R~FAT CONSOY :
Türk - Alman iktisadi Alünasebetleri (1871-1914),
Enderun Yay~nlar~ : ii, ~stanbul 1982, s.
Türk iktisat tarihi ile ilgili ara~t~rmalar, ilim hayat~m~zda gün geçtikçe önem kazan~rken bu konudaki ilmi yay~nlar seyrek de olsa yap~lmaktad~r. Bu yay~nlardan biri de Rifat önsoy'un Türk - Alman iktisadi Münasebetleri (1871-1914) adl~~ ese-ridir. Sözkonusu kitap, ad~ndan da anla~~laca~~~ üzere Türk iktisat tarihine ve ayn~~ zamanda Türk diplomasi tarihine önemli katk~larda bulunan ve yeni boyutlar kazand~ran bir incelemedir. Çünkü devletleraras~~ yak~nla~ma ve dostluk-larda iktisadi ve siyasi münasebet ile menfaatlerin biribiriyle yak~ndan alakal~~ ve ba~lant~l~~ oldu~u bilinmektedir. Bu gerçekten hareketle yazar, konuyu, ilim metodu ile ve orjinal belge ve incelemelere dayanarak ve objektif yorum ile çözüm-lerde bulunarak ara~t~rm~~t~r.
Türk - Alman iktisadi Münasebetleri (1871-1914) 'ün yazar~~ olan Doç. Dr. Rifat
Önsoy, halen Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü üyesidir. Yak~nça'~~ Türk iktisat Tarihi sahas~ndaki ara~t~rmalar~~ ile dikkati çeken Onsoyl, doçentlik tezini te~kil etmi~~ olan bu eseri ile on y~l kadar önce Bat~~ Almanya'da doktora tezi olarak verdi~i "Die Handelsbeziehungen zwischen den süddeutschen Staaten und dem Osmanischen Reich von 1815 bis 1871" (Würzburg 1972, 214s.) ba~l~kl~~ incelemesine devaml~l~k kazand~rm~~t~r.
Be~~ bölümden ibaret olan Türk - Alman iktisadi Münasebetleri (1871-1914) adl~~ eserin Giri~'inde (s. 5-10), XV. yüzy~ldan ba~layarak 187o'e gelene kadar Osmanl~~ imparatorlu~u ile Alman Devletleri aras~ndaki ticari münasebetler anahatlanyla ele al~nm~~t~r. Belirtilen devrede, özellikle XVIII. ve XIX. yüzy~lda, Alman sana-yiinin ~ngiltere, Fransa ve Avusturya - Macaristan ile boy ölçü~ecek kadar büyü-memesi ve ticaret mallar~n~n yabanc~~ band~ral~~ gemilerle ta~~nmas~ndan ileri gelen maliyet art~~~~ gibi sebeplerle Osmanl~~ - Alman ticaretinin geni~~ ölçüde geli~meyi~i üzerinde durulmu~tur.
"Alman Birli~inin 1871 Y~l~nda Kurulu~undan II. Wilhelm'in Osmanl~~ impa-ratorlu~u'na 1898'deki ~kinci Seyahatine Kadar Osmanl~~ - Alman Ticari Müna-sebetleri" ba~l~~~n' ta~~yan Birinci Bölüm'de (s. 13-38), önce 1871-1898 tarihleri aras~ndaki Osmanl~~ - Alman siyasi münasebetlerine de~inilmi~tir. Almanya, dost-lu~una ehemmiyet verdi~i ve Berlin Kongresi'nde (1878) dar~ltt~'~~~ Rusya'y~~ yeniden kazanmak isteyince, Osmanl~~ imparatorlu~u ile olan ili~kilerinin geli~tirilmesinde Rifat Onsoy'un ara~t~rmalar~na örnek olarak "Atatürk ve Türkiye'nin iktisadi Sistemi" (Cu~nhuriyetin 5o. T~ltna Arma~an, Ankara 1973, s. 81-97), "Viyana Ar~ivindeki Konsolos Raporlar~n~n I~~~~nda ~85o'den 1877'ye Kadar Balkan Pana-y~rlar~" (Türk Kültürü Ara~t~rmalar:, c. XVI, nu. 1-2, Ankara 1978, S. 269-76) ve "19. Asr~n Ikinci Yar~s~ndan Alman ~mparatorlu~u'nun 1871 'de Kurulu~una Kadar Bavyera'n~n Osmanl~~ ~mparatorlu~u'ndaki Ticareti" (VIII. Türk Tarih
6o8 B~BL~YOGRAFYA
önemli giri~imlerde bulunmaktan kaç~nm~~~ ve bu münasebetleri, Rusya dolay~s~yla ikinci derecede tutmu~tur. 1888'de imparator olan II. Wilhelm'in, Bismarck'~n aksine bar~~ç~~ de~il de emperyalist bir politika gütmesi, Osmanl~~ ülkesinin sahip oldu~u hammadde kaynaklar~~ ve te~kil etti~i pazarlar, imparatoru ve Almanya'y~~ Osmanl~~ imparatorlu~u'na yakla~t~rm~~t~r.
