GRAFİK III. 1.7 PARA ÇARPANI
YENİ MERKEZ BANKASI KANUNU VE BAĞIMSIZLIK
14 O cak 1970 tarih ve 1211 sayılı Türkiye C um huriyet M erkez Bankası (B anka) K anunu’nun yürürlüğe girdiği 26 Ocak 1970 tarihinden bugüne kadar geçen dönem de ekonom ik koşullar önemli ölçüde değişm iştir. M erkez bankacılığı konusunda başta A vrupa Birliği normları olm ak üzere dünyada m eydana gelen gelişm eler çerçevesinde Banka K anun’unda, zaman içinde çeşitli değişiklikler yapılm ıştır.
1983 yılında yapılan değişiklik ile, B anka’ya açık piyasa işlem leri yapm ak, m evduat vade ve türleri ile m evduatta vade m üddetlerini ve bunların yürürlük zam anlarım tayin etm ek, m illi para ile altın ve yabancı paralar arasındaki değişim i H üküm etçe belirlenecek esaslar çerçevesinde tayin etmek, ilgili m evzuat ve H üküm etçe alınacak kararlar çerçevesinde altın ve döviz rezervlerini ülke ekonom ik m enfaatlerine uygun şekilde yönetm ek, H üküm etçe alınacak kararlar çerçevesinde borsada döviz ve kıym etli m adenler üzerinde işlem yapm ak ve T asarru f M evduatı Sigorta Fonu’nu idare ve tem sil etm e görevleri verilm iştir. D iğer taraftan, M erkez B ankası’nm, bankalar tarafından alm an ve verilen faiz oranları ile benzeri düzenlem eler için Bakanlar Kuruluna tek lif verm e uygulam ası ile bankacılık sistem indeki kredi hacmi ve kredi şartlarını düzenlem e yetkisi kaldırılm ıştır.
1986 yılında yapılan değişiklikle, M erkez B ankası’nın, para ve kur politikasını fiyat istikrarını sağlayacak bir tarzda yürüteceği ilk kez belirtilm iştir. 1990 yılında yapılan düzenlem e ile, B aşkan’ın (G uvem ör), Bakanlar Kurulu tarafından beş yıl süre ile atanm ası benim senm iştir.
1994 yılında yapılan değişiklikle, M erkez B ankası’nın Hazine ile kam u kurum
ve kuruluşlarına açm ış olduğu avans miktarı sınırlandırılm ıştır. M erkez
B ankası’nın H azine’ye açm ış olduğu kısa vadeli avans m iktarı, 1994 yılı için cari yıl genel bütçe ödenekleri toplam ının bir önceki mali yıl genel bütçe ödenekleri toplam ını aşan tutarın yüzde 12’si ile sınırlandırılmıştır. Hâzineye açılan kısa vadeli avans m iktarı, kademe kadem e azaltılarak 1998 yılı ve takip eden yıllar için yüzde 3 ’e düşürülm üştür. A yrıca, Banka tarafından kamu kurum ve kuruluşlarına açılabilecek iskonto ve avans m iktarı toplam ı, H azine’ye açılan kısa vadeli avans m iktarı limitinin yüzde 50 ’si ile sınırlandırılmıştır.
5 M ayıs 2001 tarihinde yürürlüğe giren 4651 sayılı Kanunla, A vrupa Birliği
norm ları ve dünyada m erkez bankacılığı alanındaki son gelişm eler dikkate alınarak 1211 sayılı K anun’un on dört m addesinde değişiklik yapılm ış, yedi m addesi yürürlükten kaldırılm ış ve yeni bir m adde eklenm iştir. Yasal değişikliğin tem el
Türkiye Cumhuriyet M erkez Bankası
am acı, M erkez B ankası’nın para politikası uygulam ası konusundaki
bağım sızlığının güçlendirilm esidir. Yapılan am pirik çalışm alarda, m erkez
bankalarının bağım sızlığı ile enflasyon arasında doğrudan bir ilişki olduğu ortaya çıkm aktadır. Bu çerçevede, bir ülkenin m erkez bankası daha bağım sız ise o ülkede enflasyonun hem düzeyi, hem de oynaklığı genellikle daha düşük olm aktadır.
Y eni M erkez Bankası Yasası ile getirilen tem el değişiklikler şu şekilde özetlenebilir;
Araç Bağımsızlığı: Bir bağım sızlık ölçütü olarak, B anka’nın tem el am acının
fiyat istikrarını sağlam ak olduğu ve B anka’nın para politikasının belirlenm esinde ve uygulanm asında tek yetkili ve sorum lu olduğu hükm e bağlanm ıştır. B anka araç bağım sızlığını kazanırken, enflasyon hedefini H üküm etle birlikte belirlem e görev ve yetkisiyle donatılm ıştır.
