HAREKET EKONOMİSİ

Hareket ekonomisi, işçinin çalışma yerindeki hareketlerinin en küçük ayrıntılarına kadar incelenerek işçinin işini mevcut koşullarda en uygun biçimde yapabilmesi tekniğidir.

9.7.1. Hareket Ekonomisi İlkeleri

İşyerinde düzeltilmiş yöntemlerin geliştirilmesinin esasını teşkil eden çeşitli hareket ekonomisi ilkeleri mevcuttur. Bu ilkeler, hareket etüdünün kurucusu F.

Gilbreth tarafından etkinliği artırmak ve el işleri yorgunluğunu azaltmak üzere üç bölümde ele alınmıştır.

1) İnsan vücudunun kullanılması 2) İşyerinin düzenlenmesi

3) Araç ve donatımın düzenlenmesi

Hareketin başladığı yer

Gidilecek yer

Duraklar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Toplam

1 * 3 2 1 6

Duraklara gidişlerin özeti

2 * 3 4 7

3 2 * 1 1 3 1 8

4 2 2 * 1 2 3 10

5 2 4 * 3 3 12

6 2 3 * 1 6

7 2 2 * 1 5

8 2 3 3 4 * 3 15

9 1 1 1 1 1 3 * 8

Toplam 6 7 8 10 12 6 5 15 8 75 Duraklardan çıkışların özeti

Şekil 9.11. Gezi şeması: İşçinin işyerinde hareketleri

9.7.2. İnsan Vücudunun Kullanılması İle İlgili Hareket Ekonomisi İlkeleri İnsan vücudunun kullanılması ile ilgili hareket ekonomisi ilkeleri şunlardır:

 İki el aynı anda harekete başlamalı ve aynı anda durmalıdır.

 İki el, dinleme süresi dışında, aynı anda boş kalmalıdır.

 Kolların hareketi simetrik ve zıt yönlü olmalı, hareketler aynı anda yapılmalıdır.

 El ve bacak hareketleri, işin yeterince yapılabilmesini sağlayabilecek en alt sınıflandırmaya göre yapılmalıdır.

 Momentum işçinin kolayına gelecek şekilde ayarlanmalı ve adale gücüyle önlenmesi gerekli yerlerde de en düşük düzeye indirilmelidir.

 Sürekli eğilerek yapılan hareketler, ani ve sert yön değiştirmeleri kapsayan doğrusal hareketlere tercih edilmelidir.

 Balistik serbest hareketler, sınırlı ya da kontrollu hareketlerden daha çabuk, daha kolay ve daha doğru olarak yapılır.

 Bir işlemin otomatik olarak yapılmasında ve yumuşaklıkta uyum asaldır ve iş, gerektiği yerde kolay ve doğal bir uyuma olanak verecek şekilde düzenlenmelidir.

 Çalışma yeri, işçinin en az göz hareketini gerektirecek uygun bir görüş alanı içine yerleştirilmelidir.

9.7.3. İşyerinin Düzenlenmesi İle İlgili Hareket Ekonomisi İlkeleri İşyeri düzenleme ile ilgili hareket ekonomisi ilkeleri şunlardır:

 Alışkanlık sağlamak üzere bütün araç ve malzemeler için sabit yerler bulundurulmalıdır.

 Araçlar ve malzemeler aramayı azaltmak için önceden uygun yere konup, uygun biçimde düzenlenmelidir.

 Eğimli taşıma düzeni, sandıklar ve kaplar malzemelerin, çalışma noktalarının elden geldiğince yakınına ulaştırılmasını sağlayacak şekilde kullanılmalıdır.

 Araçlar, malzemeler ve yönetme kolları işçinin en geniş çalışma alanı içine yerleştirilmeli ve bunların işçiye mümkün olduğu kadar yakın olmaları sağlanmalıdır.

 Malzemeler ve araçlar en iyi hareket sırasını sağlayacak şekilde düzenlenmelidirler.

 İşçinin biten işi göndermek üzere ellerini kullanmasını önlenerek, fırlatma / bırakma ile işin kendiliğinden bir sonraki yere gitmesini sağlayacak düzenler kurulmalıdır.

