2. KAVRAMLAR VE KURAMSAL ÇERÇEVE
2.1. Kavramsal Olarak Demokrasi
2.1.2. Yurttaşlık ve Siyasal Katılım
Demokrasinin işlerliği açısından yurttaşlık ve siyasal katılım kavramları önem taşımaktadır. Aristoteles’e göre yurttaş yasal, siyasal ve yönetsel görev alan kimseler olmaktadır. İyi yurttaşın hem yönetme, hem de yönetilme bilgi ve yeteneği olması gerekmekte; bu ise özgür kimselerin özgür kimselerce yönetilmesiyle
88 Bernard Crick, a.g.e., s. 90-94. 89 Ayferi Göze, a.g.e., s.251, 252. 90 Andrew Heywood, a.g.e., s. 59, 60.
91 John Stuart Mill, On Representative Government, The Electric Book Company, London, 2001, s.
129-158; Manfred G. Schmidt, a.g.e., s. 92-97.
92 Manfred G. Schmidt, a.g.e., s.104, 105. 93 Andrew Heywood, a.g.e., s. 59.
gerçekleşmektedir.94 Derek Heater’a göre ise, statüsünün nasıl tanımlandığı önemli
olmayan bir kültürel grubun üyesi olarak belirlenebilecek birey, başka bir birey ya da ulustaki gibi bir grupla değil, esas olarak bir devlet fikri ile bağını tanımladığında yurttaş olmaktadır.95
Siyasal katılımın ise birçok tanımı bulunmaktadır. Siyasal katılım, toplumsal düzenin kuruluşu, yönetimi ve denetimine ilişkin politikaların saptanması, kararların alınması ve uygulanmasına ilişkin çabaların eylemli olarak içinde bulunmak şeklinde tanımlanabilmektedir.96 Yine siyasal katılım, toplumu oluşturan bireylerin, bir siyasal
davranış türü olarak alınan veya alınacak her türlü siyasal, ekonomik ve toplumsal kararlar karşısında gösterdikleri tepkiler, eğilimler ve yaklaşımlar olarak ifade edilebilmektedir. Seçim davranışları ya da seçimlere katılım, siyasal katılımın en demokratik, en kapsamlı biçimi olarak oy vermenin ötesinde her türlü siyasal olaylar ve kararlar karşısında vatandaşların basit bir ilgisinden başlayıp, yoğun kitlesel protesto eylemlerine kadar uzanan davranış biçimleridir.97
Siyasal katılım, bireylerin, devlet tarafından alınan kararları etkilemek üzere tasarlanmış oy verme, seçim faaliyetlerine katılma, hükümet kararlarını etkilemeye yönelik lobicilik, örgütlenme ve dernekleşme, siyasal parti etkinlikleri gibi faaliyetlerini ifade etmektedir.98 Siyasal katılım siyasal karar alma sürecinin her aşamasına katılım olarak da tanımlanabilmekte; katılım siyasi otoriteyi etkileme amacı taşımaktadır. Vatandaşların genel ve yerel düzeyde devlet organlarının çalışanlarını ya da kararlarını etkileyen tüm davranışları; kendilerince ya da başkalarınca tasarlanan, yasal ve yasal olmayan, başarılı ya da başarısız davranışların tümü, siyasal katılım kavramı içinde yer almaktadır.99 Bu çerçevede, siyasi makamları sorgulama becerisi
94 Ayferi Göze, a.g.e., s. 44.
95 Hasan Demir, Demokrasi Düşüncesinin Gelişimi Bağlamında Demokrasi ve Demokrasi Karşıtı
Görüşler: Giovanni Sartori ve Carl Schmitt, (Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Felsefe Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2013, s. 66.
96 Saim Sezen, Seçim ve Demokrasi, Gündoğan Yayınları, Ankara, 1994, s. 52. 97Ali Öztekin, a.g.e., s. 223, 224.
98 Halis Çetin, Modernleşme ve Türkiye’de Modernleştirme Krizleri, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2003,
s. 136.
ve isteği; kamusal politikalarla ilgili kamusal tartışmalara katılabilme,100 bir mevki
için aday olma, baskı grupları veya çıkar gruplarına katılma ve yönetsel birimlere şikâyet etme101 belirtilen davranışlara örnek olarak gösterilebilmektedir.
