ORTAÖĞRETİM SOSYAL ALANLAR EĞİTİMİ ANA BİLİM DALI COĞRAFYA ÖĞRETMENLİĞİ BİLİM DALI
SARAYÖNÜ (KONYA) İLÇESİ’NİN
COĞRAFİ ETÜDÜ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Danışman
Yrd. Doç. Dr. Recep BOZYİĞİT
Hazırlayan Musa KARAKURT
ÖZET
Araştırma sahası, Konya il merkezinin 51 km. kuzeyindedir. İlçeyi, kuzeyde Yunak ve Cihanbeyli; doğuda, Cihanbeyli ile Altınekin; güney ve güneydoğu’da, Selçuklu; batıda da Kadınhanı İlçesi çevrelemektedir. İlçenin yüzölçümü 1088 km2 dir.
Sarayönü İlçesi’nin idari sınırları yer yer doğal sınırla örtüşür. Araştırma sahasında farklı jeolojik zamanlarda oluşmuş formasyonlar bulunmaktadır. Sahanın kuzey, doğu ve güneyinde dağlık ve plato sahaları, orta kesimlerinde ise ovalık sahalar geniş yer kaplamaktadır.
Araştırma sahasında yazlar sıcak ve kurak, kışları soğuk ve kar yağışlı karasal iklim görülür. Yörede yıllık ortalama yağış 438,4 mm, yıllık ortalama sıcaklık 10,8 °C olarak tespit edilmiştir.
Araştırma sahasında kısa boylu, mevsimlik ve sürekli akış özelliği gösteren akarsular bulunmaktadır. Etüt sahasında alüvyal topraklar ile kalkersiz kahverengi orman toprakları yaygındır. Doğal bitki örtüsü ise step formasyonlardan oluşmuştur.
2000 yılı nüfus verilerine göre Sarayönü ilçe merkezinin nüfusu, 10 386; köy ve kasabalarla beraber toplam nüfusu ise 36 525 kişi olarak tespit edilmiştir. Araştırma sahası içerisinde 1 şehir, 5 kasaba, 13 köy yerleşmesi olmak üzere toplam 19 devamlı yerleşme ünitesi vardır.
Sarayönü İlçesi’ndeki ekonomik faaliyetlerin başında tarım gelmektedir. Ekili dikili alanların büyük bir kısmı tahıl ziraatına ayrılmıştır.
Araştırma sahasında son yıllarda Konya-İstanbul karayolu çevresinde et, tekstil, mandıra, un, ve kurulma aşamasında olan seramik sanayi tesisleri yer almaktadır..
Ayrıca Gözlü ve Konuklar tarım üretme çiftlikleri ile Lâdik ve çevresindeki halı dokuma atölyeleri yöre ekonomisine katkı sağlayan diğer unsurlardır.
ABSTRACT
Research area is to 51 km far from Konya City Center to North. The district is framed with Cihanbeyli and Altınekin at East; Kadınhanı at West; Lâdik Mountains and Selçuklu District at South. The acreage of district is 1088 km2.
The administrative bound of Sarayönü district is overlap with natural bounds. The district generally lays at north-south sides, at middle section it has a savanna character.
The climate of research area has been suitable to Middle Anatolia Climate. In summer it is hot and dry, in winter cold and wet. Through inner section of research area, hard climate dominates. Annually average rain quantity at the region is 438,4 mm., annually temperature average has been stated as 10,8o C.
Research are hasn’t so much rough topography so there isn’t so much river source at high sections of the region. There is brown forest soil without limestone at south sections of Sarayönü district; there is alluvium soil widespread at Sarayönü Savanna and Beşgöz Çayı canyon ground. Steppes (desert area) are widespread at plain areas of research area.
The population of district center is 10 386, total 36 525 people have been determined with towns and villages in accordance with 2000 village year population data. Country + yard. There are total 19 settlement units, including 1 town, 5 village, 13 villages in research area.
The mainly economical activity in Sarayönü district is agriculture. Big section of plantation has been separated to grain agriculture. Ranch/animal keeping is at last order in district. In recent years, a few factories have been established as industry plants in district around Konya-Istanbul highway. There are Gözlü and Konuklar Agriculture Growing farms in district and carpet knitting ateliers primarily in Lâdik.
İÇİNDEKİLER
ÖZET ... i
ABSTRACT ... ii
İÇİNDEKİLER... iii
TABLOLAR LİSTESİ ... vii
ŞEKİLLER LİSTESİ... ix
FOTOĞRAFLAR LİSTESİ... x
ÖNSÖZ... xii
GİRİŞ... 1
1. Araştırma Sahasının Yeri, Sınırları ve Başlıca Coğrafi Özellikleri... 1
2. Araştırmanın Amacı... 6 3. Materyal ve Metot ... 7 4. Önceki Çalışmalar ... 7 BİRİNCİ BÖLÜM 1. FİZİKİ COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ ... 9 1.1. Jeolojik Özellikler ... 9 1.2. Jeomorfolojik Özellikler ... 12 1.3. İklim Özellikleri... 15 1.3.1. İklim Elemanları... 16 1.3.1.1. Sıcaklık ... 16
1.3.1.1.1. Don Olaylı Günler... 18
1.3.1.2. Basınç ve Rüzgarlar... 18 1.3.1.2.1. Basınç... 18 1.3.1.2.2. Rüzgar ... 19 1.3.1.3. Nem ve Yağışlar... 21 1.3.1.3.1. Nispi Nem... 21 1.3.1.3.2. Yağış... 21
1.3.2. Yağış Etkinliği ve İklim Tipi ... 23
1.3.3. Su Bilançosu ... 24
1.4. Hidrografik Özellikler... 25
1.5. Toprak Özellikleri ... 28
İKİNCİ BÖLÜM
2. BEŞERİ COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ... 34
2.1. NÜFUS ... 34
2.1.1. Nüfus Miktarı ve Artış Oranları ... 34
2.1.2. Nüfusun Özellikleri ... 36
2.1.2.1. Kentsel Nüfus ve Kırsal Nüfus ... 36
2.1.2.2. Nüfusun Yaş ve Cinsiyet Gruplarına Göre Dağılımı ... 36
2.1.2.3. Aile Büyüklükleri... 41
2.1.2.4. Nüfusun Eğitim Durumu... 43
2.1.2.5. Nüfusun Sağlık Durumu ... 46
2.1.3. Nüfus Hareketleri ... 47 2.1.3.1. Doğum ve Ölüm Oranları ... 47 2.1.3.2. Göçler... 47 2.1.4. Nüfusun Dağılışı ... 49 2.2. YERLEŞME ... 49 2.2.1. Yerleşme Tarihi... 49 2.2.2. Yerleşme Şekilleri ... 51 2.2.2.1. Kırsal Yerleşmeler ... 51 2.2.2.1.1. Köy Yerleşmeleri ... 52
2.2.2.1.1.1. Kuruluş Yerlerine Göre Köyler ... 52
2.2.2.1.1.2. Yükselti Basamaklarına Göre Köyler... 54
2.2.2.1.1.3. Yüzölçümü Büyüklüklerine Göre Köyler... 55
2.2.2.1.1.4. Yerleşme Dokularına Göre Köyler... 56
2.2.2.1.1.5. Ekonomik Faaliyet Kollarına Göre Köyler... 57
2.2.2.1.1.6. Tarım Arazisine Göre Köyler ... 58
2.2.2.1.2. Belediye Örgütlü Köy Yerleşmeleri (Kasaba) ... 59
2.2.2.1.2.1. Kurşunlu Kasabası... 59 2.2.2.1.2.2. Lâdik Kasabası ... 60 2.2.2.1.2.3. Başhüyük Kasabası... 60 2.2.2.1.2.4. Gözlü Kasabası ... 61 2.2.2.1.2.5. Çeşmelisebil Kasabası ... 62 2.2.2.1.2.6. Kadıoğlu Kasabası... 62
2.2.2.1.3. Köy Altı Yerleşmeleri ... 63
2.2.2.2.1. Sarayönü Şehri... 65 2.2.2.2.1.1. Şehirsel Fonksiyonlar ... 65 2.2.2.2.1.1.1. Hizmet Fonksiyonu ... 65 2.2.2.2.1.1.2. Yönetim Fonksiyonu ... 66 2.2.2.2.1.1.3. Ticaret Fonksiyonu... 66 2.2.2.2.1.1.4. Sağlık Fonksiyonu... 67 2.2.2.2.1.1.5. Kültürel Fonksiyonlar... 67 2.2.2.2.1.1.6. Tarım Fonksiyonu ... 68 2.2.2.2.1.1.7. Sanayi Fonksiyonu ... 68
2.2.2.2.3. Yerleşmelerde Mesken Tipleri... 69
2.2.2.2.3.1. Köy Meskenleri ... 69
2.2.2.2.3.2. Şehir Meskenleri... 71
2.2.2.2.4. Yerleşmelerin Eski ve Yeni Adları ... 72
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. EKONOMİK COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ... 73
3.1. Tarım ... 73
3.1.1. Genel Bakış... 73
3.1.2. Araziden Yararlanma Durumu... 74
3.1.3. Başlıca Tarım Ürünleri... 75
3.1.3.1. Tahıllar ... 75 3.1.3.2. Endüstri Bitkileri ... 76 3.1.3.3. Yem Bitkileri... 77 3.1.3.4. Sebzecilik ... 77 3.1.3.5. Meyvecilik... 78 3.2. Hayvancılık... 79 3.2.1. Küçükbaş Hayvancılık ... 80 3.2.2. Büyükbaş Hayvancılık ... 82 3.2.3. Kümes Hayvancılığı... 83 3.2.4.Arıcılık ... 83 3.2.5. Balıkçılık... 84 3.3. Madencilik... 85 3.4. Sanayi ... 86 3.5. Ulaşım... 89 3.6. Ticaret... 91
3.7. Turizm ... 91
SONUÇ VE ÖNERİLER... 93
KAYNAKLAR... 98
TABLOLAR LİSTESİ
Tablo 1. Sarayönü’nde Güneşlenme Sürelerinin Aylara Dağılışı (1980-2000)... 15
Tablo 2. Sarayönü’nde Ortalama, En Yüksek ve En Düşük Sıcaklıkların Aylara Göre Dağılışı (1984-2006)... 17
