduğu yönündedir.

Sibirya’daki kaya resmi çalışmalarında bazı araştırmacılar tarafından çok eski tarihlerden itibaren Şamanizm’e ait olduğu ifade edilmektedir. Rus bilim adamları ise kaya resimlerinin çoğunun Şamanizm’in kuramlarından oldukları söylenmiştir (Hoppal, 2015, s. 18).

(26)

Şekil 1. Tom ırmağı kıyısında yazılı kayalar galerisi. “Avrasya Şamanlar”, Hoppal, M. 2014, İstanbul: Yapı Kredi, s. 63. kaynağından alınmıştır.

XVII. yüzyıldan günümüze kadar Şamanizm; bazı araştırmacılara göre şeytansı uygulamalar bütünü olmuştur. Bazı araştırmacılara göre ise düzmecilik olarak değerlendirilmiştir (Perrin, 2016, s. 18).

Yukarıda Perrin’in ifade ettiği gibi kimilerine göre Şamanizm’in düzmecilik veya ırksal özelliklere sahip olduğunu düşünülse de Çoruhlu’ya göre Şamanizm din adamları aracılığıyla gerçekleştirilen bir inanç ve uygulamalar bütünüdür.

“Şamanizm milattan önceki devirlerden bu yana Türklerin ve çevrelerindeki toplulukların İç Asya ve Orta Asya’da yaşadıkları bölgelerde uyguladıkları ve şaman ya da kam adı verilen din adamları aracılığıyla gerçekleştirilen bir inanç ve uygulamalar bütünüdür (Çoruhlu, 2011, s. 15)”.

Geçmişte İç Asya ve Orta Asya’da Türklerin yaşadıkları bölgelerde gerçekleştirilen bir inanç olarak adlandırılan Şamanist uygulamalar günümüzde kimi kentsel ve kırsal bölgelerde sağaltıcı, büyücü ve sihirbazlık olarak adlandırılabilmektedir.

Perrin (2016, s. 17)’ göre Latin Amerika’da insanbilimleri uzmanları dışında hiç kimse şaman sözcüğünü hakkında bilgi sahibi değildir. Günümüzde ise, kentsel ve kırsal bölgelerde bugüne kadar sağaltıcılar, büyücüler adıyla bilinen yerel tedavi uzmanları artık şaman diye isimlendirilmiş veya kendilerini bu isimle tanımaya yönelmişlerdir (Perrin, 2016, s. 17). Şamanlık geleneği farklı coğrafi bölgelerde farklı yaşam şekilleri olarak sürdürüldüğü halde her toplumda şamanlığın aynı olduğu genellemesi yapılmıştır. Yapılan bu genelleme ile şamanlığın temelinin büyü ve sihre dayandırılması bilimsel bir yaklaşım değildir. Amerika

(27)

kıtasında yaşayan şamanlar ile Orta Asya’da yaşayan şamanları bir tutmanın yanlış bir yaklaşım olduğu düşünülmüştür (Dalkıran, 2010, s. 7).

Amerika kıtasında yaşanan şaman geleneği ile Orta Asya’da yaşanan şaman geleneğinin bir tutulmaması gerekmektedir.

Şamanlık, ne basite indirgenmiş şekliyle sihir, büyü, ne tedavi aracı, ne de dindir. Şaman, insanları doğa ile barışık halde yaşamağa çağıran, canlı ve ruhu olan doğayı tahrip etmeyi önleyen, zarar-dideleri iyileştiren (tıpkı otacı gibi), ruhların ağzı ile konuşan (tıpkı büyücü gibi), ritüelleri yöneten (tıpkı din görevlisi) kişidir; kimseye benzemez, kimse de ona benzemez (Bayat, 2015, s. 12). Ancak Dalkıran’a göre; Anlaşıldığı üzere Şamanizm’de büyü vardır, fakat Şamanizm büyücülük değildir. Şamanizm’de tedavi etme vardır, ancak Şamanizm hekimlik değildir (Dalkıran, 2010, s. 7).

Dalkıran ve Bayat’ın söylemlerinden hareketle Şamanizm’in, içerisinde barındırdığı geniş unsurlar nedeniyle tam olarak sınırı konulamamış bir inanç olduğu söylenebilir.

2.2. Şaman (Kam)

Çoğu araştırmacıya göre ‘şaman’ terimi yerine ‘kam’ terimini kullanmanın daha doğru olduğu düşünülmektedir. Bunun sebebi ise Türkler ve Moğolların ‘şaman’ terimini bilmemesidir. Şaman terimi bazı Rus araştırmacılar tarafından yerinde durmayan, coşmuş kişi anlamında kullanılmaktadır (Korkmaz, 2003, s. 137).

