Elbise

Şamanın gizemli dünyası şamanın kıyafetinde can bulur. Ruhlar şamanın kıyafetinde can bulur ve gerçek dünya ile reel dünya arasında bir köprü vazifesinde bulunur. Şamanın kader yazısı şamanın kostümündedir. Şamanın kıyafeti esrik yolculukta işlevsel bir özellik taşımaktadır. Şamanın kıyafetinde bulunan her nesnenin farklı bir özelliği bulunmaktadır (Bayat, 2015, s. 174).

Şamanın kıyafeti üzerinde bulunan simgeler, semboller ve şekiller diğer âleme işaret eden argümanlardır. Şamanın giymiş olduğu kıyafet bir diğer anlamda transa destek vazifesi gören bir geçiş aracı olduğu saptanmıştır.

Şekil 13. Hakas şaman kostümünün ön tarafı (soldaki) ve arka tarafı (sağdaki) (Alekseev’in Kitabından) Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı. Bayat, F., 2015, İstanbul: Ötüken Neşriyat, s. 178 kaynağından alınmıştır.

Giysi kendi başına, çevredeki uzamdan nitel olarak farklı, özel bir dinsel mikro kozmosu temsil eder. Bir yandan, hemen hemen eksiksiz bir simgesel sistem oluşturduğu gibi, öte yandan da kutsanmışlığı nedeniyle, çok ve çeşitli manevi güçlerle –en başta da “ruhlarla” donanmıştır (Eliade, 2014, s. 197).

Eliade’ye göre şamanın kıyafeti kişiye özel yapılır. Bu kıyafet kamın hizmet ettiği ruhun isteğine göre en ince ayrıntısına kadar yapılır ve üzerindeki aksesuarları şamanın niteliğine göre temin edildiği bilinmektedir (Çoruhlu, 2011, s. 84).

Şamanların kıyafetlerinde hayvansal ürünler şamana destek vazifesi görmekte ve şekline bürüneceği hayvanı temsil etmektedir. Şamanların kıyafetlerinin dikiminin ise şaman kadınlar tarafından yapıldığı söylenilmektedir.

Şaman elbisesi sembolik olarak koruyucu erk hayvanlarının tasvirleriyle kuşatılır. Bu erk hayvanların başında ise kuş, ayı ve geyik gibi hayvanların betimlemeleri kullanılmıştır. Eski dönemlere baktığımızda ise kurt erk hayvanının betimlemeleri de görülmüştür (Bayat, 2015, s. 177).

“Şaman elbisesinin ya da paltosunun iki renkli ya da iki renge boyanmış olması da dikkat çekiçidir. Kara-siyah (açık koyu), kırmızı-siyah, açık (deri rengi)-kırmızı. Bu zıtlık durumuna pelerin ve göğüslükte de örnek gösterebiliriz” (Hoppal, 2014, s. 213).

Şekil 14. İki renge boyanmış şaman elbisesi. “Avrasya Şamanlar”, Hoppal, M. 2014, İstanbul: Yapı Kredi, s. 212, kaynağından alınmıştır.

“Şaman elbiseleri çeşitli Türk topluluklarında hep aynı unsurları içermez. Bazen amaca göre elbisenin üzerine takılan nesneler değişebilir. Genellikle deriden olan elbise düğmesiz ve önü açık olarak dikilmiştir. Kışın bir gömlek üzerine, yazın da çıplak beden üzerine giyilir. Deri kemer ya da kuşak kullanılır. Elbise üzerinde çeşitli simgesel anlamları olan motifler ya da değişik şeyleri temsil eden demir ya da bakır nesneler yer alır. Elbise üzerine takılan demir nesneler kötü ruhların saldırılarına karşı bir kalkan vazifesi görür. Sieroszewski’ye göre bir şaman elbisesinde (Yakutlarda) madeni takılar, yaklaşık olarak 13-17 kilo civarında olmalıdır (Çoruhlu, 2011, s. 85-86).”

Şaman elbiselerine takılan madenler bir amaca yönelik hizmet etmekte iletişim ve koruma vazifeleri yüklenmektedir.