Birinci Bölüm'de daha sonra Osmanl~~ - Alman ticaretini geli~tirmek için yap~lan te~ebbüsler aras~nda Deutscher Handelsverein, Deutsche Levante Linie, Export Verband Deutsoher Maschinen Fabriken und Hüttenwerke, Export Ges-sellschaft Deutscher Industrieller, Deutsch - Orientralische ExportgeGes-sellschaft gibi ticaret ve Orientline, A. C. de Freilas, Deutsche Levante Linie gibi deniz nakli-yat ~irketlerinin kurulmas~~ ile bunlar~n faaliyetleri anlat~lm~~t~r. Almanya, 20 Mart
I862'de Osmanl~~ imparatorlu~u ve Zollverein Devletleri aras~nda imzalanm~~~ olan ticaret anla~mas~n~~ 26 A~ustos 189o'da yenileyerek gümrük tarifelerinde görülen aksakl~klar~n chizeltilmesini istediyse de Ingiltere'nin rekabeti kar~~s~nda, netice has~l olmam~~t~r.
"~ 898'den 1914'e kadar Osmanl~~ - Alman Ticari Münasebetleri" ba~l~kl~~ ~kinci Bölüm'e (s. 39-90), II. Wilhelm'in Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nu 1898'deki ikinci ziyaretinin ve Ba~dat demiryolu imtiyaz~mn Almanlara verilmesinin, 1890'-lardan itibaren Osmanl~~ - Alman siyasi yak~nla~mas~~ üzerindeki etki ve önemine vurgulanarak girilmektedir. Daha sonra 1890-1913'te Almanya'n~n iktisadi geli~-mesi, Amerika Birle~ik Devletleri, ~ngiltere ve Fransa gibi endüstrile~mi~~ devletler-le k~yaslanarak verilmekte ve bunun kar~~s~nda sanayidevletler-le~emeyen ve geli~mi~~ ülkedevletler-lere göre bir pazar ile hammadde deposu durumuna dü~en Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nun vaziyeti aç~klanmaktad~r. Bunu, Osmanl~~ vilayetlerine bankac~l~k, tar~m, ticaret, demiryolu ve madencilik gibi alanlarda yapt~klar~~ yat~r~mlar, kurduklar~~ ~irketler ve Osmanl~~ limanlar~na ticaret gemilerinin seferlerini artt~rmas~~ ile Almanlar~n Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nu iktisadi denetim alt~na alma çabalar~~ takip etmektedir. ~ kinci Bölüm'ün önemli bahislerinden biri, Osmanl~~ Imparatorlu~u ile Alman-ya aras~ndaki ticarettir. AlmanAlman-ya lehine geli~en bu ticaretin Osmanl~~ ithalat~~ için-deki oran~~ I898'de % 1.6 iken 1913'te % ~~ . 2'ye ve Osmanl~~ ihracat~~ içiniçin-deki nisbeti ise ayn~~ y~llar içinde % 2'den % 5. 7'ye yükselmi~tir. 1913'te 450 civar~nda-ki ticaret mal~ndan Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nun ihraç ettikleri aras~nda meyva, sebze, hububat, ilaç ve boya hammaddeleri, maden, yün, pamuk ve ham deri ilk s~ralar~~ i~gal etmi~tir. Almanya'dan ithal edilen mallar içinde ise tekstil ürünleri, demir, demir mamulleri, fayans, seramik, deri e~yalar ile kimyevi maddeler ba~ta gelmi~tir. Aralar~nda herhangi bir Türk ve müslüman ad~na rastlan~lmayan Mario Matalon (Selanik), A. R. Reinhardt (~stanbul), Otto Henning (Trabzon), Robert Cramer (~zmir), Karl Hoffman (Adana), Wilhelm Boestler (~am, Beyrut) ve J. S. Koussi Bros (Trablus) gibi komisyoncu ve firmalar~n gerçekle~tirdi~i Türk - Alman ticaretinin de~er bak~m~ndan art~~~ h~z~, 1898'den 1913'e kadar % 732 ço~almak ve Osmanl~~ toplam d~~~ ticaretine kat~lma oran~~ ayn~~ y~llarda % ~ . 78'den 9. 33'e yükselmek suretiyle di~er devletleri geride b~rakm~~t~r. Osmanl~~ Imparator-lu~u'nda görülen Alman - ~ngiliz iktisadi rekabetinde, Alman mallar~n~n ~ngiliz mallar~na nazaran daha uzun vade ve pe~in sat~~larda daha çok indirim ile piyasaya sürülmesi, rakip mallara üstünlük sa~lamalarma yolaçm~~t~r. Gerçek-
B~BL~YOGRAFYA 609 ten de 1898-1913 tarihlerinde Osmanl~~ - ~ngiliz ticaretinin % 16 oran~nda azal-mas~~ ve Osmanl~~ toplam d~~~ ticaretinde ~ngiliz ticaret pay~n~n % 37. 24'ten % 20.