Araştırmacılar şaman kelimesinin etimolojik kökeni hakkında çeşitli savlar beyan etmişlerdir; kimi araştırmacılar Tunguzca’ dan geldiğini, kimi araştırmacılar ise kökeninin pali dilinden geldiğini ifade etmektedir. Korkmaz ise Türklerin ve Moğolların şaman kelimesini bilmediğini bu terimin yerine kam teriminin kullanılması gerektiğini belirtmektedir. Kam sözünün geçtiği başka bir dil de Koman dilidir.

Kam sözüne, Türk dilinin eskilik bakımından ikinci dereceyi alan ve 1303 yılında bir İtalyan tarafından yazılmış olan Koman dili sözlüğünde de rastlıyoruz. Komanlar o zaman Rusya’nın güneyinde yaşamışlar ve XII. Yüzyılda kısmen Macaristan’a göç etmişlerdir. Bu sözlük, bugün hala Venedig’deki Marcus kitaplığında korunan Codex Coma-Bicus’un içinde bulunmaktadır (Radloff, 2012, s. 102-103).

Şaman kelimesinin etimolojik kökeninden yola çıkarak kelimenin gündelik ve sosyal hayatın içerisinde ki eylem ve olgularla da ilişkili olduğu görülmektedir.

Tanrılar ile insanlar arasında aracılık yapan din adamlarına şaman adı verilmiştir. Bu din adamları hastalığa çare bulmak, insanlara yardım etmek, çeşitli dinsel törenleri icra etmek, ruhların yolculuğunda yardım etmek, kötü ruhlardan insanları korumak gibi işleri yaptığı ifade edilmektedir (Çoruhlu, 2011, s. 68).

Tıbbi ve nesnel kimliklerinin yanı sıra kamların metafizik unsurlarla iletişimi, bahsedilen diğer boyutlar ile köprü vazifesi kurduğu belirtilmektedir. Bu soyut vazifelerini destekler nitelikte gerçekleştirdiği dini ritüelleri gösteren tasvirler kaynaklarda mevcuttur.

(28)

Aus Sibirien (Sibirya’dan) adlı çalışmasındaki resim, Altay Türk bir şamanın davul çalma stilini gösteriyor. Kam neredeyse davulun içine girecekmiş gibi duruyor ve şaman davulun içindeki ruhla “konuşuyor”. Akla gelmeyen pek çok Rus dergisinde önemli miktarda bilimsel resme rastlıyoruz (Hoppal, Avrasya Şamanlar, 2014, s. 81).

Şekil 2. Fin seyyah Sakari Palsi 1909 yılında şaman Oçir’in iki fotoğrafını da çektiği Baykal bölgesinde gezdi “Avrasya Şamanlar”, Hoppal, M. 2014, İstanbul: Yapı Kredi, s. 81. kaynağından alınmıştır.

İnan’a göre ise; Şaman dininin ayin ve törenlerini yapan, ruhlara fani insanlar arasında aracılık eden adama umumiyetle Türk kavimlerinde kam denir. Mahmud Kaşgari “kam” kelimesini “kahin” kelimesiyle tercüme ediyor. Mahmud Kaşgari zamanında (XI. yüzyılda) kamların Müslüman Türkler arasında bile unutulmadığı anlaşılmaktadır (İnan, 2000, s. 72).

İslamiyet sonrası dönemlerde dahi adından bahsedilen kamların ruh göçü eylemini inanç sistemi dâhilinde icra ettiği bilinmektedir.

Şamanın, ruhların yaşamını ve seyahatini gerçekleştiren kişi olduğu söylenmektedir. Şaman kişi bedenin gerçek dünyada kaldığı ancak ruhlarının metafizik dünyaya götüren kişi olarak bilinmektedir (Bayat, 2015, s. 143).

Boyut değiştirdiği otoriterlerce ve kamu tarafından desteklendiği bilinmekte olan kamların metafizik ögeler ve doğaüstü güçleri sayesinde deva aracısı olduğu da belirtilmektedir.

“Şaman bir iyileştiricidir, hastalığın ruhunu keşfetme yetisi vardır, bir büyücüdür, bu amaçla ruhlarla dostluk kurar, işbirliği yapar, ya da bir medyum dedektif olarak kaybolmuş eşyaları ortaya çıkarma yetisine sahiptir. Bu özgün rolüne karşın şaman, evrensel anlamda korkuyu ve saygıyı yöneten kişidir, çünkü o, başka dünyalara yolculuk edip tanrıların bildirileriyle geri dönme gücünü taşır (Drury, 1996, s. 19).”