Bu bağlamda, siyasal katılım salt seçimlerde oy kullanma anlamına gelmemekte; farklı şekillerde gerçekleşebilmekte ve hatta seçimlerde oy kullanmayan biri, faal bir şekilde başka araçlarla siyasete katılabilmektedir.102 Ayrıca, modern
demokrasinin partiler demokrasisi olması, siyasal katılımı sadece seçimlere indirgemek ve siyasal partilerin katılım sağlama görevlerini seçim zamanlarıyla sınırlı görmek anlamını taşımamalı; katılımın değişik biçimleri üretilmeli ve yurttaşlar bilinçlendirilmelidir.103 Katılım, halkın kendini yönetecek kişileri seçtikten sonra,
siyasi iktidarın özellikle uygulamalarına örgütleri aracılığıyla zaman zaman katılabilmesi, o kararları etkileyebilmesi ve gerektiğinde de değiştirebilmesini ifade etmektedir.104 Bu noktadan hareketle bireyler, siyasal yaşamla aynı derecede ve
yoğunlukta ilgilenmediklerinden, siyasete farklı düzeylerde katıldıkları
söylenebilmektedir. Siyasete katılım, siyasete katılmama, ilgi duymama; yalnız seçimlere katılma ve seçimler dışında siyasete ilgi duyma şeklinde gerçekleşebilmektedir. Daha üst düzeyde ise, bir siyasal partiye üye olmak, parti için çalışmak gibi siyasal yaşama etkin bir biçimde katılım söz konusu olabilmektedir.105
Siyasal katılım birçok etkenin ürünü olarak ortaya çıkan bir tutumdur. Bu çerçevede, Robert Dahl vatandaşların siyasete katılım yoğunluklarında ve katılım şekillerinde farklılıklar olduğunu ifade etmektedir.106 Dahl, katılımın ilgi, önemseme,
bilgi ve eylem şeklinde sıralanabilen dört boyutta gerçekleştiğini ileri sürmektedir. Bu boyutlardan ilgi, siyasal olayları izleme derecesini; önemseme onlara verilen önem derecesini; bilgi, onlarla ilgili olarak sahip olunan verileri; eylem ise, siyasal kararları
100 Will Kymlicka, Çağdaş Siyaset Felsefesine Giriş, Çeviren: Ebru Kılıç, İstanbul Bilgi Üniversitesi
Yayınları, İstanbul, 2006, s. 402, 403.
101 Richard D. Bingham; David Hedge, State and Local Government in a Changing Society, McGraw-
Hill, USA, 1991, s. 225.
102 Robert S. Lorch, State&Local Politics, Prentice Hall, New Jersey, 1992, s. 59.
103 Meral Öztoprak Sağır; Naci Karkın, “Demokrasinin Güncel Sorunları ve Demokratik Paradokslar”,
Akdeniz İ.İ.B.F. Dergisi, S 10, s. 1-25, Ankara, 2005, s. 4.
104 Nesrin Demir, a.g.e., s. 603.
105 Esat Çam, Siyaset Bilimine Giriş, Der Yayınları, İstanbul, 2005, s. 169, 170. 106 Robert A. Dahl, a.g.e., s. 104.
etkilemek için gösterilen çabaları başka bir ifade ile siyasal olaylara faal olarak karışmayı ifade etmektedir.107
Vatandaşların temsil sürecine ve parti sistemine gösterdiği ilginin azalması sonucunda seçimlere ve parti üyeliğine gösterilen ilgide azalma olmakta; bu ise beraberinde siyasal katılımdan uzaklaşmayı getirmektedir. Kararların bireylerin katılımından ziyade lobicilik faaliyetlerinin etkisiyle alınması; seçimlerin siyasal oligarşilerin yeniden onanmasından başka bir şey olmaması neticesinde, sistemden memnun olmama, güvensizlik ve motivasyon krizinin ortaya çıkması seçmenleri oy kullanma davranışından uzaklaştırmaktadır.108
1950’li yıllardan sonra yapılan siyasal katılım davranış araştırmaları, gelişmiş modern sanayi toplumlarında vatandaşların her düzeyde siyasete katılımlarının, geleneksel toplumlardan çok daha yoğun ve bilinçli olduğunu göstermiştir. Başka bir ifadeyle, sanayi toplumlarında vatandaşlar ve vatandaşların oluşturdukları her türlü toplumsal örgüt, siyasi iktidarın oluşmasında, denetlenmesinde ve el değiştirmesinde seçimlerin dışında sürekli etkili olmakta, ağırlığını koymakta ve daha da ötesinde siyasi kararların alınma aşamasında bile etkili olabilmektedirler. 109 Özetle,
modernleşme düzeyi arttıkça bireylerin siyasete katılım oranı ve yoğunluğu artmaktadır. Bu çerçevede, ekonomik gelişme düzeyi, toplumdaki yüksek statülü roller, ekonomik gelir düzeyi, siyasal örgüt ve derneklerin varlığı ve bunlara tanınan haklar, toplumsal, siyasal ve özellikle ekonomik sınıfların çıkar çatışması, sosyal sınıflar, bölgeler ve cemaat grupları arasındaki çatışmalar, şehirleşme, devletin siyasal değerleri ve ideolojik yapısı siyasal katılımı etkileyen en önemli faktörler olmaktadır.110
Özetle, vatandaşlar siyasete çeşitli şekillerde katılabilmektedirler. Katılım siyasi olaylara ilgi duyma ile başlayıp; faal olarak kararları etkilemeye çalışmaya kadar uzanabilmektedir. Bu çerçevede, Robert Dahl’ın ortaya koyduğu siyasete katılım
107 Münci Kapani, a.g.e. , s. 131; Ahmet Taner Kışlalı, a.g.e., s. 185, 186.
108 Mustafa Kemal Coşkun, Demokrasi Teorileri ve Toplumsal Hareketler, Dipnot Yayınları, Ankara,
2007, s. 34, 35.
109 Ali Öztekin, a.g.e., s. 224. 110 Halis Çetin, a.g.e., s. 136.
biçimlerinden eylem boyutu, siyasal kararları etkilemek için gösterilen çabaları ifade etmekte ve çalışmada eylem boyutunun içinde yer alan toplumsal hareketler ele alınıp incelenmektedir.