3) Zayıf kontrast: Siyaha yakın veya siyah fon üzerine siyah işaretler
7.3.3. Aydınlatma Biçimi ve Çeşitleri
[ ] (7.35)
olarak ifade edilir. Burada, yayma derecesidir.
Tablo 7.8’de bazı renklerin ve yüzeylerin yansıtma oranları verilmiştir.
Tablo 7.8. Çeşitli yüzey ve renklerin yansıtma oranları ( )
Yüzey / Renk Yansıtma oranı
Yeni beyaz boyanmış duvar 0.7 – 0.85
Açık renk sıva 0.5 – 0.6
Pastel renkler 0.65 – 0.75
Koyu ren duvar boyaları 0.3 – 0.5 Temiz, paslanmamış çelik 0.60
Üzeri yalı çelik 0.30
Alüminyum folye 0.80
Beton, yeni 0.5
Beton, eski 0.15
Islak asfalt cade 0.05 – 0.10 Kuru asfalt cadde 0.10 – 0.20
Tuğla 0.1 – 0.3
Sunta 0.4 – 0.6
Ceviz ağacı, doğal 0.3 – 04 Ceviz ağacı, koyu 0.1 – 0.3 Çok açık renk perde 0.65 – 0.85
Koyu renk perde 0.1 – 0.3
Yüksek bir görüş performansının gerektiği yerlerde en az 100 cd/m2 ışık yoğunluğuna ihtiyaç vardır.
Yayma derecesi ile absorpsiyon derecesi arasında
(7.36)
bağıntısı geçerlidir.
Yayma derecesi renk, yüzeyin yapısı, pürüzlülük, boyanın yeniliği, kirlenme durumu gibi faktörlerden etkilenir.
Renklerin ve bazı malzemelerin yansıtama oranları ile çalışma ortamları için önerilen yansıtma oranları Tablo 7.9’da verilmiştir.
7.3.3. Aydınlatma Biçimi ve Çeşitleri
İşgörenlerin rahat ve istekli bir şekilde çalışabilmeleri maksadıyla yeterli ve tatmin edici bir aydınlatma düzeyi gerçekleştirilmelidir. Yeterli aydınlatma verimliliği doğrudan etkiler. Hızlı ve doğru görme, zaman tasarrufu ve kalite yükselmesi sağlar. Yetersiz aydınlatma, verimliliği azaltır ve işçinin moral ve göz sağlığını olumsuz etkiler. En uygun nitelikte hijyenik ışık gün ışığı gibi beyaz
ışıktır. Gün ışığının yetersiz olduğu yerlerde bu ışığa yakın fluoresan lambalarla
Endirekt aydınlatma, ışığın % 90'ı yukarıya doğru.
Biçim ve çeşitlerine göre ise aydınlatma altı grupta toplanmaktadır: gün ışığı ile aydınlatma, yapay aydınlatma, genel ve yerel aydınlatma, dikey aydınlatma, fabrika ve atölye aydınlatması, dinlenme yerlerinin aydınlatılması.Bazı çalışma yerleri için önerilen aydınlatma düzeyleri de Tablo 7.10’da verilmiştir.