Şamanların sahip olduğu şifahi ve ruhani kimliklerinin mantıklı ve reel bir düzlemde irdelenip sınırlandırılması gerekmektedir.

Eliade, doğru olmayan düşüncelerin önüne geçek için ‘şaman’ ve ‘Şamanizm’ terimlerinin kullanım alanları sınırlandırılması gerektiğini savunmuştur. Yine şamanın hastalıkları iyileştirdiğine inanılmakta ve şaman kişinin ruh güder olduğu söylenmektedir (Eliade, 2014, s. 24).

(29)

Şamanlar kendilerine has karakter özellikleri, ileri derecede ki ezber kabiliyetleri doğrultusunda ozan ve ‘’aytmat’’ kimlikleri ile diğer bireylerden ayrılarak toplumda kendilerine yer edinmiş kimselerdir.

Şaman kişi ruhani yetenekleri olan ve toplumuna daha yararlı olmak için, kendini yetiştiren kişi olarak bilinmektedir (Şener, 2010, s. 54).

Süreç içerisinde şamanlar kendi içerilerinde icra şekilleri, eylemsel boyutları ve diğer kültürlerin etkisi sebebiyle çeşitlere ayrılmaktadırlar.

Şamanlar genel olarak ak şamanlar ve kara şamanlar olarak ikiye ayrılır. Eliada’ye göre ilk şamanlar ak şamanlardı. Kara şamanlar sonradan ortaya çıkmıştı ve muhtemelen İran etkisiyle gelişmişti. Geç dönemlerde özellikle Rus bilim adamlarının yaptığı araştırmalarda Altay şamanları arasında ak ya da kara şamanların da bulunduğu anlatılmaktadır. Altaylılara göre bu şamanlar gökyüzüne çıkan, yeraltı ruhlarıyla ilişki kuran ya da her iki aleme de gidip gelen şamanlar olmak üzere iki esas prensibe sahip olmasıyla ilgilidir (Çoruhlu, 2011, s. 69).

Ak ve kara şamanlar olarak ikiye ayrıldığı belirtilen kamlar, yer ile metafizik boyut arasında etkileşim ve iletişim sağlanma durumunun toplumumuzda ki temsilcileridir.

“Şamanlık bir görü (vision) geleneğidir, doğal dünyanın tanrı ve imgeleriyle bağ kurmaya yarayan değiştirilmiş bilinç konumlarının eski bir kullanım pratiğidir” (Drury, 1996, s. 19). Bağlayıcı yönü ile şamanlar, sıradan ve normal bireylerden olmayıp aynı zamanda bir silsilenin de temsilcileri olmaktadırlar.

Her insan şaman olamaz diye bilinmektedir. Şaman kişi diğer insanlar arasından seçilmiş kişidir. Soyunda kam olmayan kişiler seçilmiş kişilerdir. Büyük şamanlık ruhların şaman olacak kişiyi çağırmasıyla olduğu düşünülmektedir. Küçük şaman ise babadan oğula ya da usta çırak ilişkisi ile olduğu bilinmektedir (Çoruhlu, 2011, s. 69).

Şamanlık, şaman ve kam kavramları gerek icra ettikleri görevler sebebiyle gerekse de geniş etki alanları sebebi ile Türk ve dünya milletleri açısından ilgi, merak ve saygı kurumu olmuştur. Bu ilgi, alaka ve etki, Türkler tarafından İslam dininin kabulünden sonra, Erken İslam Döneminde de kayda değer şekilde devam ederek günümüze değin gelmiş, geçmişimize açılan bir kültür penceresi boyutuna ulaşmıştır.

2.2.1. Kamlığa Seçilme

“Şamanlık sanatı, tıpkı asilzadelikte olduğu gibi soyla geçer: Babadan oğula, kıza veya toruna geçer” (Bayat, 2004, s. 23).

Araştırmacılar, Türk şamanlığının yaşandığı bölgelerde yapılan araştırmalarda etnografik literatüre dayanarak şamanlığın icra edilmesi için ilk önce toplumdaki bireyler arasından şaman

(30)

seçilmesi gerektiğini belirtmektedirler. Şamanolabilmek için de gerekli özelliklere sahip olunması gerekmektedir. Bu özelliklerin en başında geleni ise şamanlığa seçilmenin soy ile ilgili olmasıdır.

