İşletmelerde genellikle bu yerleştirme tiplerinden bir tanesi yerine, özelliklerine bağlı olarak birden fazla yerleştirme tipi uygulanmaktadır.
Şekil 9.7. Tesis yerleştirme düzeni tipleri
9.5.2. Tesis Yerleştirme Düzeninin Kurulmasında Dikkate Edilecek Hususlar
İşyeri yerleştirme düzeninin kurulmasında dikkat edilecek bazı hususlar:
İki el de aynı işi yapıyorsa, iki el için de aynı malzemenin ya da parçanın sağlanması gerekecektir.
İşçi malzemeyi seçmek için gözlerini kullanıyorsa, malzemeler baş çevrilmeden görülebilecek bir alan içine konmalıdır.
Malzemenin cinsi ve şekli, işyeri yerleştirme düzeni içindeki yerini etkiler.
El araçları, bulundukları yerden, hareketlerin uyum ve simetrisini bozmadan alınmalıdırlar. İşçi yapılan için bir parçasından diğerine geçerken, özel bir hareketi yapmaksızın aracı alabilmeli ya da yerine koyabilmelidir. Doğal hareketler eğriseldir, araçlar bu hareket eğrisinin yolu üzerine yerleştirilmelidir. Fakat tezgah üzerinde kaydırılan malzemenin hareket yolu üzerinde olmamalıdır.
Araçlar kolaylıkla alınıp yerleştirilmelidir. Mümkünse otomatik olarak yerine yerleştirilmeli ya da sonra alınacak malzemenin yeri, elin bu malzemeyi almak üzere hareket ettiği sırada yerine gönderilen aracın hareketine olanak verecek biçimde olmalıdır.
İşin bitirilmesi halinde;
Kaydırılarak ya da taşıma oluğuna konarak gönderilmeli,
El, diğer çalışma devresindeki ilk hareketine başlarken, bir taşıma oluğundan kaydırılarak gönderilmeli,
El hareketlerini en az sayıda tutacak biçimde yerleştirilmiş bir kutuya konmalı,
Eğer işlem bir ara işlem ise, yandaki işçinin kolayca alabileceği bir kutuya konmalıdır.
Mengene üzerinde ya da bitişi yapılan işleri yerleştirmeye yarayan araç üzerinde yapılacak sıkıştırma ve işaretleme işlemi için her zaman ayak pedalı kullanma olanağını araştırınız.
9.5.3. Tesis Yerleştirme Düzeninin Geliştirilmesi
Bir tesisin yerleştirme düzeni tasarlanırken aşağıdaki sıra izlenir:
Ürünlerin tiplerine uygun makine – teçhizat ve donanımı tipleri belirlenir.
Satış tahminlerine göre üretilecek ürün miktarı için gerekli makine – teçhizat ve donanım miktarı belirlenir.
Makinaların boyutları ve gerekli makina sayılarından yararlanılarak makina grubu için gerekli alan hesaplanır.
Malzemeler, yarı ürünler ve malzeme taşıma araçları için boş alan ihtiyacı belirlenir.
Destek hizmetleri için ek alan belirlenir ve ayrılır.
Makina grupları, depolama ve destek hizmetleri için gerekli alanlar toplanarak tesis için gerekli toplam alan belirlenir.
Üretim bölümlerinin konumları ve boyutları birbirleriyle ilişkili olarak ve en ekonomik iş akışını sağlayacak biçimde düzenlenir.
Çalışma yerlerinin, depoların ve destek hizmetlerinin konumuna göre binanın planı hazırlanır.
Tesis sahasının büyüklüğü ve tasarımında otopark, yükleme – boşaltma ve yeşil alanlar için yeterli alanlar dikkate alınır.