Tablo 7.10. Çalışma yerleri için önerilen aydınlatma düzeyleri
Sıra Ortam – Çalışma Alanları Aydınlatma şiddeti (lüx) Genel Alanlar
1 Arama gerektiren çeşitli depolar 100
2 Koridorlar 20
3 Satış veya servis tezgahı 200
4 Spor salonları 300
5 Soyunma odaları, tuvaletler, vb. 100 Büro ve Benzeri Yerler
6 Teknik çizim, proje masası 750
7 Toplantı odaları 300
8 Sürekli çalışanın bulunduğu yerler 200
9 Laboratuvarlar 300
10 Bilgisayar odaları, vb. 500
Çimento, Seramik, Cam Fabrikaları
11 Fırın 200
12 Emaye kaplama, hadde pres 300
13 Vasat kalitede kristal taşlama, oyma 750
14 İnce işler, vb. 1000
Demir – Çelik Tesisleri, Haddehaneler, Döküm Fabrikaları
15 Otomatik tesisleri 50
16 Kalite kontrol 500
17 Kalın sac işleme, soğuk hadde, kaba montaj 200
18 İnce montaj, kalıp verme 500
19 Boya, taşlama, cila 750
20 İnce cila 1000
21 Kontrol, inceleme, vb. 750
Elektroteknik
22 Kablo imalatı, basit montajlar, bobin sarma 300 23 İnce cihaz montajı, sigorta yapımı, vb. 1000
24 Elektronik montaj, vb. 1500
Saatçilik, Ziynet Yapımı
25 Süs eşyası yapımı 1000
26 Değerli taşların işlenmesi 1500
27 Optik işleri, gözlükçü, saat tamircisi 1500 Kereste ve Ağaç İşleri
28 Testere makinası 200
29 Planya, tutkallama, montaj 200
30 Kaplama seçimi, oyma işleri, model yapımı 500
31 Kalite kontrol, vb. 750
Kağıt Endüstrisi
32 Kağıt makinaları 300
33 Ciltcilik, matbaacılık 500
34 Çelik ve bakır baskı, vb. 2000
Sıra Ortam – Çalışma Alanları Aydınlatma şiddeti (lüx) Dericilik 42 Mutfaklar, temizlik kontrolu, tasnif vb. 500
Hizmet Sektörü
43 Resepsiyon, lokanta 200
44 Otel mutfağı, kuaför 500
45 Büfe vb. 300
Dış Mekanlar
46 Benzin istasyonu 100
47 İnşaatlar 20
48 Tren istasyonunda peronlar vb. 10
7.3.3.1. Gün Işığı İle Aydınlatma
Aydınlatma şiddeti, bulutsuz bir yaz gününde açık havada 100.000 lüx, kapalı günde 3000 lüx’tür. Gün ışığı ile ortamı aydınlatma, ekonomiklik, insanın sağlığı ve psikolojisi açısından yararlıdır. Ancak, geniş alana ve yüksekliğe sahip mekanlarda, çoğu zaman yeterli olmayan gün ışığı ile aydınlatmanın yapay aydınlatma ile takviye edilmesi gerekir.
Yeterli bir gün ışığı girişini sağlamak için, pencerelerin yerden yüksekliği ortalama 80 – 125 cm olmalı ve tavana kadar uzanmalıdırlar. Üst kenarı fazla yukarıya çıkmayan büyük ve geniş pencerelere göre küçük ama yüksekte bulunan pencereler daha iyi bir gün ışığı aydınlatması sağlar. Ancak, insanın dış ortamla ilişkisi kesilmemelidir. Pencere, ortam yüzölçümünün en az % 10’u büyüklüğünde olmalıdır.
Bir yerdeki gün ışığı oranını belirlemek için gün ışığı katsayısı kullanılır. Gün ışığı katsayısı pencere yakınında en yüksek değere ulaşır ve içe doğru hızla düşer.
Gün ışığının ortama girebileceği güney, doğu ve batı yönlerinde göz kamaşmasını önlemek için pencerelerde güneşlikler gibi yardımcı gereçler kullanılabilir. Gün ışığı ile aydınlatmada ortamın her yerinin olabildiğince eşit ve homojen ışık almasını sağlamak gerekir. Büyük hacimli alanlarda ise en iyisi çatıdan aydınlatma yapılmasıdır.