Kamlık (şamanlık) mesleği öğrenmekle elde edilmez. Kam olmak için belli başlı bir kamın soyundan olmak gerektir. Hiç bir kimse kam olmak istemez. Fakat geçmiş atalarından olan bir kamın ruhunun zorlamasıyla kam olmaya mecbur olur. Kam namzedi olan genç, ihtiyar ve tecrübeli bir kamın, terbiyesine verilir. İhtiyar kam geçmiş büyük kamların şecere ve menkıbelerini öğretir. Sonra genç namzedin bütün soyu sopu toplanıp “kam bakşı toy” denilen ayin yaparlar. Bu ayinlerden biri V. L. Priklonsky tarafından tavsif edilmiştir. Onun verdiği bilgiye göre Yakutlarda kam(oyun) namzade şaman cübbesi giydirir; eline at kılları bağlanmış bir asa tuttururlar. Namzedin sağ tarafında dokuz nefer delikanlı, sol tarafına dokuz kız, bunların ortasında da bir, ihtiyar şaman bulunur, ihtiyar şaman mesleğe sadakat yemini olan çok uzun duayı söyler (İnan, 2017, s. 56-57).

Bu seçimlerin rasgele olmadığı otoriteler tarafından da desteklenmektedir. Kamlığa seçilmenin bir diğer yolunun ise rüyalar vasıtası ile olduğu belirtilmiştir. Rüya yoluyla şaman seçiminde çocukların yaşları ise etki ve nitelik düzeylerini belirlemektedir.

Şamanın rasgele seçilmediği, şaman olacak kişinin haber verici rüyalar gördüğü belirtilmektedir. Seçilecek şamanların en iyisinin küçük yaşlarda, orta derecede olan şamanın orta yaşlarda olduğu, zayıf şamanların ise geç yaşlarda olduğu belirtilmektedir (Bayat, 2004, s. 25).

Söz konusu kişinin şaman olurken bedenen ve zihnen bazı evrelerden geçtiği ifade edilmektedir. Araştırmacı Hoppal ise şamanlık seçiminde ruhların şamanı seçmek dışında, adaya ruhların yardım ettiğinden de bahsetmektedir.

İyi şamanlara küçük yaşlarda rüya yoluyla şamanlığın bahşedildiği düşünülerek bununla birlikte şaman büyük hastalıklara maruz bırakıldığı bilinmektedir (Hoppal, 2014, s. 32).

Şekil 3. Evenki büyük şamana bir sağaltma töreni başlangıcında elinde asayla ruhları çağırıyor.“Avrasya Şamanlar”, Hoppal, M. 2014, İstanbul: Yapı Kredi, s. 82. kaynağından alınmıştır.

(31)

Bir diğer seçim türünün de usta çırak ilişkisi olduğu düşünülmektedir.

“Şaman sanatının, yaşlı bir şaman tarafından adaya öğretilmesi merhalesi (upuyu süreci)” (Bayat, 2004, s. 23).

Şaman olabilmek için yaşça ve tecrübe olarak kıdemli bir şamanın yanında informal ve önerilen bir konu uygulamasından geçilirek şamandan el alındığı belirtilmektedir. Şamanlık konusunda adayın, hocasından transa geçme yeteneğinin inceliklerini, ritüellerde yer alan nesnelerin kullanımını öğrenmekle yükümlü olduğu yazılmakta ve şamanın toplum hiyerarşisinde resmi bir statü edinmesine yardımcı olduğu ifade edilmektedir.

Altaylılar Şaman olmak isteyen kişileri önce vazgeçirmeye çalışmakta eğer o kişi vazgeçmezse eğitilmek üzere usta bir şamanın yanına verildiği belirtilmektedir. Usta şaman, şaman olacak kişiye her türlü bilgi ile donatmaya çalışmıştır (Şener, 2010, s. 31-32).

Şamanlığa seçilme süreci Şamanizm anlayışının en önemli unsurlarındandır. Şamanlığın en belirgin özelliğinden biri olan kamlığa seçilmenin de birçok yolu olduğunu bilinmektedir.

2.3. Dünya’da Şamanizm

Şamanizm milattan önceki yıllardan bu yana Türklerin ve çevrelerindeki bölgelerde Şaman ya da Kam diyerek isimlendirilen bir inanç ve uygulama bütünü olduğu bilinmektedir.

“Şamanizm, hiç kuşkusuz ki, Asya’nın ve Sibirya’nın iç bölgelerinde, Laponya’da ve Eskimolar (ya da İnuitler) arasında, Nepal’de, Tibet’te ve Kızılderili Amerika’sında gözlenmiştir. Yakın tarih tarafından büyük ölçüde hırpalanmış olsa bile önemli izler bırakmıştır” (Perrin, 2016, s. 28).