Tablo 3. Sarayönü’nde Ortalama Sıcaklıkların Mevsimlere Göre Dağılımı ... 17
Tablo 4. Sarayönü’nde Don Olaylı Günlerin Aylara Dağılımı (1984-2006)... 18
Tablo 5 Sarayönü’nde Ortalama Aktüel Basıncın Aylara Dağılışı (1975-2006).... 18
Tablo 6. Sarayönü’nün Aylık Rüzgar Frekansları (1975-2006). ... 19
Tablo 7. Sarayönü’nde Aylık Ortalama Rüzgâr Hızları (1975-2006). ... 20
Tablo 8. Sarayönü’nde Ortalama Nispi Nemin Aylara Dağılımı (1984-2006). ... 21
Tablo 9. Sarayönü’nde Ortalama Yağışın Aylara Dağılımı (1975-2006)... 22
Tablo 10. Sarayönü’nde Yıllık Ortalama Yağışın Mevsimlere Dağılışı. ... 22
Tablo 11. Sarayönü’nün Su Bilançosu Tablosu... 24
Tablo 12. Bakırpınar ve Beşgöz Aylık Ortalama Akım Değerleri (1995-2000) .... 26
Tablo 13. Sayım Yıllarına Göre Sarayönü İlçesinde Nüfus Değişimi (1960-2000)...35
Tablo 14. Sarayönü İlçesi 2000 Yılı Nüfus Sayımı Sonuçları... 35
Tablo 15. Sarayönü İlçesi Şehir ve Köy Nüfusu ve Nüfus Artış Oranları... 36
Tablo 16. Sarayönü’nde Şehir ve Köy Nüfusunun Cinsiyete Göre Dağılımı (1985-2000) ... 37
Tablo 17. 2000 Nüfus Sayımına Göre Kadın-Erkek Nüfusu... 38
Tablo 18. Sarayönü İlçe Merkezinde Şehirsel Nüfusun Dar Aralıklı Yaş ve Cinsiyet Yapısı (2000) ... 39
Tablo 19. Sarayönü’nde Şehirsel Nüfusun Geniş Aralıklı Yaş ve Cinsiyet Yapısı (2000)... 40
Tablo 20. Toplam hane halkı nüfusu, hane halkı sayısı ve ortalama hane halkı büyüklüğü ... 42
Tablo 21. Sarayönü İlçe Merkezinde Sayım Yıllarına Göre Nüfusun Öğrenim Durumu (1990-2000) ... 43
Tablo 22. Sarayönü İlçe Merkezi’nde Nüfusun Cinsiyete Göre Öğrenim Durumu (2000)... 44
Tablo 23. Sarayönü Devlet Hastanesi Personel Durumu... 46
Tablo 24. Sarayönü’ndeki Köylerin Kuruluş Yerlerine Göre Sınıflandırılması... 52
Tablo 25. Sarayönü’ndeki Köy Yerleşmelerinin Yükselti Basamaklarına Göre Dağılışı... 55
Tablo 26. Sarayönü’ndeki Köy Yerleşmelerinin Yerleşme Dokularına Göre
Dağılışı... 56
Tablo 27. Sarayönü’nde Köy Yerleşmelerinin Ekonomik Faaliyet Kollarına Göre Dağılışı... 57
Tablo 28. Sarayönü’nde Köy Yerleşmelerinin Tarım Arazisine Göre Konumları... 58
Tablo 29. Sarayönü’nde Yayla ve Ağıl Yerleşmelerinin Bağlı Olduğu Köyler (2007)... 63
Tablo 30. Sarayönü İlçesi Köylerindeki Meskenlerde Kullanılan Yapı Malzemeleri (1997)... 69
Tablo 31. Sarayönü İlçesi’ Köylerdeki Meskenlerde kullanılan Çatı Örtü Maddelerinin Dağılımı... 70
Tablo 32. Sarayönü’nde Arazinin Kullanım Şekli (2005)... 73
Tablo 33 . Sarayönü’nde Ekili-Dikili Alanların Ürünlere Göre Dağılımı (2005) .. 75
Tablo 34. İlçede Sebze Üretimi (2005)... 78
Tablo 35. Sarayönü’nde Meyve Türlerine Göre Ağaç Sayısı ve Üretim Miktarlarının Yıllara Göre Değişimi (2005)... 79
Tablo 36. Sarayönü İlçesi’ndeki Küçükbaş Hayvan Varlığı (2005)... 81
Tablo 37. Sarayönü İlçesi’nin Büyükbaş Hayvan Varlığı (2005)... 82
Tablo 38. Sarayönü İlçesi’nin Kümes Hayvan Varlığı (2005) ... 83
ŞEKİLLER LİSTESİ
Şekil 1. Araştırma Sahasının Lokasyon Haritası ... 2
Şekil 2. Araştırma Sahasının Topografya Haritası ... 4
Şekil 3. Araştırma Sahasının Jeoloji Haritası ... 10
Şekil 4. Sarayönü’nde Ortalama, Ortalama Yüksek ve Ortalama Düşük Sıcaklıkların Aylara Dağılışı ... 17
Şekil 5. Sarayönü’nün Yıllık Rüzgar Gülü... 20
Şekil 6. Sarayönü’nde Yıllık Ortalama Yağışın Aylara Dağılışı (1975-2006)... 22
Şekil 7. Sarayönü’nde Yağışın Mevsimlere Dağılışı (1984-2006)... 23
Şekil 8: Sarayönü’nün Su Bilançosu Diyagramı (Thornthwaite göre). ... 25
Şekil 9. Bakırpınar ve Beşgöz Aylık Ortalama Akım Değerleri (1996)... 27
Şekil 10. Araştırma Sahasının Toprak Haritası ... 31
Şekil 11. Sarayönü İlçe Merkezinin Nüfus Piramidi (2000)... 40
Şekil 12. Sarayönü’nde Şehirsel Nüfusun Geniş Aralıklı Yaş ve Cinsiyet Yapısı (2000)... 41
Şekil 13. Sarayönü’ndeki Köylerin Kuruluş Yerlerine Göre Dağılımı... 53
Şekil 14. Sarayönü’ndeki Köy Yerleşmelerinin Yükselti Basamaklarına Göre Dağılışı... 55
Şekil 15. Sarayönü’ndeki Köy Yerleşmelerinin Yerleşme Dokularına Göre Dağılışı ..56
Şekil 16. Sarayönü’nde Köy Yerleşmelerinin Ekonomik Faaliyet Kollarına Göre Dağılışı... 57
Şekil 17. Sarayönü’nde Köy Yerleşmelerinin Tarım Arazisine Göre Konumları .. 59
Şekil 18. Araştırma Sahasındaki Köy altı Yerleşmelerinin Dağılış Haritası ... 64
Şekil 19. Özkent Köyü Eski Tip Ev Planı ... 71
Şekil 20. Sarayönü’nde Ekili-Dikili Alanların Ürünlere Göre Dağılışı (2005). ... 74
FOTOĞRAFLAR LİSTESİ
Foto 1. Dumlu Tepe‘nin Kuzey yamaçlarında Mostra Veren Paleozoik Yaşlı
Şistler (Bahçesaray Köyü). ... 103
Foto 2. Sarayönü İlçesi Güneyindeki Sultan Dağlarının Devamı Olan Bozdağlar ve Önde Kurşunlu Beldesi ... 103
Foto 3. Özkent Köyü’nün Doğusunda Mermerleşmiş Kireçtaşları ... 104
Foto 4. Beşgöz Gölü’nden Göl Ayağı Şeklinde Doğan Beşgöz Deresi. ... 104
Foto 5. Sarayönü Ovasında Menderi Hareketler Çizen Yenicekaya Deresi’nin Kuzeyden Akışı. ... 105
Foto 6. Yıllara ve Mevsimlere Göre Su Seviyesi Değişen Beşgöz Gölü’nün Kuzeyden Görünüşü ... 105
Foto 7. Sarayönü İlçesi Topraklarında Kuraklığa Bağlı Oluşmuş Kireç ve Jips Oluşumları (Kadıoğlu Beldesi )... 106
Foto 8. Sarayönü İlçesi’nin Kuzeyindeki Alçak Plato Yüzeylerinde Ayrışması Sonucu Oluşmuş Taşlı Topraklar (Boyalı Köyü) ... 106
Foto 9. Araştırma Sahasındaki Alçak Platolar Üzerindeki Step Formasyonları (Karabıyık- Boyalı Köyleri Arasındaki Düzlükler). ... 107
Foto 10. Kurşunlu Beldesi’nin Doğusundaki Tepelik Sahalarda Ağaçlandırma Çalışmaları Sonucu Oluşturulmuş Boylu Ardıç (Juniperus excelsa) Ormanı ... 107
Foto 11. Sarayönü’nün 1 Nisan 1959 Tarihinde Konya İli’ne Bağlı Bir İlçe Konumuna Geliş Haberi (Yeni Konya Gazetesi)... 108
Foto 12. Karabıyık Köyü’ndeki Taş Meskenlerden Bir Görünüş. ... 108
Foto 13. Karabıyık Köyü’ndeki Toplu ve Gevşek Yerleşme Dokusu... 109
Foto 14. Halıcı (Lâdik) Kasabasının Doğudan Görünüşü... 109
Foto 16. Sarayönü İlçe Merkezinin Batıdan Görünüşü... 110
Foto 17. Sarayönü İlçe merkezindeki Güneyler Un Fabrikasından Bir Görünüm. ...111
Foto 18. Sarayönü Ovası’nda Sulu Tarım Yapılan Sahadaki Buğday Tarlaları
(Bakırpınar Köyü)... 111
Foto 19. Sarayönü İlçe Merkezinde Yer Alan Toprak Mahsulleri Ofisinin Doğudan
Görünüşü ... 112
Foto 20. Sarayönü Ovası’nda Şekerpancarı Tarlalarından Bir Görünüş
(Yenicekaya Köyü)... 112
Foto 21. Sarayönü’nde Yapılan Büyükbaş Hayvancılıktan Bir Görünüm. ... 113 Foto 22. Kurşunlu Beldesi’ndeki Tavuk Çiftliğinin Doğudan Görünüşü ... 113 Foto 23. Kurşunlu Cıva İşletmesi’nin Kuzeyden görünüşü (Kurşunlu Beldesi).. 114 Foto 24. Büyükzengi Köyünde Alabalık Üretilen Toprak Havuzlar... 114 Foto 25. Konya- Afyon Karayolu’nun Doğusunda Yer Alan Ertuğrul Höyüğü
(Ertuğrul Köyü) ... 115
ÖNSÖZ
“Sarayönü (Konya)İlçesi’nin Coğrafi Etüdü” konulu araştırma, yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır. Araştırma sahası olarak Sarayönü ilçesinin seçilmesinde, saha ile ilgili coğrafi bir araştırmanın yapılmamış olması etkili olmuştur. Tez çalışması coğrafya biliminin ilkeleri çerçevesinde yürütülmüş ve bu çalışma ortaya çıkarılmıştır.
Bilindiği üzere ülkemizin birçok yöresi gelişmişlik düzeyi açısından farklılıklar arz etmektedir. Bu farklılıkların ortaya çıkmasında sosyal ve ekonomik planlama hatalarının katkısı büyüktür. Bu konuda, coğrafya bilimi ile uğraşan meslektaşlarımıza büyük görevler düşmektedir. Bu nedenle araştırmamıza konu teşkil eden Sarayönü ilçesi doğal, beşeri ve ekonomik coğrafya özelliklerinin ortaya çıkarılması ve ilçenin gelecekteki planlamalarında yardımcı olmak arzulanmıştır.