7.3.3.2. Yapay Aydınlatma
Yapay aydınlatma her ortam için gereklidir. Bazı çalışma yerlerinde gündüzün çalışıldığı için yapay aydınlatma pek fazla kullanılmamaktadır. Ancak sadece gündüzleri çalışılan işyerlerinde dahi, kış mevsimlerinde gündüzlerin kısa olması, mekanın geniş ve hacimli olması, yapılan işin incelikli olmasından dolayı yapay aydınlatma ile desteklenme zorunluluğu vardır. O halde, yapay aydınlatma sistemi, gece çalışmaları için aydınlatma ve gündüz çalışmaları için destekleyici aydınlatma şeklinde tasarlanmalıdır. Eğer bütün gün boyunca doğal aydınlatma yeterli değilse sürekli yakılmalı, hava kararırken lambalar kademeli olarak devreye sokulmalıdırlar. Aydınlatma tasarımı yapılmadan önce ortamın duvar, taban, tavan, kolon vb kısımları dikkatle incelenmelidir. Lambalardan gelen ışınların girişim sağlayarak homojen aydınlatma sağlaması için lambalar yükseğe monte edilmelidir.
Işık kaynağından çıkan ışınların çalışana geliş açısı da önemlidir. Işık kaynağı, görüş açısının 450 dışına ve pencere ışığının geldiği tarafa yerleştirilmelidir.
Dışarıya doğru ışık sızmasını önlemek için geceleyin pencereler açık renk perdelerle kapatılmalıdır.
Gün ışığının desteklendiği yerlerde gün ışığının rengine yakın renklerde ışık kullanılmalıdır. Bu açıdan fluoresan lambalar uygundur.
İşgörenin çalıştığı yerin çevresindeki aydınlık, çalışma yerindeki aydınlıktan fazla, 1/3’ünden az olmamalıdır. Fluoresanla yapılan aydınlatmalarda biraz hassas ve özenli yerleştirme ile aşırı gölgeler ve titreşimler önlenebilir. Ancak, gölgeler üç boyutlu görmeyi kolaylaştırdıklarından, bazen tamamen yok edilmeleri doğru
değildir. Gölgesiz düzgün bir ışık dağılımında cisimlerin yüzeylerindeki pürüz ve girinti, çıkıntıları görmek çok zordur. Işık bir yüzeye çok eğimli düştüğü zaman gölgelemeler oluşur. Kalite kontrol ve benzeri işlerde bu tekniklerden yararlanılır.
Kötü ve aşırı aydınlatma göz yorgunluğuna sebep olur. Çalışanın, gözlerini işten ayırdıktan sonra çevresindeki az ışıklı ortama uyum sağlamaya çalışması kasların yorulmasına ve uzun vadede hassasiyetlerinin bozulmasına neden olacaktır.
Bulunulan ortamda duvarların açık ve parlak renklerle boyanması, bu yüzeylere gelen ışığın emilmeden tekrar çalışma alanına dönmesini sağlar. Bu, çalışılan ortamın daha aydınlık olması bakımından, psikolojik açıdan ve enerji tasarrufu açısından yararlıdır.
7.3.3.3. Genel ve Yerel Aydınlatma
Genel aydınlatma, geniş ve yüksek hacimli çalışma yerlerinde ve çalışma yerlerinin sabit olmadığı yerlerde daha çok gereklidir. Uygun bir genel aydınlatma kullanılan alanın geniş görülmesini sağlar. Genel aydınlatmada göz kamaşmasını önlemek ve homojen ışık dağılımı sağlamak için lambalar yükseğe yerleştirilir.
Eğer yeknesak bir ışık dağılımı istenirse, ışık kaynakları birbirine daha yakın yerleştirilir. Genel aydınlatmada tavandaki iki lamba arasındaki uzaklık, lamba - çalışma yüzeyi mesafesinin 1.5 katını aşmamalıdır.
Yerel aydınlatma genellikle çok hassas işlerde, güçlü bir ışık kaynağı ile aydınlatılması gereken yerlerde veya yaşları daha ileri olanların çalıştıkları yerlerde kullanılmaktadır. Bundan dolayı, örnek olarak 20 yaşlarındaki bir işgörenin çalıştığı yerde ışık ihtiyacı 120, 300, 900 lüx ise; aynı değerler 60 yaşındaki bir işgören için 250, 550, 1100 lüx olmaktadır.