Perrin, Şamanizm’in yaygın olduğu bölge olarak bilinen Sibirya’nın dışında Asya’nın içlerinde, Laponya ve Eskimolar arasında, Nepal, Tibet ve Kızılderili Amerika’sında da görüldüğünü savunmaktadır. Ohlmarks ise şamanlığın genel bağlamda benzer özelliklere sahip olduğunu, fakat kuzey bölgesi şamanlığı ile güney bölgesi arasında farklı özellikler ifade etmektedir.

(32)

Şekil 4. 20. yüzyılın başlarında Soyot Şamanının fotoğrafı. Başlığındaki kuş tüyleri, Kuzey Amerika Kızılderilileri Şamanını anımsatıyor. “Avrasya Şamanlar”, Hoppal, M. 2014, İstanbul: Yapı Kredi, s. 28. kaynağından alınmıştır.

“Ohlmarks, en kuzey bölgelerde yaşayan kavimlerdeki Şamanlık ile daha güney bölgelerde yaşayan kavimlerde görülen Şamanlığın birbirinden farklı olduğunu söylüyor” (ŞENER, 2010, s. 56).

Yaşanılan bu farklılığın sebebinin ise iklim şartları olduğunu iddia edilmektedir. Bu farklılık riteüellere; transa geçme ve ayinlere de yansımaktadır.

“Şamanlar, dünyanın her yerinde trans durumu, büyü uçuşu ve ruhlarla bağ kurma dâhil olmak üzere bildik özellikler sergilerler” (Drury, 1996, s. 46).

Göç eden şamanlar bölge değişikliği ile iklim değişikliğini de bünyelerinde harmanlamışlardır. Yapılan ayinler ile teselli bulan şamanlar zorlu iklim şartlarına uyum sağlamaya çalışmışlardır. Coğrafi koşullardan dolayı ağır iklim şartlarının üstesinden gelmeye çalışmışlardır. Bu durumun şamanlığın doğmasına neden olduğu düşünülmektedir (Şener, 2010, s. 56).

Yukarıda belirtildiği gibi farklı bölgelerde görülen şamanlığın birbirinden yaşanış olarak değişkenlik gösterdiği görümektedir. Nitekim Güney Asya, Avustralya hatta Afrika sahasında yaşanılan Şamanizm Kuzey Asya Şamanizm’inden uzak kalmıştır.

“Çin’de, Kore’de, Japonya’da, Pakistan’da, Hindistan’da, Avustralya’da hatta Afrika’da Şamanizmden ya da “şamancıl öz” den söz edilmiştir ve söz edilmektedir” (Perrin, 2016, s. 28). Şamanizm’in diğer dinlere benzerlik gösterdiği de düşünülmektedir. Bu benzerliğe ise Şamanizm’in farklı bölgelere yayılıp, komşu dini anlayış sistemleri biçimlerinden etkilenişi sebep olabilir.

(33)

Bazı söylem ve araştırmalara göre şamanlığın Laplar ülkesinden Bering boğazına oradan Kuzey Amerika’ya, oradan Güney Amerika’ya son olarak da Güney Asya adalarına yayıldığı söylenmektedir (Şener, 2010, s. 57).

Şamanizm, belli başlı sınırları düzenli ritüelleri olan bir din olmaktan öte gündelik hayatın içerisinde olan, yaşayan, yaratıcı güç ile evrendeki bireyler arasında iletişim kuran bir sistemdir. Şamanlık dünyanın birçok ayrı bölgesinde yer alan ve olağanüstü geniş bir alanı kapsayan bir uygulamadır. Şamanlığın Sibirya üzerinde belirginleştiği görülmüştür (Drury, 1996, s. 35). Şamanizm evrensel düzlemde belirli bir sistematiğe oturmuş, özellikle semavi dinlerin aksine benimseyen toplumlarca şekillendirilen; kendilerine has karakteristik özellikleri, yaşam alanları, erk hayvanlarının popülasyonu, iklim ve bitki örtüsü, yani çevresel etmenler teşkil eder. Bu etmenleri göz önünde bulundurulursa Orta Asya ve Amerika bölgesinde yaşanan şaman geleneğini aynı kefeye koymanın yanlış bir yaklaşım olduğu düşünülebilir.

2.4. Türk Kültüründe Şamanizm

Türk kültüründe Kamlık olarak bilinen Şamanizm, İslam dinine rağmen etkisini günümüze kadar sürdüren bir inanç sistemidir.