~ 6'ya dü~mesi bunun en aç~k delilidir.
" 87~ 'den 1914'e kadar Askerlik Alan~nda Osmanl~~ - Alman Ticari Münase-betleri" ba~l~kl~~ 'üçüncü Bölüm (s. 91-103), 1 798'den ba~layarak 183o'larda ve 1877'den sonraki y~llarda Alman subaylar~n~n görev almak üzere Osmanl~~ ~m-paratorlu~u'na gelmeleri ve ~ 87o'lerde Türk ordusuna Alman silahlar~n~n giri~i-nin anlat~lmas~~ ile ba~lamaktad~r. Sonraki y~llarda Osmanl~~ ülkesine gelen Alman subaylar~n~n, özellikle 1883-1895 y~llar~nda Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nda vazife gören Von der Goltz'un gayretleri, Alman sistemiyle e~itilen Türk ordusu-nun Alman silahlar~~ ile techiz edilmesine yol açm~~t~r. Buordusu-nun tabii bir sonucu olarak Osmanl~~ imparatorlu~u, ba~ta Krupp olmak olmak üzere birçok Alman firmalar~n~n silah ve mühimmat pazar~~ haline gelmi~tir. Balkan Sava~lar~'na (1912-1913) kadar incelenen dönemde, Almanya'n~n, Osmanl~~ ~mparatorlu~u'na silah ihraç eden öteki ülkelere kar~~~ nas~l üstünlük sa~lad~~~~ ele al~nm~~t~r.
Sonuç'ta (s. 05-1 o7) belirtildi~ine göre, sanayile~mesini geç tamamlayan Almanya, Osmanl~~ pazarlar~n~~ önceden elegeçirmi~~ olan ~ngiltere, Fransa ve Avus-turya - Macaristan ile rekabete girmi~tir. 1898'de II. Wilhelm'in Istanbul'u ziya-reti ve sonra da Ba~dat demiryolu imtiyaz~n~n Almanlara verilmesi ile Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nda Alman iktisadi nüfuzu, ~ngiltere ve Fransa aleyhine artmaya ba~lam~~t~r. Buna ra~men Almanya, Osmanl~~ d~~~ ticaretinde be~inci s~ran~n üstüne ç~kamam~~t~r.
Türk - Alman iktisadi Münasebetleri (1871-1914) 'ün Ekler'inde (s. 1 o9-26), Os-manl~~ Imparatorlu~u'nun Almanya, Ingiltere, Fransa, Avusturya - Macaristan ve Italya ile yapt~~~~ ticaretle ilgili liste, tablo ve grafikler bulunmaktad~r. Sözkonu-su eserin zengin Bibliyografya k~sm~nda (s. 127-33), faydalan~lan belge, tez, kitap, makale, gazete ve dergilerin büyük bir bölümünü Alman belge ve yay~nlar~n~n te~kil etti~i dikkati çekmektedir. Kitap, Endeks'i (s. 135-41) takiben Yanl~~-Do~ru Cetveli ile sona ermektedir.
Tarih ara~t~rmalar~na aç~kl~k ve kolayl~k getirdi~i bilinen istatistiki bilgilerin a~~rl~kta oldu~u Türk - Alman iktisadi Münasebetleri (1871-1914) 'ün, yak~n zaman Türk - Alman ili~kilerinin ilmi ve objektif bir ~ekilde meydana ç~kar~~lmas~nda önemli pay~~ vard~r. ~~nsoy'u bu ba~ar~l~~ eserinden dolay~~ kutlarken, ayn~~ konudaki çal~~malar~n~~ sonraki dönemleri kapsayacak ve Türk kaynaklar~na daha fazla yer verecek biçimde devam ettirmesini dileriz.
Yrd. Doç. Dr. OzcAN MERT