7.3.3.4. Dikey Aydınlatma
Bazı çalışma yerlerinde dikey aydınlatma yapılır. Örnek olarak, kütüphanelerde raflar, bazı makinaların çalışılan yüzeyleri vb. dikey yüzeylerdir. Bu kısımların aydınlatılması, ayrı bir teknikle; özel ve iyi dağılım yapan lambalarla gözleri kamaştırmadan yapılması gerekir.
7.3.3.5. Fabrika ve Atölye Aydınlatması
Büyük alan ve hacimlere sahip atölye ve fabrikaların hem genel hem de yerel aydınlatmaya ihtiyacı olabilir. Genellikle büyük çalışma alanlarının tavanları da yüksek olduğu için bu derece geniş bir hacmi aydınlatmak maksadıyla çok güçlü lambalara ihtiyaç vardır. Yapılan işte eğer renk ayrımı önemli ise, renkleri gerçeğe yakın gösterme özelliği olan lambalar kullanılmalıdır.
Üzerinde çalışılan parça tezgahta yatay duruyorsa, aydınlatma Şekil 7.4.a’da görüldüğü gibi, lambalar uzunlamasına sıralanarak yerleştirilmelidir. Yapılan işin dikey kısımlarının da iyi görünmesi gerekiyorsa, Şekil 7.4.b’de görüldüğü gibi, lambalar tezgah uzunluğuna göre enine yönde sıralanmalıdır. Şekil 7.4.c’deki gibi, lambaların belirli bir açı ile yerleştirilmesi daha uygun bir aydınlatma sağlayabilir. Burada ışık işçiye sol taraftan gelir. Daha güçlü, gölgesiz ve
yeknesak bir aydınlatma isteniyorsa, lambalar Şekil 7.4.d’de görüldüğü gibi, enine ve boyuna olmak üzere karışık yerleştirilir. Üzerinde çalışılan iş incelikli çalışma ve hassas görme istiyorsa, genel aydınlatmanın yanında özel aydınlatma da kullanılmalıdır. Bütün aydınlatma şekillerinde ışığın yansıyıp göze gelmemesine dikkat edilmelidir. Genellikle tezgahların açık ve mat renkli olmasına özen gösterilmelidir.
Şekil 7.4. Tezgahların aydınlatılması
Yansımanın önlenmesi için Şekil 7.5’de görüldüğü gibi, ışık 450’lik görüş açısının dışına yerleştirilmelidir. Yansımalar ve göz kamaşmasının önlenmesi için ışıklar ya göz hizasındaki çizgiden biraz aşağıya, ya da bu çizgiden yaklaşık 450 yukarıya yerleştirilirler.
Şekil 7.5. Tezgah ve masaların aydınlatılması
7.3.3.6. Dinlenme Yerlerinin Aydınlatılması
Dinlenme yerlerindeki aydınlatma çalışma ortamlarındakinden daha farklı olduğundan dolayı ışık yoğunluğu, ışık rengi, duvar ve tavan rengi vb. gibi özelliklerde de farklılıklar olur. Genellikle dinlenme yerlerinde fluoresan lambaların verdiği beyaz ışık yerine, loş bir hava veren lambalıklarla örtülmüş sarı ışık kullanılır. Dinlenme yerlerinde çok düzgün ve yüksek bir aydınlatma gerekli değildir. Bu tip yerlerin yapay aydınlatılmadan ziyade doğal gün ışığı sağlayacak geniş pencerelerle aydınlatılması her açıdan daha olumludur. Bu ortamlarda duvarlar insana rehavet ve sıcaklık veren değişik renklerle boyanabilir. Dinlenme yerlerinde 200 – 300 lüx arasında bir aydınlık yeterlidir.