Tez konusunun seçiminde ve çalışma sırasında hiçbir zaman yardımlarını esirgemeyen danışmanım Yrd. Doç. Dr. Recep BOZYİĞİT’e; her zaman bilgi ve fikirlerinden faydalandığım değerli hocam Prof. Dr. Akif AKKUŞ’a; S.Ü.Eğitim Fakültesi Coğrafya A.B.D.öğretim üyelerinden Yrd. Doç. Dr. Nuri İNAN’a; Yrd. Doç. Dr. Adnan PINAR’a; Yrd. Doç. Dr. Adnan Doğan BULDUR’a; Yrd. Doç. Dr. Ayhan AKIŞ’a; Yrd. Doç. Dr. Ali MEYDAN’a; Meslektaşım ve arkadaşım Ali İbrahim AYDIN’a ve diğer öğretim elemanlarına katkılarından dolayı teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca araştırma sahasında yapılan çalışmalar sırasında yardımlarını esirgemeyen kişi ve kurumlara, tezin yazımı esnasında benden manevi değerlerini esirgemeyen kıymetli eşim ve çocuklarıma şükranlarımı sunarım.
Musa KARAKURT Konya–2007
GİRİŞ
1. Araştırma Sahasının Yeri, Sınırları ve Başlıca Coğrafi Özellikleri
Araştırma sahası, Konya il merkezinin 51 km. kuzeyindedir. İlçeyi, kuzeyde Yunak ve Cihanbeyli; doğuda, Cihanbeyli ile Altınekin; güney ve güneydoğu’da, Selçuklu; batıda da Kadınhanı İlçeleri çevrelemektedir (Şekil 1). İlçenin yüzölçümü 1088 km2 dir.
Sarayönü İlçesi’nin idari sınırları yer yer doğal sınırla örtüşür. İlçe genelde kuzey-güney yönünde bir uzanış göstermekle birlikte, orta kesimlerinde ova karakteri arz etmektedir. Güneye doğru (Lâdik) gidildikçe Zengi T. (1164 m.), Ayyiles T. (1066 m.) ile Alipaşanınkaş T.’si (1197 m.) çalışma sahasının en yüksek kesimlerini meydana getirirler (Şekil 2).
Araştırma sahasının kuzey kesiminde yer alan Çiftekuyu T. (1077 m.), Büyükada T. (1111 m.), Karahızla T. (1097 m.) ile Hacıbalı T. (1100 m.) en önemli yükseltileridir. Boyalı, Karabıyık ve Kadıoğlu’dan güneye doğru kuzey-güney istikametinde ilerleyen ilçe sınırı, buradan doğu kesimindeki Kırkarşın T.’ye (1321 m.) doğru güneydoğu istikametinde bir çıkıntı yapar. Özkent ve Gözlü çevresinde plato görünümünde bulunan yerlerden kuzey-güney doğrultuda ilerledikten sonra tekrar irtifa kaybederek güneydoğu yönünde, Dikmen T. (1182 m.) ve Atlıhisar T’sine (1078 m.) ulaşır. Buradan 45º’lik bir açı ile güneybatıya dönerek, Sarayönü’nün batısına, oradan da Sarayönü Ovası’na iner. Güneydoğuya doğru kavis çizdikten sonra Alipaşanınkaş T.’si (1197 m.) güneyinde Selçuklu ilçe sınırına ulaşır.
İlçenin güney kesiminde Sultan Dağları’nın uzantısı olan Lâdik Dağları kuzeybatı-güneydoğu istikametinde uzanır (Şekil 2). Lâdik Dağları’nın kuzeyinden itibaren batıya doğru bir çıkıntı yapan ilçe sınırı, Zengi (1164 m.) ve Ayyiles (1066 m.) tepelerini içerisine alarak devam etmektedir. Arapöldürenözü ile Çetalözü dereleri arasındaki ovalık kesimden sonra güneye dönerek Halıcı (Lâdik) Kasabası’ndan itibaren hafifçe iç bükey yay çizdikten sonra, Dunlu T.’nin kuzey yamaçlarına ulaşır.
Sarayönü İlçesi’nin sınırları içerisinde kalan sahada, Paleozoik’ten Kuaterner’e kadar geçen süre içerisinde oluşmuş formasyonlar bulunmaktadır. Bunlar içerisinde en yaygın olanı Miyosen-Pliyosen yaşlı karasal çökeller, göl kireçtaşları ve volkanitler yer almaktadır.
Araştırma sahasının ana morfolojik ünitelerini dağlık, ovalık ve aşınım yüzeyleri (alçak ve yüksek platolar) oluşturmaktadır. İlçe, Cihanbeyli Platosu’nun güneyinde genel olarak hafif engebeli düzlükler üzerinde yer almakta ve yüzey şekilleri bakımından sade özellikler göstermektedir. Bu araziler, zaman içerisinde akarsular tarafından fazla parçalanmadıkları için platodan daha çok ova özelliği göstermektedir. Ayrıca ilçenin güneyinde, Sultan Dağları’nın uzantısı niteliğindeki yükseltiler dikkati çekmektedir. Kabaca çevresindeki yüksek kesimlerle ova tabanı arasındaki nispi yükselti farkı ortalama 750-850 m. arasında değişmektedir.
Araştırma sahasının iklimi, İç Anadolu iklimine uymuş karasal iklim görüntüsü arz eder. Yazları sıcak ve kurak, kışları ise soğuk ve kar yağışlıdır. Araştırma sahasının iç kesimlerine doğru gidildikçe sert karasal iklim şartları hakim duruma geçer. Yörede yıllık ortalama yağış miktarı 438,4 mm., yıllık sıcaklık ortalaması ise 10,8 °C olarak belirlenmiştir.
Araştırma sahası çok fazla engebeli bir topografyaya sahip olmadığı için yüksek kesimlerden kaynağını alan fazla akarsu yoktur. Çalışma sahasında yüksek kesimlerinden kaynağını alan akarsular kısa mesafede ova tabanına ulaşarak göl, bataklık ve sazlıklar meydana getirmektedir. İlçe sınırları içerisinde Karaçayır, Beşgöz, Bakırpınar ile Yenicekaya (Gavurun Deresi) dereleri yer almaktadır. Debileri, karların erime dönemlerine rast gelen Nisan-Mayıs dönemlerinde artmakta, Eylül-Ekim dönemlerinde ise azalmaktadır. Sahada yer alan göllerden en önemlisi, Beşgöz Gölü’dür. Sarayönü Ovası’nın en alçak yerinde bulunan göl, zaman zaman ova karakteri göstermektedir. Ayrıca sulama amaçlı kullanılan Lâdik ve Başhüyük göletleri bulunmaktadır.
Sarayönü İlçesi’nin güney kesimlerindeki kalkersiz kahverengi orman toprakları; Sarayönü Ovası ve Beşgöz Çayı vadi tabanında da alüviyal topraklar daha yaygındır. İklim özelliği nedeniyle topraklarda tuzluluk, drenaj ve en önemlisi rüzgâr erozyonu sorunu vardır.
Şekil 2. Araştırma Sahasının Topografya Haritası
Araştırma sahasının ovalık kesimlerinde step bitki örtüsü geniş yer kaplar. Step bitki topluluğu içerisinde en yaygın olanları; geven, yavşan otu, kekik, üçgül, çoban yastığı, gelincik ve sığır kuyruğudur. Dağlık ve plato sahalarında yer yer ardıç, köknar ve meşe ormanları görülür.
Sarayönü İlçesi, doğal coğrafya özellikleri yanında beşeri ve ekonomik coğrafya özellikleri bakımından da farklılıklar göstermektedir.
2000 yılı nüfus verilerine göre: Sarayönü ilçe merkezinin nüfusu;10 386; köy ve kasabalarla beraber toplam nüfusu ise 36 525 kişi olarak tespit edilmiştir. Araştırma sahası içerisinde 1 şehir, 5 kasaba, 13 köy yerleşmesi olmak üzere toplam 19 devamlı yerleşme birimi vardır. Araştırma sahasında eski yapı evler; tek katlı, yapı malzemesi kerpiç ve tuğla olmasına karşın, yeni binalar katlı ve betonarme özelliktedir.
İlçenin eski adı Sarayini, daha sonra Sarayınönü ve günümüzde Sarayönü halini almıştır. Sarayönü, 1959 yılına kadar Kadınhanı’na bağlı bir bucak merkezi iken, bu tarihte ilçe statüsü kazanmıştır.
Sarayönü, Cihanbeyli Platosu’nun güneybatısındaki geniş düzlükler üzerinde, M.Ö. 2000 yıllarında (günümüzden 4000 yıl önce) Hititler tarafından kurulmuş olan bir yerleşim birimidir. Sarayönü’nün güneybatısındaki Saiteli ile güneydeki Lâdik Dağları’nın eteğinde kurulmuş olan Bozok ili (Öziçi) adı ile bilinen iki kasaba halkının oturdukları yerleşim yeri bulunmaktaydı. Burası, Haçlı ordusunun geçiş yolu üzerinde olmasından dolayı sık sık yağmalanmaktaydı. Bu yağmalardan kurtulmak isteyen insanlar inlerin bulunduğu, bugünkü Yukarı Mahalle denilen yere göç ederek yerleşmişlerdir. İşte bu yüzden kasabalarından göç edip inlere yerleşenler, Sarayönü’nün kuruluşuna öncülük etmişlerdir. Tolobası adıyla anılan bu inlerin o zamanlar hem sığınak hem de mesken olduğu tahmin edilmektedir. Büyüklüğü, konforu ve kullanışlı olması bakımından saraya benzetilen bu inlerden dolayı buraya “Sarayini” denilmiştir. Bu isim zamanla “Sarayönü” biçiminde kullanılmaya başlanmıştır. Bir başka rivayete göre de ilçenin ismi, inlerin
yanında bulunan saraya bağlanır. İlçenin toprakları ve yerleşme merkezi bu sarayın önünde olduğu için “Sarayın önü” denilmiştir (Bahar, H.1996, s.87).
Sarayönü İlçesi ekonomik kaynakların yetersizliği, eğitim, sağlık gibi nedenlerden dolayı dışarıya göç vermektedir. Nüfus, sulanabilen verimli sahalar ile ilçe merkezinde yoğunluk gösterirken, ilçenin kuzey ve güneyindeki dağlık kesimlerde seyrekleşmektedir.
Sarayönü İlçesi’nde ekili-dikili alanların büyük bir kısmı tahıl ziraatına ayrılmıştır. Tahıllar içerisinde başta buğday olmak üzere arpa ve yulaf en fazla üretilen ürünlerdir. Araştırma sahasında ihtiyacı karşılayacak kadar bazı meyve ve sebze türleri yetiştirilmekte, ancak sulak arazinin azlığı ve taban suyundan fazla yararlanılmaması sebze ve meyveciliğin çok fazla gelişmesini engellemiştir.