“Kültür tarihimizin önemli bir kısmını oluşturan Şamanlık, Türk dini-mitolojik sistemini etkilemiş ve zamanında yazıya alınmayan mitolojik metinlerin büyük bir bölümü Şaman anlatımında bize ulaşmıştır. Şaman, toplumun mitolojik düşüncelerini bilen ve onu kendi mesleğinin akarına uygunlaştıran kişidir” (Bayat, 2015, s. 151).

Şamanizm kayıt altına alınmayan ve bu sistemle yoğrulmuş Türk dini-mitolojik sistemini gün yüzüne çıkarmada büyük bir rol oynamıştır. Türk inanç sistemi olan Şamanizm aynı zamanda Türk kültürünü ve yazılı olmayan sözlü hukuku olan törenin muhafazasını üstlenmiştir. Şamanizm dünya literatüründe edebiyatın bir parçası olarak görülse de bilinenin aksine doğa, inanç ve kültürel argümanların kaynaşıp ortaya çıkardığı yaşayan bir inanç sistemidir.

Orta Asya’daki eski Türk topluluklarının inanç sistemi dünya edebiyatında Şamanizm olarak isimlendirilse de Türk kültüründe Kamlık geleneği olarak adlandırılmıştır (Dalkıran, 2010, s. 9).

Tarih boyunca insanların, dini inanç, adet ve uygulamaları gündelik yaşantılarıyla iç içedir. Türk toplumu ise bu inançlardan beslenerek gelişmiş eski inanç geleneklerine ait adet ve

(34)

uygulamaları silip atmamıştır. Günümüze kadar gelen bu adet ve uygulamalar ise bazı dini kaynaklarda batıl inanç adını almıştır.

İslam’dan önceki ideolojik ve sosyo-kültürel alanın idare edici ve yönlendirici fonksiyonunu üstlenen Şamanlık, felsefi pratik bir akıp olup Türk kültürünün bütün yönlerini kapsamaktaydı. Türklerin zamanla kabul ettikleri dinler de (Manihaizm, Budizm, Hristiyanlık, Musevilik, İslam) Şaman ögelerini Türk şuurundan ve Türk kültüründen silip atamamıştır (Bayat, 2015, s. 21).

Günlük yaşantımızda İslam’dan önceki kültüre (Şamanizm) ait bazı öğeler yer almaktadır. Şamanizm sosyal hayatın içerisinde olan bir inançlar sistemi bütünü olduğundan dolayı diğer dinlere geçilmesi durumunda dahi etkisini, tesirini günümüze değin sürdürmüştür.

Bugün dünyada Türkler ‘in %90’ı Müslümandır. Fakat Türkler ’in hepsi aynı zamanda Müslümanlığı kabul etmiş değillerdir. İslamiyet’i benimseme XIV. yüzyılın başlarına kadar sürmüştür. Müslüman olmuş toplumların içine önceden şaman olan kişilerinde girmesi Şamanizm unsurlarının canlanmasına neden olmuştur (İnan, 2000, s. 206).

Türkler geçmişten günümüze kadar getirdikleri sosyo-kültürel yapıyı yeni benimsedikleri inanç sistemine entegre edip günümüze kadar getirmişlerdir.

“Ahmet Altan’ın “bize özgü” diye tanımlayıp, kökenini Şamanizm’den gelmiş olmaya bağladığı özellik; İslamiyet’i kabul ettikten sonra da daha önceki kültürlerden, örneğin eski Türk inançlarından ve benzeri kültürlerden kalan izlerdir” (Şener, 2010, s. 130).

Türkler son olarak İslamiyet’i kabul etmiş ve bu dinin kurallarını benimsemişlerdir. İslamiyet’i kabul eden Türk toplumunda gerek gündelik yaşantılarında gerek mit ve efsanelerinde Şamanizm inanç ve kültüründen vazgeçilmediği gözlenmiştir.

Umumiyetle Müslüman Türklerde Altay şamanlığının gelenekleri yüzyıllar boyunca unutulmamıştır. X. yüzyıl başlarında İslamiyet’i kabul etmeye başlayan ve XI. yüzyılın ilk yıllarında tamamıyla Müslüman olarak Horasan’a geçen Selçuk Oğuzları, Dede Korkut hikâyelerinden anlaşıldığına göre, XV. Yüzyılda birçok Şamanizm geleneklerini muhafaza etmişlerdir (İnan, 2000, s. 207).

Şamanizm, kendini koruyarak günümüze kadar varlığını sürdürmüş ve Türk kültürünün bütün alanlarında kendini göstermiştir.

Oğuz ülkelerinde Şamanizm’in İslamiyet’in gelişine kadar yaygın olduğu söylenmektedir. İslamiyet’in gelmesiyle Şamanizm’in izleri silinmemiş ve bu toplulukta günümüze kadar geldiği görülmüştür (Uraz, 1994, s. 201).

