ZARARLI MADDELER

Çalışma ortamındaki zararlı kimyasal maddeler; tozlar, gazlar, buhar, sis, duman, radyasyondur. Gelişmiş teknolojiler tarafından kullanılan, üretilen ve depolanan bir çok maddenin neden olduğu bu maddeler, çalışanların organizmalarında yarattıkları kayıplarla işgücünü önemli ölçüde azaltmaktadırlar. Zararlı maddelerin yol açtığı sorunlar ergonomik yaklaşımlarla çözülmelidir.

7.6.1. Zararlı Maddeler ve İnsan Üzerindeki Etkileri

Kimyasal maddeler, ortamda katı, sıvı, gaz, buhar ve havada asılı toz parçacıkları şeklinde bulunur ve inana solunum, deri teması ve sindirim yoluyla etki ederler.

Buharlaşma sıcaklıkları düşük olan maddeler düşük sıcaklıklarda parlayıp patlayabilirler. Bunların taşınmaları, depolanmaları ve kullanılmaları konularında özellikleri bilinmelidir.

Zararlı maddeler; tozlar, gaz ve buharlar ile çözücüler olarak gruplandırılır.

7.6.1.1. Tozlar

Tozlar, çeşitli organik ve inorganik maddelerden aşınma, parçalanma, öğütme ve yanma sonucu oluşan ve büyüklükleri 0.1 – 300 mikron arasında değişen, ayrıldıkları maddenin özelliklerini taşıyan maddelerdir.

a) Fibrojenik tozlar: Silis, asbest, talk ve alüminyum tozları fibrojenik tozlardır.

Bu tozlar akciğer üzerinde olumsuz etkiler yaparlar.

b) Toksik tozlar: Kurşun, kadmiyum ve mangan tozları toksik tozlardır.

Kadmiyum böbreklerde, mangan merkezi sinir sisteminde toksik etki yaparken, kurşun ise, çoğu sistem üzerinde toksik etkiler gösterebilmektedir.

c) Kanserojen tozlar: Asbest, arsenik ve bileşikleri, berilyum, kromatlar, nikel ve bileşiklerinin tozları kansere yol açmaktadır.

d) Radyoaktif tozlar: Her an parçalanmaya hazır, dayanıksız atom gruplarından oluşan maddelere radyoaktif madde, bunların parçalanırken etrafa yaydıkları ışınlara da radyasyon denir. Uranyum, toryum, seryum ve zirkonyum bileşikleri, trityum ve radyum radyoaktif tozları, insan hücre ve dokularını hasara uğratarak genetik bozukluklara neden olmaktadırlar.

e) Alerjik tozlar: Duyarlı insanlarda çeşitli alerjik reaksiyonlara yol açabilen tozlardır.

f) İnert tozlar: kömür tozu, demir tozu, baryum bileşikleri tozu, mağnezyum oksit, kireç taşı, mermer, alçı taşı tozları ve tütün tozu inert tozlardır.

Akciğerlerde etki yaparak birikim meydana getirirler.

Bir çok çalışma yerinde gerek işin özelliğinden gerekse ortam kirliliğinden dolayı sürekli toz altında çalışılmaktadır. Tozlar çok küçük partiküller olup, çalışma ortamının dışındaki ortamlarda da aktif ve pasif olarak bulunurlar. Durağan havalarda daha ağırları yere çökmekle beraber, diğerleri havada asılı kalırlar. Çok küçük hava akımlarında bile bir yerden başka bir yere kolayca taşınabilirler.

Nemli havalarda tozların havadaki oranları ve hareket kabiliyetleri, ortamda bulunan buhar moleküllerinin engellemesi nedeniyle azalmaktadır.

Tablo 7.13’de 20 ⁰C sıcaklık ve 760 mmHg basınçta bazı tozların maksimum iş yeri konsantrasyonları verilmiştir.

Toz, odun işleyen endüstrilerde önemli problemler doğurmaktadır. Özellikle meşe ve kayın tozları kanser tehlikesi olan odun tozları sınıfına sokulmuşlardır.

Almanya teknik talimnamesine göre, eski tesislerde 5 mg/m³ olan odun tozu emisyonu 2 mg/m³ olarak sınırlandırılmıştır. Yonga levha tesislerinde, zımparalama makinalarında da toz emisyonu 50 mg/m³ ve kurutma makinalarında 150 mg/m³ iken, artık zımparalamada 10 mg/m³ ve kurutmada 50 mg/m³ değerine indirilmiştir. Huş, kavak ve kızılağaç odun tozlarına maruz kalanların % 16’sında burun kanseri, % 36’sında ise başka hastalıklara rastlanmıştır.

Tablo 7.13. Tozların iş yeri konsantrasyon sınırları

Tozlar mg/m³

Duman halinde bakır 0.1

Toz halinde bakır 1

Cıva 0.01

Çinko oksit dumanı 5

DDT 1

Demir oksit 8

Sarı fosfor 0.1

Anorganik kalay bileşenleri 2 Organik kalay bileşenleri 0.1

Kobalt 0.5

Kuartz 0.15

Kurşun 0.1

Magnezyum oksit 8

Mangan 5

Nitrik asit 1

Pamuk tozu 1.5

Kadmiyum oksit dumanı 0.1

7.6.1.2. Gaz ve Buharlar

a) Boğucu gazlar: Basit boğucular; karbondioksit, metan, etan, propan, bütan, hidrojen ve azot olup; havadaki oksijenin yerini alarak boğucu etki yaparlar.