İlçede hayvancılık faaliyeti tarımdan sonra gelir. Çünkü karasal iklime bağlı geniş bozkırların yer kaplaması küçükbaş hayvancılığın gelişmesini sağlamış ve koyun (Karaman) en çok beslenen hayvan olmuştur. Ayrıca az da olsa keçi yetiştirilir. İlçede elverişli şartların bulunmayışı, büyükbaş hayvan sayısını kısıtlamıştır. Ancak büyükbaş hayvancılık devlet üretme çiftliklerinde az da olsa yapılmaktadır.
İlçede son yıllarda kurulan sanayi tesisleri Konya-İstanbul karayolu çevresinde yer almaktadır. İlçe’de Gözlü ve Konuklar Tarım Üretme Çiftlikleri ile Lâdik başta olmak üzere birçok yerde halı dokuma atölyeleri bulunmaktadır.
İlçe merkezine yakın Sızma-Lâdik (Halıcı) çevresindeki cıva yatakları mevcuttur. Ancak günümüzde cıva işletmesi ekonomik görülmeyip kapatılmıştır.
Ayrıca Sarayönü ve çevresi doğal ve tarihi zenginlikleri de dikkat çekmektedir.
2. Araştırmanın Amacı
Bu çalışmamızın amacı, Sarayönü İlçesi’nin doğal, beşeri ve ekonomik özelliklerini ortaya koyarak, gelecekte yapılacak planlamalara katkı sağlamaktadır.
Bu konuda Sarayönü’nün idari sınırları içerisinde kalan saha çalışmamızın kapsamını oluşturmaktadır.
3. Materyal ve Metot
“Sarayönü (Konya) İlçesi’nin Coğrafi Etüdü” konulu bu araştırma çeşitli safhalardan geçerek hazırlanmıştır. İlk olarak sahayı ilgilendiren yazılı kaynaklar taranarak, gerekli dokümanlar toplanmış ve notlar çıkarılmıştır. Daha sonra saha ile ilgili Harita Genel Komutanlığı’nın 1/100.000 ölçekli topografya haritasının L-28, L-29 ve K-28, K-29 nolu paftaları, Köy hizmetlerinin 1/100.000 ölçekli toprak haritasının ilgili paftaları, M.T.A.’nın 1/100.000 ölçekli jeoloji haritalarının ilgili paftalarından yararlanma yoluna gidilmiştir. Araştırmanın ilerleyen safhasında arazi çalışmalarına geçilmiştir. İlçeye 2006 yazında ve 2007 ilkbaharında farklı tarihlerde olmak üzere gidilerek arazi çalışmaları sürdürülmüştür. Gerek sahadaki gözlemlerimiz, gerekse mülakat yöntemi uygulanarak somut bilgiler elde edilmiştir. Gerekli numunelerin sahadan alınmasının yanında, bazı coğrafi unsurların fotoğraflarını çekerek olayların somut verilere dönüştürülmesi tercih edilmiştir.
Araştırmanın son safhasında, coğrafya biliminin ilkeleri dikkate alınarak tezin yazım aşamasına geçilmiştir. Bu doğrultuda metin kısımları harita, tablo, fotoğraf, grafik gibi unsurlarla desteklenerek tez çalışması bu şekle getirilmiştir.
4. Önceki Çalışmalar
Sarayönü İlçesi ve yakın çevresini kapsayan çalışmalar jeoloji amaçlıdır. Bu konuda araştırma sahasının güneyinde bulunan cıva yatakları ile ilgili olanlar çoğunluktadır.
Saha ile ilgili yapılmış çalışmalar tarihi kronolojik sıraya göre incelenecektir.
Güzel (1983, 1985), “Sarayönü ve Kadınhanı Dolayının Hidroloji İncelemesi ve Yer Altı Bilançosu” adlı çalışmalarında yağış ve akiferin belirli dönemlerde kazandığı yada kaybettiği su miktarının ortaya çıkmasını amaçlamıştır.
Sezgin (1987), “Konya Sarayönü Başhüyük Köyü Kadın Kıyafetleri” adlı çalışmasında ilçenin ve ilçeye bağlı Başhüyük kasabası ile ilgili coğrafi özellikleri ile kültür özellikleri hakkında bilgi vermektedir.
Akköz (1992), Sarayönü İlçesi’nde bulunan Beşgöz Gölü ile ilgili olarak “Beşgöz Gölü (Sarayönü) Algleri Üzerine Araştırmalar” adlı çalışma yapmıştır.
Eren (1993), “Konya Kuzeybatısında Bozdağlar Masifinin Otokton ve Örtü Birimlerinin Stratigrafisi” adlı eserinde, Konya kuzeybatısında Bozdağlar masifinin otokton konumlu metamorfik birliği ile masifin örtü birimlerine ilişkin stratigrafik özelliklerini ortaya koymuştur.
Küçüködük (1993), “Beşgöz (Sarayönü) Algleri” üzerine yapmış olduğu araştırmada Beşgöz Gölü’nün, küçük bir göl olmasına rağmen oldukça zengin bir makro ve mikro floraya sahip olduğunu belirtmektedir. Ayrıca bu çalışmada Konuklar Devlet Üretme Çiftliği sınırları içerisinde yer alan akarsular üzerinde yapılan kültür balıkçılığı ve burada yaşayan fitoplanktonların komposizyonu ve bunların üreme durumları incelenmiştir.
Eren (1996), “Ilgın-Sarayönü (Konya) Güneyinde Bozdağlar Masifinin Yapısal Özellikleri” adlı çalışmasında, çeşitli jeolojik dönemlerde oluşmuş yaşlı tortul ve volkanik kayaçların oluşum evrelerini belirtmiş, bunların zaman içerisinde hangi değişikliklere uğradıklarını ortaya koymuştur.
Akçay (1998), “Lâdik-Sızma (Konya) Cıva Yatakları Çevresinde Element Dağılım Profilleri ve Altın-Gümüş ve Baz Metal Potansiyeli; Jeokimyasal ve İstatistiksel Bir Yaklaşım” adlı çalışmasında, Lâdik-Sızma yöresinde bulunan çok sayıdaki cıva yataklarının genel özellikleri hakkında bilgiler vermekte ve buradaki cıvanın cevherleşme durumlarını ortaya koymaktadır.
Horasan ve Temur (2006), “Sızma-Konya Cıva Yataklarıyla İlişkili Epitermal Çözeltilere Bağlı Yan Kayaç Alleterasyonu” adlı çalışmalarında Tersiyer yaşlı cıva cevherleşmesini sağlayan epitermal çökeltilerin trakiandezit (Triyas) bileşimli yan kayaçlarda meydana getirdiği minerolojik ve kimyasal değişimler ele alınmıştır.
BİRİNCİ BÖLÜM
1. FİZİKİ COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ
1.1. Jeolojik Özellikler
Araştırma sahasını oluşturan arazi farklı jeolojik zamanlarda oluşmuş birimleri ihtiva etmektedir. Bu birimler Alpin orojenik hareketler ile epirojenik hareketlerden etkilenerek bugünkü görünümlerini kazanmışlardır.
İlçe’nin çevresindeki en büyük masif kütle, araştırma sahasının güneyini kaplayan Bozdağlar masifidir. Bu masif, kökende sığ-denizel metakarbonat ve meta kırıntılı ardalanmasından oluşan Üst Permiyen-Kretase yaşlı formasyonlardan oluşur (Eren, 1993, s.12).
Bölgede yapılan geniş çaplı çalışmalar neticesinde en eski kaya biriminin 310 milyon sene öncesine dayandığı ve bunun I. zamana (Devoniyen) tekabül ettiği anlaşılmıştır (M.T.A., 1995).
Etüt sahasında Devoniyen yaşlı kireçtaşları içerisinde bol miktarda mercan fosilleri tespit edilmiştir. Araştırma sahasının güneyindeki Ayyilles Tepe civarındaki kireçtaşları Devoniyen yaşlı olup, jeoloji haritasında Paleozoik içerisinde gösterilmiştir (MTA, 1995, Şekil 3 , Foto 1).
Araştırma sahasının doğu kesimindeki hafif dalgalı arazide, Özkent Köyü civarında Permien yaşlı mermerler yer almaktadır. Bu sahadaki mermer yatakları günümüzde de işletilmektedir.
Etüt sahasında Mesozoik yaşlı arazilerde hakim litolojik birimleri mermer, ofiolitik melanj ve metafliş oluşturmaktadır.
Sahanın doğu kesiminde Orta Trias-Jura yaşlı mermerler, Çeşmelisebil Köyü güneyinde; Kratese yaşlı ofiolitik melanj kuzey ve kuzeybatı kesimlerde, Üst Kretase yaşlı metafliş Üst Miosen- Pliosen yaşlı araziler üzerinde yüzeylenmektedir.
Şekil 3. Araştırma Sahasının Jeoloji Haritası
Etüt sahasında geniş sahalar kaplayan Miosen ve Pliosen yaşlı formasyonların oluşumu Neojen’de oluşan denizel şartların Miosen sonu, Pliosen başına kadar devam etmesi önemli rol oynamıştır. Fakat bu deniz ancak Lâdik Dağları’nın eteklerine kadar yükselebilmiştir. Sahada deniz istilası kısa sürmüştür. Bunda bölgenin açık denizlerle irtibatı kısmen kesilmiş, araştırma sahasında sadece büyük acı bir göl kalmıştır. Gölsel kireçtaşları içerisindeki gastrapod fosilleri bunu ispatlamaktadır. (K.T.Ü., 1996). Araştırma sahasında Üst Miosen, Pliosen yaşlı marn, kalker ve konglomeralar geniş yer kaplamaktadır. Ova konumundaki sahalarda yatay tabakalar halinde bu formasyonlar izlenebilmektedir.
Tersiyer’in ikinci yarısında oluşan Neojen gölü, çevreden gelen akarsuların getirmiş olduğu malzemelerle yavaş yavaş dolgulanarak karasal ortam oluşmuştur. Araştırma sahasında Neojen göl sahası ile akarsu kenarlarında Kuaterner yaşlı alüvyonlar görülmektedir. Sarayönü ilçe merkezinin doğu ve kuzeydoğu kesimlerinde geniş sahalar kaplayan alüvyonlar gevşek, yer yerde kısmen tutturulmuş halde oldukları gözlenmiştir (Şekil 3).
Araştırma sahasının şekillenmesinde etkili olan tektonik hareketler, Eosen sonunda başlamış ve daha sonraki dönemde de devam etmiştir. Bunun bir sonucu olarak Eosen-Oligosen döneminde Sultan Dağları’na ait birimler, Lâdik Dağları’nı oluşturan yükseltileri aşıp güneye doğru hareket ederek etüt sahasındaki yükseltilerin daha da artmasına sebep olmuştur (Foto 2). Özellikle Sultan Dağları’nı takiben doğuya doğru uzanan fay hattının bu bölgeden geçmesi deprem riskini arttıran bir faktör olmuştur. Ayrıca araştırma sahasında Gözlü Devlet Üretme Çiftliği’nin bulunduğu alanda toprağın alt kısmında tuz gibi kolayca eriyen kayaçların bulunması nedeniyle yer altında bir çok mağara oluşmuştur. Zaman zaman da bu mağaraların tavanlarında çökmeler olması nedeni ile ufak çaplı bazı çöküntü depremler vuku bulmaktadır (Gözlü Tarım İşletmeleri 2006 Brifingi).