Kamlık inancındaki birçok şey günümüze kadar gelmiş ve bunlar çoğu kaynaklarda ise batıl inanç adı altında isimlendirilmiştir. Şamanist uygulamalar Türk toplumunda İslam inancının bir parçası haline gelmiştir. İslam coğrafyasında kamlık inancını Türkler dışında yaşatan başka bir toplum görülmemektedir.

(35)

2.5. Günümüz Türk Toplum Yaşantısında Şamanist İzler

Türk toplumunda birçok insanın günlük hayatımıza nereden geldiğini bilmediği birçok alışkanlığın aslında Şamanizm kökeninden geldiğini görmekteyiz. Şamanizm, eski Türk geleneklerini binlerce yıllık Türk kültürünün izlerini günümüze kadar getirmiştir. Türklerin ise kültürlerinin ne denli zengin olduğunu göstermektedir.

Şamanizm’in ruhu Türklerin kök hücrelerine kadar işlemiş. Türklerin Şamanizm’den İslamiyet’e geçişi yüzyıllar öncesine dayansa da günümüzde Şamanizm’den kalan birçok adet ve gelenekleri bulunuyor. O izler arasından neler yok ki, gidenin arkasından su dökmek eski Türklerdeki su kültünün doğurduğu bir adettir. Cami avlularında mum yakılması, ağaçlara bez ve çaput bağlanması da Şamanizm ve Budizm döneminden günümüze aktarılan geleneklerdir. Yine, istenmeyen bir olay duyulduğunda tahtaya elle tokmak gibi üç kere vurulması da, kötülükten korunmak, kötü ruhların duymasını önlemek amacına yönelik eski bir şaman inanışıdır (Özden, 2017, s. 60).

Özden’in dediği gibi günlük yaşantımızda İslam’dan önceki kültür izlerini yani Şamanlığın izlerini taşıdığı ön görülmüştür. Bunlardan bir kısmını ele alacak olursak; nazar, mum yakılması, kurşun dökme, çaput bez bağlamak, mevlit okutulması, eşik kutsallığı, halı kilim desenleri gibi birçok ritüel günlük yaşantımızda yer almaktadır.

Eski Türk inançlarından olan nazar olgusu, kötü ruhlardan korunma ve buna bağlı olarak nazardan hastalanan şaman kişiyi farklı tekniklerle iyileştirmeye çalışmadır. Nazar boncuğundaki mavi rengin kötü ruhlara karşı koruyucu bir renk olduğu da söylenebilir (Demir & Çomak, 2015, s. 175).

Nazar olgusu Anadolu’da çok yaygın bir inançtır. Bazı insanların bakışlarının kötü niyetli olduğunu ve bu bakışların ise insana zarar verdiği düşünülmektedir. Bu bakışlardan ve kötü ruhlardan korunmak amaçlı nazar boncuğu takıldığı ifade edilmektedir.

Mum yakma ve ateş yakma ritüeli Eski Türk inançlarındandır. Bunun kökeni ateşin kutsal kabul edildiği günden bu güne kadar gelmiştir. Ateşe, suya, taşa, türbeye dua edilmesi, buralardan medet beklenmesi Eski Türk inançlarından kalmadır (Şener, 2010, s. 132).

Mum yakılması Şamanizm döneminden günümüze aktarılan bir başka unsurdur. Bu inanç sistemi Anadolu’da da baskın olarak görülmesi yakılan mum ile yakılan yerden medet umulmasından kaynaklanmış olabilir.

“Kurşun dökme de Şaman geleneklerinden kalan bir adettir. Şamanlar bu ritüele “Kut Dökme” anlamına gelen “Kut Kuyma” adını vermişlerdir. İnsana musallat olan kötü ruhların olumsuz etkisini ortadan kaldırmaya yönelik olarak çok eski dönemlerde uygulanan sihir kökenli bir ritüeldi” (Özden, 2017, s. 61).

(36)

Kurşun dökme ritüeli, insanların kötü ruhlar tarafından hastalandırıldığı düşünülen ve kötü ruhlardan kurtulması için yapılan bir ritüeldir. Bu ritüel ise kurşunun ateşte eritildikten sonra hastanın başı üzerinde tutulan su dolu kabın içine dökülmesidir. Bu şekilde hastanın kötü ruhlardan kurtulacağı düşünülmektedir.