Kimyasal boğucular; karbonmonoksit, hidrojen sülfür ve hidrojen siyanür olup;

vücutta bazı kimyasal reaksiyonlara girerek boğucu etki yaparlar.

b) Tahriş edici gazlar: Üst solunum yolları ile akciğer dokusunda tahrişe yol açan amonyak, kükürt dioksit, klor, azot oksitleri ve asit buharlarıdır.

Tablo 7.14’de 20 ⁰C sıcaklık ve 760 mmHg basınçta bazı gazların maksimum iş yeri konsantrasyonları verilmiştir.

c) Sistemik zehirler: Karbontetraklorür, alkol, kurşun buharları, kurşun toz ve dumanı, çinko dumanı, karbonsülfür ve hidrojen sülfür; vücutta dolaşıma girerek belirli sistemler üzerinde toksik etki yaparlar.

d) Uyuşturucu buharlar: Toluen, benzen, benzol, triklor etilen ve tetrakloretilen buharları; çalışanlarda uyuşukluk hali yaratır ve uyku verirler.

7.6.1.3. Çözücüler

Gerek buharların solunmasıyla ve gerekse deri yoluyla temas halinde, çalışan üzerinde olumsuz etkiler yapan çözücüler, etkilerine göre iki gruba ayrılmaktadır.

a) Primer tahriş ediciler: Genellikle deri hastalıklarına yol açan maddelerdir.

Sert sabun, deterjan, asit ve alkaliler, reçineler, yağların temizlenmesinde kullanılan çözücüler bu gruba girerler.

b) Alerjik maddeler: Deri hastalıklarının % 20’si bu maddelere temas yoluyla meydana gelir. Kömür katranı türevleri, azot boyaları vb. bu gruba örnek olarak gösterilebilir.

Krom, sülfürik asit, anilin ve benzeri bir çok madde ile temasta bulunulduğunda derinin ya bu maddeleri emmesi ya da tahriş olması yoluyla değişik zararlar meydana gelebilir. Sanayide oldukça yoğun olarak kullanılan bu maddelerle manuel işlemler yapmaktan olabildiğince kaçınılmalıdır. Eğer temas kaçınılmazsa, eldiven, gözlük, uygun elbiseler vb. gibi koruyucu malzemelerden faydalanılmalıdır.

Tablo 7.14. Gazların iş yeri konsantrasyon sınırları Gazlar ppm (ccm/m³) mg/m³

Amonyak 50 35

Aseton 1000 2400

Etanol 1000 1900

Bütan 1000 2350

Cıva 0.01 0.1

Klor 0.5 1.5

Fluor 0.1 1

Formaldehid 1 1.2

Karbondioksit 5000 9000

Metanol 200 260

Naftalin 10 50

Nikotin 0.07 0.5

Ozon 0.1 0.2

Kükürtdioksit 5 13

Azotdioksit 5 9

7.6.2. Zararlı Maddelere Karşı Alınabilecek Önlemler

Kimyasal maddelerin solunum yoluyla zararını ortadan kaldırmak için iyi bir havalandırma sistemi kurulmalı, iyi bir depolama ve taşıma yöntemi kullanılmalı, zeminin ıslak tutulması ve sulu çalışma yöntemlerinin uygulanması gibi önlemler alınabilir.

Toz emme sisteminin bulunmadığı biçme, planyalama, freze, zımparalama hatlarında teneffüs edilen hava içerisinden 20 mg/m³’ten daha çok toz bulunur.

Bunun önlenmesi için iyi bir toz emme sisteminin kurulması gereklidir. Yonga levha tesislerinde buhar ve gaz halinde formaldehit, fenol ve isosiyanat gibi ortama karışan zararlı organik maddeler vardır. Bu tozların, çalışma ortamında her m³ levha için 0.12 mg değerini geçmemesi gerekir.

Zararlı maddelere karşı alınabilecek aşağıdaki koruyucu önlemler sıralanabilir:

 İş metodunun değiştirilmesi ya da işlenen materyal değiştirilerek zararlı madde oluşumu önlenmelidir.

 Kapalı sistem, sulu çalışma sistemi uygulanarak, emme sistemini geliştirmek, uygun havalandırma düzenleri kullanarak zararlıların ortama yayılmadan toplanması sağlanmalıdır.

 Maske, gözlük, önlük, eldiven gibi kişisel koruyucu malzemeler kullanılarak zararlıları insandan uzak tutmak gerekir.

 İşgörenlerin, ortamda oluşabilecek zararlı maddeler konusunda eğitilmesi sağlanmalıdır.

 İşgörenlerde periyodik sağlık kontrolleri yapılmalıdır.

 Aşırı toza karşı çalışma yüzeyleri ıslak tutulmalıdır.

 Ortam havasında, sürekli zararlı madde ölçümleri yapılarak müsaade edilebilen değerin aşılmamasına dikkat edilmelidir.

Radyasyondan korunmak için alınacak tedbirler:

 Mümkün olduğunca radyasyon kaynağından uzak durulmalıdır.

 Radyoaktif kirlenmeye maruz kalmış yiyeceklerden yenilmemelidir.

 Radyasyon kaynağı ile çalışanlar arasına radyasyon soğurucular yerleştirilmelidir.

 Alınan radyasyon miktarının dozu sürekli kontrol edilmelidir.

 Kişisel koruyucu önlemler alınmalıdır.