1.2. Jeomorfolojik Özellikler
İnceleme sahasında; dağlık, plato (aşınım yüzeyleri) ve özellikle ovalık sahalar geniş alanlar kaplamaktadır. İlçe, Cihanbeyli Platosu’nun güneyinde genel olarak hafif engebeli düzlükler üzerinde yer almakta ve yüzey şekilleri bakımından sade özellikler göstermektedir. Bu araziler zaman içerisinde akarsular tarafından fazla parçalanmadıkları için platodan çok ova özelliği göstermektedir. Ayrıca ilçenin güneyinde Batı Toroslar’ın bir kolu olan Sultan Dağları’na bağlı Halıcı (Lâdik) bölgesi dağlık bir görüntü arz eder (Foto 2).
Araştırma sahasının morfolojik görünümünü kazanmasında Oligosen’de başlayan, Miyosen ve Pliyosen’de devam eden tektonik hareketler ile Kuaterner’in Pleistosen döneminde değişimli olarak görülen iklim salınımları etkili olmuştur.
Araştırma sahasının kuzey kesiminde yer alan Çiftekuyu T. (1077 m.), Büyükada T. (1111 m.), Karahızla T. (1097 m.), Hacıbalı T. (1100 m.) ile orta kesimlerde batıda bulunan Kırkarşın T. (1321 m.), Selimağıl T. (1169 m.) ve Dikmen T. (1102 m.) en önemli yükseltileridir.
Araştırma sahasının kuzeybatı kesiminde Çiftekuyu T.’nin doğu yamaçları yer almaktadır. Kuzeydeki Boyalı, Karabıyık ve Kadıoğlu dağlık kütlenin temelinde Üst Miyosen ve Pliyosen yaşlı ayrılmamış karasal kırıntılar ve bunların üzerinde Üst Kretase yaşlı Ofiolitik melanj, Çeşmelisebil ve Özkent çevresinde yer yer Kretase ve Jura–Kretase yaşlı mermer, rekristalize kireçtaşları yer alır (Foto 3).
Sarayönü İlçe merkezinin güney ve güneybatısında yer alan Zengi T. (1164 m.), Ayyiles T. (1066 m.), Alipaşanınkaş T. (1197 m.), Kızkayası T. (2141 m.), Ataağrı T. (2128 m.) Bistilinkale T. (2050 m.), Küçükdere T. (2034 m.), Bozdağ (1956 m.), Karadağ (1919 m.) ve Dunlu T. (1866 m.) kıvrımlı strüktürler açısından dikkat çekmektedir. Bu dağlık araziler, Üst Paleozoik yaşlı şistler ve Permien yaşlı metamorfik kayaçlardan oluşan mermerler ile kaplıdır. Ayrıca burada cıva yataklarının bulunuşu yer yer volkanizmanın da etkili olduğunu göstermektedir.
Etüt sahasının güneyinde batı-doğu doğrultusunda uzanan bu dağlık kütlenin ortalama yüksekliği 1800-1900 m’ dir. Ova kesiminde yaklaşık 750-850 m. arasında değişen yükselti farkı ile dikkati çeker. Tersier sonuna tekabül eden Alp-Himalaya Orojenezi ile oluşan bu kıvrım dağları dış etkenlerin tesiriyle zamanımıza kadar aşınarak orijinal durumlarını kaybetmişler ve orta yükseklikte dağ karakterinde kalmışlardır. Dağ yamaçları yer yer akarsuların etkisiyle vadiler oluşturarak yarılmışlardır. Bu vadilerin oluşumunda fillat ve kireçtaşının farklı aşınmalarının etkisi vardır. Yine bu vadilerin oluşumunda dağdaki kırılmaların da etkisi vardır. Bu vadiler içerisinde akan periyodik akarsular ovaya inince eğimin azalması ile taşıma güçlerini kaybedip, taşıdıkları taş, çakıl, kil gibi küçük ve büyük materyalleri dağın eteğinde biriktirip birikinti konilerinin oluşmasına sebep olmuşlardır. Halıcı (Lâdik) kasabası bu şekilde oluşmuş olan büyük bir yamaç molozları ve birikinti konisinin üzerinde yer almaktadır. Araştırma sahasında yüksek alanlardan gelen mevsimlik akarsular ova tabanına ulaşmadan daha önce oluşmuş birikinti konisinin altına gömülür ve yoluna yeraltı suyu olarak devam eder. Bir süre sonra muhtelif kesimlerden kaynak olarak yüzeye çıkmaktadırlar.
İlçenin güneydoğusunu kaplayan Bozdağlar üzerinde belli başlı tepeler bulunmaktadır. Bunlar; Kızkayası T. (2141 m.), Ataağrı T. (2128 m.) ile Bistilinkale T.’si (2050 m.), Küçükdere T. (2034 m.), Bozdağ (1956 m.), Karadağ (1919 m.), Dunlu T. (1866 m.). çalışma sahasının en yüksek kesimlerini meydana getirirler (Şekil 2).
Bozdağları oluşturan litolojik birimler Paleozoik ve Mezozoik yaşlıdır. Dağın temeli, şist ve kuvarsitler ile yer yer kalkerlerden oluşmuştur. Şist ve kuvarsit, metamorfizma sonucu meydana gelen, aşınmaya karşı oldukça dayanımlı kayaçlar olduğundan reliefin yüksek kesimlerine tekabül etmişlerdir (Kızkayası T. 2141 m.).
Ayrıca araştırma sahasında Zengi T. (1164 m.), Ayyiles T. (1066 m.) ile Alipaşanınkaş T.’si (1197 m.) de önemli yükseltileri arasında yer almaktadır (Şekil 4).
Etüt sahasında özellikle kuzey, kuzeybatı, batı ve güney kesimlerinde yer alan sahalarda plato karekteri gösteren aşınım yüzeyleri yer almaktadır. Araştırma sahasındaki aşınım yüzeylerinin yaşı, çevredeki Bozdağlar’daki aşınım yüzeyleri dikkate alınarak Orta Miosen, Üst Miosen ve Post Pliosen olarak tespit edilmiştir.
Orta Miosen aşınım yüzeyleri, araştırma sahasının kuzeyindeki Çiftekuyu, Büyükada, Hacıbalı, Kırkarşın, Derekışla ve Dikmen Tepe dağlarının yüksek kesimlerinde (1077-1321m.) akarsularla parçalanmış düzlükler halinde bulunmaktadır. Orta Miosen aşınım yüzeylerinden yer yer bariz dikliklerle ayrılan Üst Miosen aşınım yüzeyi, Karabıyık, Boyalı, Kadıoğlu çevresinde yer alır. Etüt sahasının kuzey kesiminde Miosen yaşlı gölsel tortullar üzerinde gelişme göstermiş aşınım yüzeyleri aynı zamanda plato karakterleri göstermektedir.
Ovalık saha ile akarsu vadilerinin çevresinde ise Post Pliosen yaşlı aşınım yüzeyleri görülmektedir. Bu aşınım yüzeyleri ise alçak plato özelliği göstermektedir.
Sarayönü düzlükleri güneydoğuda Konya Ovası’ndan Gelemiş tepelik sahası ile ayrılır. Sarayönü Ovası, Neojen’de göl safhasını geçirdikten sonra, Alp Orojenezi’nden etkilenerek yükselen dağlık sahalardan aşınıp gelen erozyonal malzemelerin bu sahayı doldurmasıyla oluşmuştur. Karasal şartların hakim olduğu ovalık kesim Karaçayır, Beşgöz, Bakırpınar dereleri tarafından hafifçe yarılmış ve ova karakterine dönüşmüştür. Sarayönü Ovası, 1055 m. yüksekliğinde eğim değeri ‰ 1-2 arasında değişmektedir. Ovadaki düzlük alanların üzerinde görülen tek tepeler ise höyük alanlarıdır.
Sarayönü Ovası’nda geniş yer tutan alüvyonlar; çakıl, kum ve kilden oluşmuş olup gevşek dokuludur. Kalınlıkları yer yer 10-35 m. arasında değişmektedir. Ovadaki alüvyonlar ince unsurlardan oluşmuş olması, Sarayönü Ovası’nın subsidans kökenli olduğunu bizlere kanıtlamaktadır. Sarayönü Ovası’nda gerçekleştirilen sondaj çalışmaları sonucunda; alüvyon kalınlığının, kenar kesimlerde 2-3 m. civarında olduğu, orta kesimlerde ise 150 m.’ye kadar ulaştığı tespit edilmiştir.
Etüt sahasında dikkati çeken en önemli karstik unsurlardan birisi de mağaralardır. Arazideki mağaralar genellikle Kretase kalkerleri üzerinde tabaka ve topografyanın eğimine bağlı olarak farklı doğrultularda gelişme göstermişlerdir.
1.3. İklim Özellikleri
Sarayönü’nün iklim özelliklerinin tespitinde, Sarayönü ilçesinde meteoroloji istasyonu bulunmadığı için iklim verileri olarak Gözlü Tarım İşletmeleri Müdürlüğü verileri, Ilgın Meteoroloji İstasyonu ile D.M.İ.G.M.’nün uzun yıllara ait rasatlarından faydalanılmıştır.
Sarayönü ve çevresinin ikliminin ortaya çıkmasında planeter ve coğrafi faktörlerin etkileri görülmektedir.
Planeter Faktörler
Araştırma sahasına ait verilere göre; güneşlenme süresi, Ocak ayından Temmuz ayına kadar sürekli artış gösterir. Maksimum güneşlenme, Temmuz ayındadır. Daha sonra azalmaya başlayan güneşleme süresi, Eylül ayından Ekim ayına geçişte büyük düşüş gösterir (Tablo 1).
Tablo 1. Sarayönü’nde Güneşlenme Sürelerinin Aylara Dağılışı (1980-2000).
Aylar O Ş M N M H T A E Ek. K A Y. O.
Saat, dak. 3,16 4,30 5,58 7,01 8,46 10,48 11,44 11,05 9,16 6,37 4,41 3,15 7,15
Kaynak: D.M.İ.G.
Etüt sahası Kış mevsiminde kutbi, Yaz mevsiminde ise tropikal hava kütlelerinin etkisi altında kalır. Kış mevsiminde Türkiye üzerinde Baltık ve Atlantik kaynaklı maritim polar (mP), Sibirya doğuşlu kontinental polar (cP) hava kütleleri etkili olmaktadır (Türkeş, 1990, s.39).