Çaput/Bez bağlamak; günümüzde Şamanizm’den gelen en bilinen göstergelerden birisi bez veya çaput bağlama geleneğidir. Şaman, davuluna, giysisine renkli bez parçaları bağlanması yoluyla adakta bulunmak, dilek dilemek, kansız adak sayılan en önemli inanç ve geleneklerdendir. Bu Şaman geleneği, günümüzde, Türk coğrafyasında; yatırlara, kutsal sayılan yerlere, bez bağlamak ve bu yolla da adakta bulunma şeklinde varlığını sürdürmektedir (Demir & Çomak, 2015, s. 180).

Şekil 5. Tuva Sayan Dağları yamacında bulunan Kırk Gözeler etrafında fare heykelleri ve kutsal dilek ağacı. “Kam Kültürü Şamanizm”. Özden, D. 2017 İstanbul: Kategori, s. 266 kaynağından alınmıştır.

Çaput ve bez bağlama ritüelinde, Anadolu’da yeniayın görünmesi ile insanlar dilekte bulunurlarmış bunun nedeni ise yeni umut ve başlangıçlara vesile olacağı düşünülürmüş. Bu inanç sistemi ise Türklerin Gök Tanrı inancından kaynaklanmaktadır (Özden, 2017, s. 61). Eskiden, Şamanist Türklerde Ayın koruyucu güce sahip olduğu düşünülmekte idi. Günümüze dek gelen bu ritüel hâlâ varlığını sürdürmektedir.

Düğün, evlenme; Anadolu’da kız isteme geleneği, nişan ve düğün geleneğinin ise, Arap ülkelerinden farklı olduğu bilinmektedir. Eski Türklerde eğlenceler müzikli içkili olurken Arap geleneğinde bu durumun tam tersi olduğu görülmektedir (Şener, 2010, s. 134).

İslam dininde içki içilmesi kesinlikle yasaklanmıştır. Ancak Eski Türk kültüründe içki içilmesi yaygın bir gelenek olarak görülmüştür. Özellikle düğünlerde müzik eşliğinde içki içilmesi geleneği vardır. Şaman geleneğinde de mevlit ve ilahiler sadece Anadolu da uygulanan müzikli anlatımlardır. İslam dininde Kur’an’ın müzikle okunması ise günah olarak kabul edilmiştir.

Mevlit; Şamanizm inancına göre, ölünün evinde dua okunur ve okuma işini Şaman yapar. Şaman, müziksiz ayin yapmaz ve ayin sırasında mutlaka davulu, defi ve kopuzu yanında olur. Bununla birlikte zamanla Mevlit okunması sırasında Kuran’dan ayetlerin okunması, dua ve yakarışlar da törenin bir parçası haline gelmiştir (Demir & Çomak, 2015, s. 185-186).

Şekil

Şekil 1. Tom ırmağı kıyısında yazılı kayalar galerisi. “Avrasya Şamanlar”, Hoppal, M. 2014,  İstanbul: Yapı Kredi, s
Şekil 29. Mançu şaman kemeri. “Avrasya Şamanlar”, Hoppal, M. 2014, İstanbul: Yapı Kredi,  s
Şekil 46. Son Resim-1 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi
Şekil 50. Son Resim-3 Eski Türk İnanç Sistemi konulu öğrenci resmi
+7

Referanslar

Benzer Belgeler

Oysa Yakup Kadri’nin roman­ larında ne konak yaşamasının inceliklerine rastlarız; ne de sevecen gözlem­ lere.... Cumhuriyet dönemi romancıları devrimlere,

黃帝內經.靈樞 逆順肥瘦第三十八 原文

Bu kura- ma göre evrenin ilk anlar›nda meydana gelen küçük kuan- tum dalgalanmala- r›, saniyenin çok küçük bir kesiri içinde evreni ola- ¤anüstü boyutla- ra

Ancak insanın bilgisi açısından, onun bedensel özelliklerini iyi tanıması ne kadar önemli olsa da, insanı sadece bu yönüyle tanımak, onun kendisini, fizikî

Lise 1.sınıf Biyoloji dersinde yer alan “Hücre, Organizma ve Metabolizma” ünitesi “Hücre” konusunun öğretiminde mevcut öğretim programlarının uygulandığı kontrol

Sınıf Görsel Sanatlar Dersi, Türk Kültürü Damgaları konusunda proje tabanlı öğrenme yaklaşımı uygulanan deney grubu ile geleneksel öğretim uygulanan

Dokuz Eylül Üniversitesi Torbalı Meslek Yüksekokulu Zemin Mekaniği Laboratuarı KESME KUTUSU DENEYĠ Proje Adı. Proje

A) look/was going to eat B) looked/will have been eaten C) was going to look/was eating D) had been looking/had been eaten E) have been looking/will be eaten. 10- I... forward