Şekil 15. Şaman pelerini arkasında ruh çağrılmasına yardım eden çok sayıda demir süsleme görülmektedir. “Avrasya Şamanlar”, Hoppal, M. 2014, İstanbul: Yapı Kredi, s. 212 kaynağından alınmıştır.

Şaman kişi insanlara zarar veren kötü ruhlarla savaşmak için özel donanımlı koruyucu niteliğe sahip kıyafetler giymektedir. Şamanın kıyafeti şamanın esrik yolculukta ve kötü ruhlardan koruma amaçlı zırh görevi gören kıyafetler olduğu ifade edilmektedir (Bayat, 2015, s. 179). “Altaylılar da Şaman’ın giysisinde bundan başka şu özellikler görülür: Şaman ruhları kovmak için elbisesinin kollarına, sırtına küçük zil ve çıngıraklar takar. Cübbenin kollarının alt kısmına

beşi solda dördü sağda bakır çıngıraklar asılıdır. Cübbenin arka kısmında iki, üç dizi halinde sıralanmış 20 veya 70 çıngırak bulunur” (Şener, 2010, s. 36).

Şaman giysisine belirli sayılarda takılan zil ve çıngırakların çıkardığı ses ile kötü ruhlardan korunulduğu da düşünülmektedir.

Şekil 16. Amur civarındaki Çin bronz aynalarıyla Evenki şaman pelerini . “Avrasya Şamanlar”, Hoppal, M. 2014, İstanbul: Yapı Kredi, s. 208 kaynağından alınmıştır.

Kadın ve erkek Şamanların kıyafetleri arasında önemli bir farklılık yoktur. Eğer ki farklılık olursa da şaman kişinin isteğine ve zevkine bağlı olmaktadır. Şaman kişilerin kıyafetindeki bir diğer farlılık ise şaman kişinin kudretine bağlı olarak donatılmışlık farklılığıdır (Bayat, 2015, s. 181).

Şamanların üzerlerine giydikleri kıyafetlerde ki sembolik ve biçimsel ayrım onların gücünü, kudretini ve seviyesini ifade eder. Bilindiği üzere cinsiyet temelli bir ayrım kesinlikle söz konusu değildir.

“Şamanın ritüel elbisesi evrenselliği sembolize etmektedir. Elbisenin arkasında boylu boyunca uzanan omurga yeri, dünyanın kendi eksenindeki dönüşü sırasındaki duruşunu temsil ettiği şeklinde açıklanabilir. Başta olan süslemeler üst dünyayı, elbisedekiler orta, bacaktakiler ise alt dünyayı temsil etmektedir” (Hoppal, 2014, s. 213).

Şaman kıyafetlerinde ki hiyerarşi başlıktan başlamak üzere gövde ve ayak kısmı olmakla birlikte üst, orta ve alt dünyayı temsil etmektedir. Kısacası ifade ettiği anlam bakımından şaman kıyafeti dini ve kültürel bakımdan önemli olduğu savunulmuştur.

2.7. 2. Davul

Orta Asya Türklerinde davuldan çıkan sesin kötü ruhları def edeceğine inanılmıştır. Çin kaynaklarına göre de Hun Türkleri kötü ruhlardan korunmak amaçlı güneşin batmasıyla davul çalmaya başlarlar ki ta ki gün doğana kadar çaldıklarını belirtir. Hun Türklerinin davulları gece çalmasının sebebi ise kötü ruhların gece karanlığında ortaya çıkacağını düşünmüşlerdir. Türk toplumunda davul çalmak devlet gücünü simgelediği bilinmektedir (Korkmaz, 2003, s. 52). Dini ritüellerde kullanılan şaman davulunun aynı zamanda kötü ruhlardan koruyucu ve psikolojik harp unsuru olarak icrası sonucu çıkardığı sesler dolayısı ile düşman savıcı özelliği de bulunmaktadır. Kullanıldığı alanlara, boy ve bölgelere göre biçimsel olarak değişkenlik gösteren kam davulu aynı zamanda bir sanat eseri taşıyan kültür varlıklarıdır.