Coğrafi Faktörler
Etüt sahasında iklim özelliklerini etkileyen coğrafi faktörlerin başında, karasallık ve oroğrafik şartlar gelmektedir. Yöre Condrad formülüne göre orta derecede karasallığa sahiptir.
Sarayönü İlçesi’nin iklim özellikleri üzerinde etkili olan bir diğer coğrafi faktör Orağrafik şartlardır. Özellikle ilçe sahasının kuzey, doğu ve güneyini çevreleyen dağlık ve plato karekterindeki yükseltiler iklim elemanlarına etki etmektedir. Özellikle sahanın güneyini çevreleyen Bozdağlar, Akdeniz’den gelen nemli ve ılık hava kütlelerinin söz konusu araştırma sahasına girmesini engellemektedir.
Sarayönü İlçesi’nin iklim özelliklerini, iklim elemanlarını inceleyerek ortaya koymaya çalışacağız.
1.3.1. İklim Elemanları
1.3.1.1. Sıcaklık
Etüt Sahasında yıllık ortalama sıcaklık 10,9 ºC olarak tespit edilmiştir. Sarayönü’ne ait aylık ortalama sıcaklık eğrisinin yıl içerisindeki seyrine bakıldığında en soğuk ayın Şubat (-0,1 ºC ), en sıcak ayın ise Temmuz (22.2ºC) olduğu görülür (Tablo 2, Şekil 4). Ayrıca Ocak ayından Temmuz’a kadar sıcaklıkta sürekli bir artış, Temmuz ayından itibaren de sürekli bir azalma dikkati çeker.
Araştırma sahasında ortalama yüksek sıcaklıklar incelendiğinde, Ocak ayından Temmuz ayına kadar sürekli bir artış göstererek, Temmuz’da 29.5 ºC’ye ulaşır. Eylül ayından itibaren sürekli düşen sıcaklıklar, Aralık ayında 6.5 ºC’ye iner. Ortalama düşük sıcaklıkların ise Kış aylarında 0.0 ºC’nin altına düştüğü görülür (Tablo 2, Şekil 4).
Tablo 2. Sarayönü’nde Ortalama, En Yüksek ve En Düşük Sıcaklıkların
Aylara Göre Dağılışı (1984-2006).
Aylar O Ş M N M H T A E Ek. K A Y.O.
Ort. Sıc. °C - 0,1 1,1 5,1 10,5 14,8 19,0 22,2 21,6 17,0 11,6 5,8 1,7 10,8
Ort. Yük. Sıc. °C 4,7 6,4 11,2 16,8 21,4 25,9 29,5 29,5 25,5 19,6 12,5 6,5 17,5 Ort. Düş.Sıc. °C - 4,3 - 3,4 - 0,3 4,4 7,8 10,8 13,3 12,7 8,9 5,0 0,6 - 2,4 4,4
Kaynak: Gözlü Tarım İşletmesi Müdürlüğü, 2006.
-10 -5 0 5 10 15 20 25 30 35 O Ş M N M H T A E Ek K A Aylar Sıcaklık (°C)
Ort. Sıc. Ort. Yük. S. Ort. Düş. S.
Şekil 4. Sarayönü’nde Ortalama, Ortalama Yüksek ve Ortalama Düşük Sıcaklıkların Aylara Dağılışı Sıcaklığın mevsimlere dağılışı incelendiğinde; en soğuk mevsimin Kış (0.9ºC), en sıcak mevsimin ise Yaz (20.7ºC) olduğu görülür (Tablo 3). Sonbahar mevsimi İlkbahar’a nazaran ortalama sıcaklıkların daha fazla olduğu bir mevsimdir (Sonbahar 11.5ºC; İlkbahar 10.1ºC). Bunda Yaz sıcaklıklarının Sonbahar’a ait sıcaklıklara etkisi söz konusudur.
Tablo 3. Sarayönü’nde Ortalama Sıcaklıkların Mevsimlere Göre Dağılımı Mevsimler
Kış İlkbahar Yaz Sonbahar Y.O.
0,9 °C 10,1 °C 20,7 °C 11,5 °C 10,8 °C
1.3.1.1.1. Don Olaylı Günler
Etüt sahasında yılın 9 ayında don olaylı gün yaşanmış, Haziran-Ağustos ayları arasındaki 3 aylık dönemde de don olaylı güne rastlanmamıştır. Don olaylı gün sayısı ise 119.4 gün olarak tespit edilmiştir. Bu oranın yüksek olmasında yükselti ve karasallık etkili olmuştur. Don olaylı günlerin aylara göre dağılımı incelendiğinde en fazla donlu gün Ocak (25,5 gün) ayında görülmektedir. Bunu Aralık (23.3 gün) ile Şubat (22.3 gün) ayları izler (Tablo 4).
Tablo 4. Sarayönü’nde Don Olaylı Günlerin Aylara Dağılımı (1984-2006).
Aylar O Ş M N M H T A E Ek K A Y.T. Gün Sayısı 25.5 22.3 20.9 5..9 0.7 - - - 0.1 4..9 15.2 23.3 119.4
Kaynak: Gözlü Tarım İşletmesi Müdürlüğü, 2006.
1.3.1.2. Basınç ve Rüzgarlar
1.3.1.2.1. Basınç
Sarayönü’nde ortalama basınç 898 mb., ekstrem aylar arasındaki basınç farkı 5.0 mb. olarak belirlenmiştir. Yıl içerisinde en düşük aylık ortalama basınç Nisan’a (895.8 mb.), en yüksek basınç ortalaması Ekim ayına (900.8 mb.) rastlar (Tablo 5). Yörede Ocak ayından Nisan ayına kadar tekrar düşen basınç, Nisan’dan itibaren yükselir. Mayıs’tan itibaren tekrar düşmeye başlayan basınç, Temmuz’da 895.9 iner. Temmuz-Ekim arasında yükselişe geçen basınç, Ekim’de maksimuma ulaşır. Bu aydan itibaren Aralık ayına kadar düşüş seyrini takip eder.
Araştırma sahasında ortalama basınç, Sonbaharda mevsiminde en yüksek değerine ulaşır. Kış aylarında ise sürekli düşen basınç, İlkbahar ve Yaz aylarında genel hava dolaşımına bağlı olarak kararsızlık gösterir (Tablo 5).
Tablo 5 Sarayönü’ndeOrtalama Aktüel Basıncın Aylara Dağılışı (1975-2006).
Aylar O Ş M N M H T A E Ek K A Y.O.
Mb. 899.1 897.6 896.4 895.8 897.1 897.0 895.9 896.6 898.9 900.8 900.4 899.9 898
1.3.1.2.2. Rüzgar
Etüt sahasında rüzgarların yıl içindeki ortalama esme sayıları incelendiğinde (Tablo 6); Ocak ayında en yüksek frekansa 23.2 ile SW yönlü rüzgar sahiptir. Aynı ayda 22.8 ile S ve 15.9’lik frekanslarıyla NNW takip eder. Ocak ayında en düşük rüzgar frekansı ENE (4.1)’dır. Şubat’ta en yüksek frekans 19.6 ile SW sektörlü rüzgara aittir. Bunu 16.6 ile WSW ve S, 14.7 ile SE takip eder (Tablo 6).
Mart ayında da önceki aylarda olduğu gibi en yüksek frekansa sahip yön SW (26.2)’dır. En düşük rüzgar frekansına 4.9’luk değeriyle ENE sahiptir. Nisan ayında en yüksek frekansa sahip yön SW (26.2), en düşük frekansa sahip yön ise ENE (4.5)’dır. Mayıs ayında da 20.5’lik frekans ile SW yönlü rüzgar en yüksek frekansa sahip iken, aynı ayda en düşük frekanslı yön ENE (5.7) olmuştur (Tablo 6).
Haziran’da en fazla esen rüzgar 23.6’lik değerle N’dir. En düşük frekanslı rüzgar, 5.1 ile SSW’ya aittir. Temmuz ayında N, 22.4’lik değeri ile en yüksek frekanslı yöndür. Bu ayda en az frekansa sahip yön SSW (6.7)’dır. Ağustos ayında bir önceki ayda olduğu gibi en yüksek frekansa sahip yön N (18.5)’dır. En düşük rüzgar frekansı, W (5.7) yönüne aittir. Eylül ayında ise, bundan önceki aylarda olduğu gibi en yüksek frekansa N sahiptir. Ekim ayında ise bundan önceki üç ayın tersine en yüksek frekans SW’ye geçmektedir. Kasım, Aralık aylarında da SW en yüksek frekansa sahiptir (Tablo 6).
Tablo 6. Sarayönü’nün Aylık Rüzgar Frekansları (1975-2006).
Yönler O Ş M N M H T A E Ek K A Y.O. N 13.0 8.2 10.7 12.4 15.2 23.6 22.4 18.5 14.8 13.9 13.3 10.3 17.6 NNE 8.0 6.6 8.9 9.0 10.3 15.6 17.7 16.8 13.1 9.8 9.6 7.1 13.2 NE 4.8 6.5 9.3 8.8 9.7 14.7 18.8 15.2 15.0 12.8 9.5 7.2 13.2 ENE 4.1 4.0 4.9 4.5 5.7 8.0 9.3 9.1 7.1 8.8 6.2 3. 2 7.4 E 7.5 6.5 6.0 4.7 7.5 6.4 8.8 10.1 8.0 11.0 9.3 6.3 9.2 ESE 10.5 8.3 9.7 8.6 9.8 6.6 9.9 12.4 12.0 14.2 13.9 12.3 12.8 SE 14.7 14.7 13.6 9.9 12.6 8.2 11.9 9.8 13.9 15.0 15.6 16.5 15.6 SSE 12.8 10.3 9.2 6.8 9.2 8.1 9.2 9.4 7.9 9.4 12.8 17.9 12.3 S 22.8 16.6 14.8 11.8 13.1 9.2 10.2 12.9 11.0 10.4 15.1 21.1 16.9 SSW 14.2 14.6 11.4 10.8 8.7 5.1 6.7 7.5 7.3 5.9 9.6 17.4 11.9 SW 23.2 19.6 23.4 26.2 20.5 12.3 9.0 14.1 11.1 16.3 21.3 21.2 21.8 WSW 11.6 16.6 19.1 22.9 13.0 8.0 7.9 7.5 12.2 14.4 15.4 18.7 16.7 W 5.9 7.8 10.1 12.2 11.9 10.4 8.4 5.7 6.4 8.5 6.8 7.4 10.5 WNW 8.4 9.0 11.2 9.7 14.6 13.0 9.9 11.6 10.2 9.0 5.6 59 11.8 NW 14.7 14.0 15.7 15.6 18.7 22.1 19.8 17.9 14.4 15.5 9.4 13.4 19.1 NNW 15.9 12.8 13.9 11.9 15.2 22.4 21.2 17.5 17.0 13.7 12.4 13.0 18.6 Kaynak: D.M.İ.G., 2006.