Bir ürün ya da sürece ilişkin akış geliştirmede kullanılan en geçerli yol, iş akış şemaları ile akış diyagramlarının kullanılmasıdır. İş akış şeması genellikle dolaşılan uzaklığı ve değişik işler için gereken zamanları kaydetmeye yarar. Akış diyagramı ise, makinaların konumlarını ve çalışma yerlerini doğru olarak gösteren tesisin ölçekli planıdır. Yapılan rastgele gözlemlerle bu diyagramlarda ürünlerin ya da parçaların hareket yolları işaretlenir, simgelerle değişik yerlerde yapılan etkinlikler gösterilir. Örnek 9.3’de verilen akış diyagramları tesis yerleştirme düzeni için de uygulanabilir.
Tesis yerleştirme düzeni ile istenen amaçlara ulaşılması için şu ilkeler uygulanmalıdır: bütünlük ilkesi, en küçük hareket ilkesi, akış ilkesi, üç boyutluluk ilkesi, iş doyumu ilkesi, iş güvenliği ilkesi, esneklik ilkesi.
9.5.4. Malzeme Taşıma
İşlemler sırasında malzemelerin bir işlem noktasından başka bir işlem noktasına taşınması nedeniyle önemli ölçüde zaman ve çaba harcanmaktadır. Bu taşımalar, üretim maliyetlerini artırmakla birlikte, ürünün kalitesine hiçbir katkıda bulunmamaktadır. Bu bakımdan, hiçbir taşıma ve aktarma faaliyetinin olmaması ideal sayılmaktadır. Ancak, üretimin sürdürülmesi için malzeme taşımanın tamamen ortadan kaldırılması mümkün olmamaktadır. En uygun yol, güvenlik koşulları da gözetilerek malzemenin mümkün olan en düşük maliyetli, en uygun yöntem ve araçlarla taşınmasının sağlanmasıdır. Buna göre en uygun taşımanın sağlanması için aşağıdaki koşulların gerçekleştirilmesi gerekir:
1) Taşımayı ortadan kaldırmak ya da azaltmak 2) Taşıma etkinliğini artırmak
3) Uygun malzeme taşıma araçlarını seçmek
9.5.4.1. Malzeme Taşımanın Ortadan Kaldırılması ya da Azaltılması
Gerçekte malzeme taşımaların ortadan kaldırılması ya da azaltılması bakımından önemli alternatif uygulamalar mevcuttur. Düzenleme hataları olarak ortaya çıkan bazı belirtiler malzeme hareketlerinin hatalı oluşuna bağlanabilir. Örneğin; çok fazla yükleme ve boşaltma, ağır malzemelerin tekrar tekrar elle aktarımı, malzemelerin çok uzağa taşınması, bazı noktalarda yığılmaya yol açan dengesiz malzeme aktarımı, taşıma sonucu oluşan zararlar ve benzeri durumlar hatalı malzeme hareketlerinin belirtileri olarak görülebilir. Malzeme taşımada karşılaşılan bu sorunlar bir iş etüdü uzmanının “niçin” sorgulaması ile çözülebilir.
Sorgulama tekniğinde temel süreç şemaları, iş akış şemaları ve akış diyagramları kullanılır. Bu çalışmalar işyeri yerleştirme düzeninden önce ya da aynı anda sürdürülür.
9.5.4.2. Malzeme Taşımanın Etkinliğinin Artırılması Taşıma etkinliğinin artırılması için aşağıdaki kurallar uygulanır;
1) Bir seferde taşınan ürün ya da malzeme miktarını artırmak. Bunun için ürün tasarımı ve paketleme yöntemleri üzerinde geliştirme çalışmaları yapılabilir 2) Mümkün ve ekonomik ise taşıma hızını artırmak
3) Olabildiğince yer çekiminden yararlanmak
4) Taşımaları kolaylaştırmak için yeterli sayıda paket, kutu, çekmelik ve sandık gibi araçlar kullanmak
5) Olabildiğince çok amaçlı taşıma araçlarından yararlanmak
6) Malzemelerin, olabildiğince düz hatlar boyunca taşınmasını sağlamak ve geçitleri açık bulundurmak
9.5.4.3. Malzeme Taşıma Araçları
Malzeme taşıma araçlarının seçimi için mevcut taşıma araçlarının bilinmesi gerekir. Uygulamada yaygınca kullanılan taşıma araçları aşağıda kısaca açıklanmıştır.