 Uygun ışıklandırma için gerekli önlemler alınmalı ve işe göre iyi bir oturma sağlayacak tip ve yükseklikte sandalye sağlanmalıdır. Çalışma yerinin ve sandalyenin yüksekliği, ayakta ya da oturarak çalışmaya elverecek şekilde ayarlanmalıdır.

 İşyerinin rengi, yapılan işin rengiyle zıt olmalı, böylelikle göz yorgunluğu önlenmelidir.

9.7.4. Donanımın Hazırlanması İle İlgili Hareket Ekonomisi İlkeleri

 İşin bir mengene ya da ayakla çalıştırılabilen bir araçla tutulabildiği hallerde ellerin bütün “tutma” hareketinden kurtarılması gerekir.

 Mümkünse iki ya da daha fazla araç birleştirilerek kullanılmalıdır.

 Her parmağın ayrı bir hareket yaptığı yerlerde (daktilo yazımı) yük, parmakların normal güçlerine göre dağıtılmalıdır.

 Büyük tornavida ve manivela gibi araçların sapları elle en iyi kavranacak şekilde yapılmalıdır. Özellikle sapın kullanılması büyük bir güç gerektiriyorsa bu gereklidir.

 Levyeler, araç kolları ve kolla çevrilen volanlar vücudun durumunu az değiştirerek ve mekanik avantajdan en çok yarar sağlanarak kullanılabilecek bir biçimde yerleştirilir.

9.7.5. Hareketlerin Sınıflandırılması

İnsan vücudunu kullanmadaki hareket ekonomisinin dördüncü ilkesi hareketlerin en düşük sayıda olmasını öngörür. Hareketlerin sınıflandırılması, vücut organlarının, etrafında hareket ettiği eksenlere göre kurulmuştur. Tablo 9.12’de hareketlerin sınıfları verilmiştir.

Üst hareketler alt hareketleri kapsar. Buna göre, en düşük sınıfın kullanılması ile harcanacak çaba azaltılabilir. İşyeri yerleştirme düzeninin kurulmasında gerekli nesnelerin kolay erişilebilecek yere yerleştirilmesi işçinin düşük hareket sınıfında çalışmasını sağlar.

Tablo 9.12. Hareketlerin sınıflandırılması.

Sınıf Eksen Hareket eden organlar 1 Parmak eklemi Parmak

2 Bilek El ve parmaklar

3 Dirsek Ön kol, el ve parmaklar

4 Omuz Üst kol (pazu), ön kol, el ve parmaklar 5 Gövde Gövde, üst kol, ön kol, el ve parmaklar

9.7.6. Mengene ve Bağlama Düzeni Modelleri

Mengene, parçaları doğru durumda tutar ve parçayı işleyen takımın doğru kullanılmasını sağlar.

Bağlama düzeni, parçaları tutmaya yarayan daha basit bir araçtır.

Bağlama düzenleri iyi tasarlanarak işçinin gerekenden fazla çaba harcaması önlenmelidir. Bu bakımdan iş etüdü uzmanı ve model tasarımcıları arasında bir işbirliği kurulmalıdır.

Mengene ve bağlama düzeni çalışmalarında dikkat edilecek hususlar:

 Mengene çeneleri kolay açılıp kapanabilecek şekilde olmalı ve parçanın hassas yerleştirilmesi gerekmedikçe sıkıştırılmamalıdır.

 Mengene, ellerin işlenecek parçaları mengeneye çok az bir zorlama ile yerleştirilebilmesine olanak sağlayacak biçimde tasarlanmalıdır. Mengene giriş noktası ile parçanın alındığı yer arasında bir engel olmamalıdır.

 Mengeneyi gevşetme işlemi aynı anda, takılan parçayı da dışarı atabilmelidir.

Böylece ek hareketler önlenmiş olur.

 İki elle birden çalışmayı gerektirmeyen montaj işlerinde, bağlama düzenleri mümkünse aynı anda iki parçanın yerleştirilebileceği bir düzende yapılmalı ve aralarında iki elin kolaylıkla çalışabileceği yeterlikte bir boşluk bulunmalıdır.

 Kimi durumlarda, mengeneler birçok küçük parçayı alacak düzende yapılır.

Birçok parça tek bağlamada yerleştirilebilirse yükleme zamanından artırım sağlanır.