Sarayönü’nde yıllık hakim rüzgar yönü topografya ile tam bir uyum içerisindedir (Şekil 5). Rubinstein formülüne göre; birbirinden farklı iki hakim rüzgar yönü ve frekansı olduğu tespit edilmiştir. I. Yön S’den 39,4° W istikametindedir. Diğer bir ifade ile W’den 50,6° S yönündedir. II. Yön W’den 29,3° N istikametinde, ya da N’den 60,7° W yönündedir.
Şekil 5. Sarayönü’nün Yıllık Rüzgar Gülü.
Araştırma sahasına ait aylık rüzgar hızları incelendiğinde (Tablo 7); aylık ortalama rüzgar hızlarının az olduğu görülür. Sarayönü’nde aylık rüzgar hızına ait maksimum değer, 2.1 m/sec. ile Nisan ayına aittir. Minimum değer ise, 1.3 m/sec. ile Ağustos, Eylül, Ekim aylarına rastlar. Maksimum ve minimum ortalama rüzgar hızları arasındaki fark, 0.8 m/sec.’dir.
Tablo 7. Sarayönü’nde Aylık Ortalama Rüzgâr Hızları (1975-2006).
Aylar O Ş M N M H T A E Ek K A Y.O.
m/sec. 1.6 2.0 2.0 2.1 1.6 1.5 1.5 1.3 1.3 1.3 1.6 1.7 1.6
1.3.1.3. Nem ve Yağışlar
1.3.1.3.1. Nispi Nem
Sarayönü’ne ait aylık ortalama nispi nem miktarlarının aylara dağılışında, Ocak ayından Ağustos ayına kadar sürekli düşme, Eylül’den Aralık ayına kadar ki dönemde ise sürekli yükselme görülür (Tablo 8). Nispi nemin en yüksek olduğu ay Aralık (%80.8), en düşük olduğu aylar, Temmuz (% 39.6) ve Ağustos (% 38.9)’tur.
Etüt sahasında nispi nemin aylara dağılışı yöredeki yağış rejimi ile paralellik göstermektedir. yağışlı geçen Kış aylarında nispi nem artarken, kurak geçen yaz aylarında nispi nem düşmektedir.
Tablo 8. Sarayönü’nde Ortalama Nispi Nemin Aylara Dağılımı (1984-2006).
Aylar O Ş M N M H T A E Ek K A Y.O.
% 78,6 77,2 66,3 59,8 55,8 46,8 39,6 38,9 43,0 56,8 72,3 80,8 59,7
Kaynak: Gözlü Tarım İşletmesi Müdürlüğü, 2006.
Yörede yıllık ortalama bulutlu gün sayısı 187,7 gün olarak tespit edilmiştir. Bulutlu gün sayısının en fazla olduğu ay Mayıs (20.9 gün), en düşük olduğu ay ise Ağustos (9.8 gün)’tur. Sarayönü’nde açık günlerin yıllık toplamı 118.1 gün, kapalı günlerin yıllık toplamı ise 58.5 gündür. Açık günlerin en fazla olduğu ay 21.0 ile Ağustos, en az olduğu ay Aralık (3.6 gün) olmuştur. Kapalı gün sayısı yıllık 58.5 gündür. Kapalı gün sayısı en fazla olan ay Aralık (11.0 gün), en az olduğu ayın Ağustos (0,2 gün) olduğu belirlenmiştir. Araştırma sahasında sisli gün sayısı yıllık toplam 14.2 gündür (Ilgın M. İ. 2006).
1.3.1.3.2. Yağış
Araştırma sahası ve çevresi, Türkiye yağış haritasında 400 mm. den biraz fazla yağış alan yerler grubu içerisinde yer almaktadır. Uzun yıllar ortalamasına göre Sarayönü’nün yıllık ortalama yağış miktarı 438,4 mm. olarak tespit edilmiştir. Yörede yağış miktarının az olmasında hava kütlelerinin buraya nemini bırakarak ulaşması etkili olmuştur.
Sarayönü’nde en fazla yağışlı ay, 57,1 mm ile Nisan iken, en az yağış ise 10,3 mm ile Ağustos ayına aittir. Yağış miktarı, Ocak’tan Nisan’a kadar artar. Nisan’dan itibaren azalmaya başlar (Tablo 9; Şekil 6).
Tablo 9. Sarayönü’nde Ortalama Yağışın Aylara Dağılımı (1975-2006).
Aylar O Ş M N M H T A E Ek K A Y.O. mm. 39,2 37,2 44,7 57,1 50,7 34,0 14,8 10,3 15,0 43,4 42,4 49,6 438,4 Kaynak: D.M.İ.G., 2006 0 10 20 30 40 50 60 O Ş M N M H T A E Ek K A Aylar Yağış (mm)
Şekil 6. Sarayönü’nde Yıllık Ortalama Yağışın Aylara Dağılışı (1975-2006).
Yağışın mevsimlere dağılışında yağış azamisi İlkbahar’a (%34.8), yağış asgarisi de Yaz mevsimine rastlar (%13.5). Sarayönü’ndeki Yaz yağışlarının oranı İç Anadolu istasyonlarının oranı (Konya %11) ile Akdeniz istasyonları (Alanya %1) arasındadır. İlkbahar mevsiminden sonra Kış (%28.7) ve Sonbahar (%23) gelir (Tablo 10, Şekil 7).
Tablo 10. Sarayönü’nde Yıllık Ortalama Yağışın Mevsimlere Dağılışı.
Mevsim Kış % İlkbahar % Yaz % Sonbahar %
mm. 126 28,7 152,5 34,8 59,1 13,5 100,8 23
23% 13% 35% 29% İlkbahar Yaz Sonbahar Kış
Şekil 7. Sarayönü’nde Yağışın Mevsimlere Dağılışı (1984-2006).
Araştırma sahasının yağış rejiminde oldukça düzensizlikler görülür. İç Anadolu istasyonlarında Mayıs ayına rastlayan yağış azamisi Sarayönü ve çevresinde Nisan ayına isabet eder. Bu ise yörenin yağış rejiminin İç Anadolu yağış rejiminden ayrıldığını göstermektedir. Etüt sahasında yağış türü kışın genelde kar şeklinde iken, bahar aylarında ise yağmur şeklindedir. İlkbahar mevsimindeki yağışlarda, öğleden sonra görülen ve halk arasında “Kırkikindi” yağışları olarak bilinen konveksiyonel yağışların payı oldukça büyüktür. Bazen bu yağışlar dolu ile karışık sağanak yağışlar olarak da görülür.
Etüt sahasında yıllık yağışlı gün sayısı 93.8 gün, ortalama kar yağışlı gün sayısı 26.1 gün, kar örtülü gün sayısı ise 36.0 gün alarak tespit edilmiştir (Ilgın M.İ. 2006).
1.3.2. Yağış Etkinliği ve İklim Tipi
Yağış etkinliği ve iklim tipinin belirlenmesine yönelik günümüzde çok sayıda formül geliştirilmiştir. Buna göre Sarayönü ve çevresinde, Köppen formülüne göre step iklim; De Martonne'nin yıllık kuraklık indisi formülüne göre, yarı nemli iklim; Erinç (1965) formülüne göre ise kurak iklim tipi belirlenmiştir. Sonuç olarak, yörede yarı kurak iklim ve bozkır bitki örtüsü görülmektedir.
1.3.3. Su Bilançosu
Sarayönü’ne ait su bilançosu tablosu ve grafiği incelendiğinde; yörede, Haziran ayı sonundan itibaren su ihtiyacı vardır. Bu nedenle Ekim ayı sonuna kadar dışarıdan sulama yapılmalıdır. Şubat, Mart ve Nisan aylarında su fazlası vardır. Mayıs, Haziran aylarında topraktan su sarfiyatı vardır. Kasım ayı başından itibaren toprakta su birikmeye başlamaktadır. Yüzeysel akışa baktığımızda, Mayıs ayından itibaren Ekim ayı sonuna kadar su ihtiyacı belirmektedir. Yüzeysel akış Şubat ayından itibaren başlamaktadır ve yıllık 70,7’dir (Tablo 11, Şekil 8).
Tablo 11. Sarayönü’nün Su Bilançosu Tablosu.
AYLAR O Ş M N M H T A E Ek K A Yıllık Ortalama Sıcaklık -0,1 1,1 5,1 10,5 14,8 19,0 22,2 21,6 17,0 11,6 5,8 1,7 10,8 Sıcaklık İndisi 0 0,09 1,03 3,08 5,17 7,55 9,55 9,10 6,38 3,58 1,25 0,20 47 Güneşlenme Katsayısı 0,85 0,84 1,03 1,1 1,23 1,24 1,25 1,17 1,04 0,96 0,84 0,83 12,38 Brüt P.E.T. 0 2,7 17,7 43,1 65,8 89,6 108,5 104,9 78,1 48,7 20,7 4,6 584,4 Düzeltilmiş P.E.T. 0 2,2 18,2 47,4 80,9 111,1 135,7 122,7 81,2 46,8 17,4 3,8 667,4 Ortalama Yağış. 39,2 37,2 44,7 57,1 50,7 34,0 14,8 10,3 15,0 43,4 42,4 49,6 438,4 Bir. Suy. Aylık Değ. 39,2 0 0 0 -30,2 -69,8 0 0 0 0 15 45,8 0 Birikmiş Su 100 100 100 100 69,8 0 0 0 0 0 15 60,8 200 Gerçek Evapotranspirasyon 0 2,2 18,2 47,4 80,9 103,8 14,8 10,3 15,0 43,4 17,4 3,8 357,2 Su Eksiği 0 0 0 0 0 7,3 120,9 112,4 66,2 3,4 0 0 310,2 Su Fazlası 0 35 26,5 9,7 0 0 0 0 0 0 0 0 71,2 Yüzeysel Akış 0 17,5 22 15,9 7,9 3,9 1,9 0,9 0,4 0,2 0,1 0 70,7 Nemlilik Oranı ∞ 15,9 1,4 0,2 -0,4 -0,7 -0,9 -0,9 -0,8 -0,1 1,4 12 27,1
Sonuç olarak Thornthwaite iklim tasnifine göre; Sarayönü’nde yarı kurak, birinci dereceden mezotermal ve orta sıcaklıkta bir iklim tipi görülür.
Şekil 8: Sarayönü’nün Su Bilançosu Diyagramı (Thornthwaite göre).
1.4. Hidrografik Özellikler
Etüt sahasında hidrolojik unsurların teşekkül ve gelişiminde topografya ve jeolojik özellikler ile iklim özelliklerinin etkileri görülmektedir. Başlıca hidrolojik unsurları akarsular, göller, kaynaklar, yeraltı suları ve baraj gölleri oluşturmaktadır (Şekil 10).
Araştırma sahası akarsular bakımından bir kapalı havza durumundadır. Bu kapalı havzanın suları yer yer göl, bataklık ve sazlık sahalarda son bulmaktadır.