Şaman kozmogonisini, Şaman dünya görüşünü simgesel bir şekilde yansıtan davul, parçaları ile bir bütünlük oluşturur. İlmi literatürde Şaman davulunun yapılması ve simgeleri hakkında yeterince bilgi vardır. Sovyet etnografya müzelerinde Altay-Sayan Türkleri ve Yakut Şamanlarının kullandıkları davul tipleri yer almaktadır. Bunlardan bazılarının yer aldığı kitaplardan birkaç davul örneği verelim (Bayat, 2015, s. 198-199).

Şekil 17. Tubalar Şamanlarının davulu iç ve dış kısmı (Alekseev’in Kitabından) .“Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı”, Bayat, F. (2015). İstanbul: Ötüken Neşriyat, s. 200 kaynağından alınmıştır.

Davul dini tören ve ayinler dışında kullanılmamaktadır. Davulun derisi eğer yırtılırsa yeni deri takılır ve eski derisini ormanda bir ağaç üzerine asılır. Şaman kişinin biri yedek olmak üzere iki tane davulu vardır. Bazı şaman topluluklarında şaman kişinin davul sayısı üç iken başka şaman topluluğunda şaman kişinin davul sayısı dokuz olabilir. Şaman toplulukları arasında bu sayı değişmektedir. Şaman davul sayısının şaman toplulukları arasında değişiklik gösterdiği savunulmaktadır (Radloff, 2012, s. 128-129).

Şekil 18. Kaç şaman kadın süslü davuluyla. Davulda alt ve üst dünya bölümleri çizgilerle ayrılmıştır.“Avrasya Şamanlar”, Hoppal, M. 2014, İstanbul: Yapı Kredi, s. 123 kaynağından alınmıştır.

Yıldızlı gökte Teyut, yıldızlarının çevresinde döndüğü mile denk düşer. Dünya ağacı alt-orta-üst dünyaları birbirine bağlamaktadır. Altay davullarında dünya modeli de görülebilir. Ancak bu iki büyük parçaya bölünmüş şekilde ortaya çıkmaktadır. Çünkü ortada “yer” olarak insanlar dünyası geniş bir zikzaklı çizgiyle gösterilmektedir. Davullarda gökte keşif yapan kuş ve bazı açıklamalara göre şamanın kendisi olan gök cisimleri arasındaki atlı görülüyor. Davulun orta şeridinde yedi ya da dokuz figürden oluşan birbirine geçmiş insan safları görülmektedir (HOPPAL, 2014, s. 233).

Kam davullarında yer alan motif ve figürler aynı şaman kıyafetlerde olduğu gibi bir durumu, misyonu ve ruh dünyası ile olan ilişkiyi temsil etmiştir.

“Davulun iç yüzünde davulun sahibi, kasnağın yapıldığı ilahi kaynaklı ağaç, derinin alındığı kutsal hayvan, yeraltı denizinde yaşadığı varsayılan) bir yılan ya da canavar, kirişin üst tarafında güneş, ay ve yıldızlar vardır” (Çoruhlu, 2011, s. 96).

Şaman davulunun yüzüne resmedilmiş olan yeraltı ve yeryüzü olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Yeraltının karakteristik varlıkları olan şamanın erk hayvanlarından olan yılanlar, kurbağalar ve kertenkeleler görülmektedir. Bu erk hayvanlar şaman kişiyi hastalık ve kötü ruhlardan koruduğu düşünülmektedir. Sagay şaman topluluklarında ise yılan erk hayvanı hastalığın iyileştirici özelliği görülmektedir (Hoppal, 2014, s. 234).

Şekil 19. Hakas davuluna çizilmiş resimler. “Avrasya Şamanlar”, Hoppal, M. 2014, İstanbul: Yapı Kredi, s. 233 kaynağından alınmıştır.

Aynı zamanda bir kimlik belgesi mahiyetinde de olan kam davulunun biçimi, ona miras kalan veyahut elde ettiği hayvanların betimlemeleri ve soyundan gelen ayırıcı özellikleri temsil eden materyalleri ve sembolleri üzerinde taşır.