Konveyörler: Konveyörler, malzemeyi sabit bir hat üzerinde sürekli olarak veya gruplar halinde taşıyan araçlardır. İşlemleri ve işlem yerleri değişmeyen ürünlerin taşınması için uygundurlar. Malzemenin zaman, hız ve yer bakımından hassas ve kontrollü taşınmasını sağlarlar. Tahıl, maden filizi, kömür vb. gibi dökme maddelerin taşınması veya montaj hattı boyunca parçaların hareketi için kullanılırlar.
Vinçler: Vinçler, ağır yükleri kaldırıp indirmede kullanılan araçlardır. Bir veya birden çok kasmağa sahip olabilirler. Kaldırma aracı olarak halatın ucuna kancalar bağlanır. Yüklerin kararlı bir şekilde indirilmesini sağlamak için vinçlerde bir fren tertibatı bulunur. Kısıtlı bir alana hizmet edebilirler.
Krenler: Krenler, özellikle ağır yüklerin kaldırılması ve taşınması maksadıyla kullanılırlar. Krenlerde kaldırma aracı olarak kancanın ucuna asılan file, ip veya çelik halat kullanılır. Maden filizi, kum, toprak vb. dökme yüklerin kaldırılmasında ve taşınmasında birbirine geçmiş iki parçalı kepçelerden yararlanılır. Krenler, özellikle havadan taşıma için kullanılabildiklerinden yer tasarrufu sağlarlar.
Köprülü ve kollu kren tipleri mevcuttur. Köprülü krenler döküm endüstrisinde, ağır makinaların ve parçalarının kaldırılmasında ve taşınmasında kullanılabilirler.
Elevatörler: Elevatörler, tahıl ve benzeri ambalajsız dökme yüklerin bir seviyeden başka bir seviyeye olabildiğince dar bir alandan en kısa zamanda taşınmasında ekonomik olarak kullanılabilirler. Kovalı, pnömatik, zincirli ve Archimedes burgulu elevatör tipleri mevcuttur.
Endüstriyel Arabalar: Endüstriyel yük arabaları, elevatörler ve konvöyerler gibi sabit izli taşıma araçlarına göre daha esnektirler. Bu bakımdan işlemleri ve işlem yerleri değişken ürünlerin ve değişken konumlu hammaddelerin taşınmasında kullanılabilirler. Genellikle kesikli üretimler ve farklı büyüklüklerdeki malzemelerin taşınmasında tercih edilirler. Çatallı istif arabaları, her yerde kullanılabilmeleri, yükün kaldırılabilmesi ve tek kişi tarafından kullanılabilmesi yönü ile avantaj sağlarlar.
Asansörler: Asansörler, seviye farkı olan yerlerde yükleri düşey olarak hareket ettiren taşıma araçlarıdır. Yüksek fırınlarda kullanılan asansörlerin yolu ise eğiktir.
Asansörler genellikle çok katlı yüksek binalarda ve maden kuyularında kullanılırlar.
Kaplar: Kaplar, malzeme konarak saklanan veya taşınan araçlardır. Karton kutular, bidonlar, paletler, kızaklar, altlıklar hareketsiz kaplardır. Vagonlar, çekmelikler ve el arabaları hareketli kaplardır. Kaplar doğrudan taşıma işinde kullanılmazlar.
9.5.4.4. Malzeme Taşıma Araçlarının Seçimi
Malzeme taşıma araçlarının seçiminde dikkat edilmesi gereken özellikler şunlardır;
1) Malzeme Özellikleri: Taşınacak malzemenin sıvı, katı ya da gaz olması,