Sarayönü İlçesinde yer alan akarsular kar, yağmur ve kaynak suları ile beslenmektedir. Ancak kar ve yağmur suları ile beslenen akarsular periyodik akarsular olup kışın ve ilkbaharda su akıtırlar. Yazları ise sıcaklık ve kuraklık etkisiyle kururlar. Kaynak suyu ile beslenen akarsular bütün yıl boyunca akışlarını sürdürürler. Yine bölgedeki akarsuların birçoğu kaynak suyu ile beslenmektedir. Bu akarsulardan bazıları;
Karaçayır Deresi, kaynağını araştırma sahasının güneyindeki Halıcı (Lâdik) Dağları’ndan alır. Kış ve İlkbahar aylarında yağan kar ve yağmur sularıyla beslenen Karaçayır Deresi yön olarak güney-kuzey istikametini takip ederek Sarayönü İlçesi içerisinde akış istikameti göstermekte ve kuzeyde çayır mevki denilen tarım arazisinde kaybolmaktadır. Dere, kışın kar erimeleri ve ilkbaharda yağan konveksiyonel (kırkikindi) yağışlarla bol miktarda su taşımaktadır. Yaz aylarında ise su seviyesi düşerek, bazen de kuru dereye dönüşür. Karaçayır Deresi üzerinde Lâdik yakınlarında D.S.İ.’ye ait akım gözlem istasyonu bulunmaktadır. 1991 yılında ölçülen toplam akım 18.826 m3/sa., ortalama akım da 0.052 m3/sa olarak tespit edilmiştir (D.S.İ. 1992).
Beşgöz Deresi, İlçeden 6 km kuzeydeki Beşgöz Gölü’nden doğar. Dere, göl tabanından çıkan kaynak suları ile beslenir. Dibi ve üzeri sazlıklarla örtülü küçük ve bataklık halinde bulunan bu gölün suları, Beşgöz Deresi’ne boşalmaktadır. Bu derenin suları Konuklar, Gözlü Devlet Üretme Çiftlikleri ile Kökez ve Kolukısa yerleşmelerine ait toprakları sulamaktadır (Foto 4). Beşgöz Deresi üzerinde D.S.İ.’ye ait akım gözlem istasyonu bulunmaktadır. 1996 yılında ölçülen toplam akım 278.414 m3/sa ve ortalama akım 0.764 m3/sa olarak tespit edilmiştir. Son yıllarda Beşgöz’de yapılacak ıslah çalışmaları ile geniş bir tarım arazisinin sulanması mümkün olacaktır. Bu projenin gerçekleşmesi halinde yılda yaklaşık 43 milyon m3 su toplanacak ve 5.630 hektar arazi sulanabilecektir (D.S.İ. 1997).
Tablo 12. Bakırpınar ve Beşgöz Aylık Ortalama Akım Değerleri (1995-2000)
Aylar Ek K A O Ş M N M H T A E Bakırpınar 14,0 15,9 17,2 18,2 18,0 27,0 40,3 24,8 21,9 20,4 20,6 16,5
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 Ek K A O Ş M N M H T A E Bakırpınar Beşgöz
Şekil 9. Bakırpınar ve Beşgöz Aylık Ortalama Akım Değerleri (1996)
Bakırpınar Deresi, Zengi (Bakırpınar) köyünün batısından kaynağını almaktadır. Hatta orada yaşayan köylülerin bu suyun Beyşehir Gölü’nden geldiğini söylemektedirler. Kuzeye doğru ilerleyen akarsu Yenicekaya ve Değirmenli köylerinin topraklarını suLâdiktan sonra Beşgöz Deresi’yle birleşir (Foto 5). Buradan itibaren Gözlü Deresi adını almaktadır. Bakırpınarı Deresi üzerinde D.S.İ.’ye ait akım gözlem istasyonu bulunmaktadır. 1996 yılında ölçülen toplam akımı 255.218 m3/sa ve ortalama akım ise 0.700 m3/sa olarak tespit edilmiştir (D.S.İ. 1997).
Etüt sahasında yer alan yüzeysel sulardan bir diğeri de göllerdir. Araştırma sahasının en büyük gölü Beşgöz Gölü’dür (Foto 6, Şekil 10). Sarayönü’nün batısında yer alan göl, suyunu karstik kaynaklardan temin eder. Göl bataklık halinde bir görünüş sergilemekte olup, üzeri sazlarla ve nilüfer çiçekleriyle kaplıdır. Beşgöz Gölü’nün fazla suları Beşgöz Deresi’nin doğmasına sebep olmuştur. Göl 35 hektarlık bir alan kaplamaktadır.
Sarayönü Ovası ve çevresinde yer altı su seviyesi mevsimden mevsime değiştiği gibi, yıllar arasında da önemli değişmeler gösterdiği yapılan ölçümlerden anlaşılmaktadır. İklim şartlarına bağlı olarak da bazı yıllarda yer altı su seviyesi
yükselerek sulak alanların oluşmasına sebep olmaktadır. Arazinin morfolojik durumu ve iklim şartları bunda etkili olmaktadır. Fakat bu taban suyu tarım alanlarında gereği gibi değerlendirilememektedir. Yine taban suyu seviyesi kış ve ilkbaharda en yüksek seviyesine ulaşmakta, yaz aylarından başlayarak sonbahar mevsimi sonuna kadar tedrici bir düşme göstererek bu mevsimin sonunda en düşük seviyeye ulaşmaktadır*.
Günümüzde Sarayönü, su depolama havzası haline getirilmiş, önceki yıllarda meydana gelen taşkınlar, rejim düzensizlikleri ve su kayıpları minimuma indirilmiştir. Sarayönü ve çevresinde bu amaçla yapılan göletler bölgenin ikliminin karasal olması nedeniyle boşa akan suların kontrol edilmesi ve kurak dönemlerde de yararlanılması amacıyla yapılmıştır. Bunlardan en önemlileri Başhüyük ile Lâdik göletleridir.
1.5. Toprak Özellikleri
Etüt sahasında 5 farklı toprak tipi tespit edilmiştir. Akarsu vadi tabanlarında, alüvyal; ovalık sahalarda, Kırmızımsı kahverengi topraklar ile kahverengi topraklar; eğimli sahalarda, kolüvyal topraklar görülmektedir (Şekil 12).
Araştırma sahasında eğim ve yükseltinin fazla olduğu yüksek dağlık kesimlerde yağışın büyük bir kısmının toprak profiline nüfuz edemediği gözlenmiştir. Dolayısıyla yağışın ana kayayı ayrıştıramaması sığ toprakların oluşmasına neden olmuştur. Buna karşılık eğim değerlerinin az olduğu ova ve vadi tabanlarında derin topraklar oluşmuştur. Ayrıca bitki örtüsünün de toprakların oluşumu ve gelişiminde etkili olduğu müşahede edilmiştir.
Araştırma sahasındaki mevcut topraklar içerisinde, kırmızımsı kahverengi topraklar ile kahverengi topraklar geniş sahalar kaplamaktadır. İlçenin kuzeydoğu ve doğu kesimlerindeki Boyalı, Karabıyık, Kadıoğlu çevresinde daha çok kırmızımsı kahverengi topraklar bulunur. Yıllık ortalama yağışın az olması nedeniyle alt katlarda kireç ve jips birikmesi söz konusudur (Foto 7). Kalker, marn ve çakıllı eski
* Taban suyu seviyesinin değişim özellikleri ilçede açılan kuyuların su seviyelerinin mevsimlere göre
depozitler üzerinde teşekkül eden topraklar, hafif dalgalı bir topografyada görülür. A,B ve C horizonuna sahip kırmızı kahverengi topraklar, yer yer akarsularla parçalanmış halde görülmektedir.
Kahverengi topraklar ise, Çesmelisebil, Kuyulusebil ve Özkent çevresinde ana kaya üzerinde oluşmuş topraklardır. İlçenin güneyine doğru kırmızımsı kestanerengi topraklar yer almaktadır. Etüt sahasında yerli topraklar arasında yer alan kestane rengi topraklar oldukça dar bir sahada yer almaktadır. Kestane rengi topraklar, Damla Deresi’nin güneyinde Pliosen yaşlı tortullar üzerinde gelişme göstermiştir. Bu topraklar 1200-1350 m.’ler arasındaki alçak plato üzerindedir. Buralarda eğim değerleri yer yer % 12 ile % 30 arasında değişmektedir. Bunlar genellikle fundalık ve orman bitki örtüsü altında gelişmiş topraklardır.
Araştırma sahasında taşınmış topraklar olarak alüvyal ve kolüviyal topraklar yer almaktadır.
Alüvyal topraklar, akarsu vadi tabanlarında, dar bir sahada yer alır (Şekil 10). Yöredeki alüvyal topraklar, A ve C horizonuna sahip akarsu ve göl orijinli depozitlerin meydana getirdiği ve muhtelif zamanlarda gelen sedimantasyonun durumuna göre profilinde çeşitli katlar bulunduran genç ve derin topraklardır (Konya İli Arazi Varlığı, 1992, s. 12). Arapöldürenözü ile Çetalözü dereleri vadi tabanındaki alüvyal topraklar, flüviyal kökenli malzemeler üzerinde gelişme göstermektedir.
Kolüvyal topraklar, Damla Deresi vadi tabanı ile yüksek kesimleri arasındaki eğimli sahalarda yer alır. Kolüviyal topraklar, yüksek dağlık kesimden gelen dereler ile yüzey akışı sonucu oluşan malzemeler üzerinde teşekkül etmiştir. Sarayönü İlçesi’nin güneybatı kesiminde Halıcı (Lâdik) yer alan kolüviyal topraklar ise, Paleozoik yaşlı şistlerin ayrışan malzemeleri içermektedir. Karanlık Deresi’nin doğusu ile Damla Deresi vadisi boyunca yer alan kolüviyal topraklarda iri köşeli unsurlar dikkati çekmektedir.
Araştırma sahasında yer alan toprakların en önemli sorunları arasında drenaj, taşkın ve erozyon yer alır. Yağışlı geçen mevsim ve yıllarda alüvyal topraklarda yüzeye çıkan yer altı suyu önemli problem teşkil eder. Yine buna bağlı
olarak Beşgöz Gölü’nün sahasını genişletmesi sonucunda verimli araziler su altında kalarak verim kaybına yol açmaktadır. Ayrıca buradaki akarsular zaman zaman etrafa taşarak ekili ve dikili alanlara zarar vermektedir. Etüt sahasının yüksek ve aynı zamanda bitki örtüsünden yoksun sahalarındaki topraklar su erozyonuna uğramaktadır. Bunun tabii bir sonucu olarak da buraların çıplak kayalık veya sığ topraklı sahalara dönüştüğü görülmektedir (Foto 8).
Şekil 10. Araştırma Sahasının Toprak Haritası (T.C. Başbakanlık Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 1/100 000 Ölçekli Toprak ve Arazi Kullanım Haritasından Faydalanarak Hazırlanmıştır).