 İş etüdü uzmanı takım bağlama düzenlerini de bilmek sorundadır. Frezelerde aynı anda birden fazla parçanın frezelenmesi olanağı bulunabilir.

 Eğer mengenede parçaların düzgün yerleştirilmesini sağlayan yaylı pim kullanılıyorsa, bu yayların sağlamlıklarına dikkat edilmelidir.

 Bir parçayı mengeneye yerleştirirken, işçinin bütün işlem aşamalarında ne yaptığını görebilmesi önemlidir. Bu durum mengene modeli onaylanmadan dikkate alınmalıdır.

9.7.7. Kontrol Düzenekleri ve Göstergeler

Fizyolog ve psikologlara göre, makinaları yöneten kişilerin yorgunluğunu azaltmak maksadıyla makina üzerindeki yönetme düzenleri ve göstergeler belirli düzen içerisinde olmalıdırlar. Bu düzenler ve göstergeler, başlangıçta insan faktörü de dikkate alınarak çalışma koşullarına uygun biçimde tasarlanmalıdır. Bu konunun önemli olması, gelişmesini ve ergonomi biliminde önemli yer tutmasını sağlamıştır.

9.7.8. İki El Süreç Şeması

İki el süreç şeması için Şekil 9.12’de iki el süreç şeması gösterilen tapalama örneği alınmıştır. Bu yöntemde, tapalanacak boru elemanları mengenenin sonunda bulunan durdurma markasına kadar itilerek bağlanmakta, tapa boru ucuna bir anahtarla takılmaktadır.

Mevcut yöntem eleştirel incelemeye tabi tutulduğunda bazı sorularla faaliyetlerin sorgulanmasının gerektiği görülür. Buna göre mevcut yöntem için aşağıdaki sorular sözkonusu olabilir:

1) Boru niçin mengenede tutma gereği duyulmaktadır?

2) Anahtarı elde saklayamaz mıyız?

3) Elemanter faaliyetlerin bu derece ayrıntılı olması kaçınılmaz mıdır?

Bu sorulara verilebilecek cevaplar aşağıdaki gibi olabilir:

1) Boruyu mengenede tutma gereği yoktur. Bu işlemler atlanabilir.

2) Anahtarı sürekli elde saklamak mümkün olmaz. Çünkü aynı el mengenenin sıkılması için de kullanılmaktadır.

3) Elemanter faaliyetler için fazla ayrıntıya girilmeyebilir. Böylece işçilerin de faaliyetlerini kolay algılamasına imkan sağlanır.

Bu cevaplara bağlı olarak elde edilecek yeni yöntem için oluşturulan iki el süreç şeması Şekil 9.13’de uygulanmıştır. Sol el için toplam faaliyetler 8’den 3’e, sağ el için ise 17 faaliyet 5 faaliyete düşürülmüş; depolama ve tutma etkinlikleri ortadan kaldırılmıştır.

9.7.9. En Küçük Hareket Etüdü

Çok tekrarlı işlemlerde işçinin en az yorgunluk ve çaba ile işi yapabilmesine yönelik olarak hareket şekillerinin geliştirilmesi için yapılan ayrıntılı etüde en küçük hareket etüdü denir. En küçük hareket etüdü metot etüdü tekniğinin bir bölümüdür.

İKİ EL SÜREÇ ŞEMASI

ŞEMA NO:1 SAYFA NO:1/1 İŞYERİ YERLEŞTİRME DÜZENİ RESİM VE PARÇA: 10 çapında boru ve manşon Mevcut yöntem

İLK UZUNLUK: 420 mm

Şekil 9.12. İki el süreç şeması: Boruya manşon takma (mevcut yöntem)

İKİ EL SÜREÇ ŞEMASI

Şekil 9.13. İki el süreç şeması: Boruya manşon takma (geliştirilmiş yöntem) En küçük hareket etüdü teknikleri insan etkinliklerini yapıldıkları amaçlara göre hareket bölümlerine ya da hareket gruplarına ayırma ilkesine dayanır. Bu hareketler, hareket etüdünün kurucusu Frank B. Gilbreth tarafından geliştirilmiş olup, Gilbreth’in ters yazılışı olan “therblig” terimi ile ifade edilmiştir.

10. İŞ ÖLÇÜMÜ