Hesap Verebilirlik ve Kamuoyunun Bilgilendirilmesi: B an k a’ya fiyat
istikrarını sağlam anın tem el am aç olarak verilm esinin ve B anka’nın bu am acın gerçekleştirilm esi için para politikalarının belirlenm esi ile uygulanm asında tek yetkili ve sorum lu kılınm asının zorunlu bir sonucu olarak, kam uoyuna karşı hesap verilebilirlik ve şeffaflık ilkelerinin de en üst düzeyde gerçekleştirilm esi benim senm iştir.
Bu çerçevede, B anka Başkanı (G uvem ör) tarafından, B anka faaliyetleri ile uygulanm ış ve uygulanacak olan para politikaları hakkında her yıl N isan ve Ekim aylarında B akanlar K urulu’na rapor sunulm ası öngörülm üştür. A yrıca, yılda iki kez T ürkiye B üyük M illet M eclisi Plan Bütçe K om isyonunun para politikaları uygulam aları ile ilgili olarak bilgilendirilm esi benim senm iştir.
Şeffaflığın gerçekleştirilm esi ve kam uoyu denetim inin artırılm ası için, B anka’nın para politikası hedefleri ve uygulam alarına ilişkin olarak dönem sel raporlar hazırlayarak kam uoyuna duyurm ası, belirlenen hedeflere ilan edilen sürelerde ulaşılm am ası ya da ulaşılam am a olasılığının ortaya çıkm ası hallerinde nedenlerinin ve alınm ası gereken önlem lerin H üküm et’e yazılı olarak bildirilm esi ve kam uoyuna açıklanm ası hükm ü eklenm iştir.
B an k a’nın işlem ve hesaplarının bağım sız denetim kuruluşları tarafından denetlenm esi yeni K anunla kararlaştırılm ıştır.
Para Politikası Kurulu: Fiyat istikrarının gerçekleştirilm esinde etkinlik
sağlanm ası am acıyla, dünyadaki uygulam alar da göz önüne alınarak P ara Politikası Kurulu oluşturulm uştur. Para Politikası K urulu, Başkanın (G uvem ör) başkanlığı
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
altında. Başkan Y ardım cıları, Banka M eclisince üyeleri arasından seçilecek bir üye ve B aşkan’ın (G uvem ör) önerisi üzerine m üşterek kararla atanacak bir üyeden oluşm aktadır. K urul'un bir üyesinin m üşterek kararla atanm ası öngörülerek, H üküm et politikalarıyla bağlantı sağlanmıştır. Hazine M üsteşarı veya belirleyeceği M üsteşar Yardımcısı toplantılara oy hakkı olm aksızın katılabilm ektedir.
Kamu Kesimine Kredi Açılmaması: Bağımsızlığın sağlanm ası kapsam ında
H azine ile kam u kurum ve kuruluşlarına avans verilm esi ve kredi açılm ası yasaklanm ıştır. Bu suretle, karşılıksız pşra basılması engellenm iş olm aktadır. B ununla da yetinilm eyerek, dolaylı olarak aynı sonucu doğuran, H azine ile kamu kurum ve kuruluşlarının ihraç ettiği borçlanm a araçlarının birincil piyasadan satın alınm ası yasak kapsam ına sokulmuştur.
Son Borç Verme Mercii: Nihai kredi mercii sıfatıyla ödem e sistem inde
aksam alara sebep olabilecek geçici likidite sıkışıklıklarını ve finansal piyasaların etkin bir şekilde çalışm asını engelleyebilecek teknik kaynaklı ödem e sorunlarını giderm ek am acıyla, M erkez B ankası’na sisteme, tem inat karşılığında gün içi veya gün sonu kredi sağlam a imkanı getirilm iştir.
Finansal Sistemin ve Ödeme Sisteminin Gözetimi: Finansal sistem de
istikrarı sağlam a görev ve yetkisi kapsam ında B anka’ya, mali sistem in alt yapısının güçlendirilm esi ve m ali sistemin taşıdığı risklerin belirlenm esi am acıyla, sistem i izlem e ve değerlendirm eler yapm a, mali sistem deki risklerin sektörün geneline yayılm asını önlem ek için gerekli tedbirleri alm a yetkileri verilm iştir. Bu nedenle,bankalar, özel fınans kurum lan ve diğer mali kurum lardan düzenli ve doğru bilgi akışının sağlanm ası konusunda B anka’ya görev verilm iştir.
Banka, m akroekonom ik dengelerin sağlanm ası açısından, teknolojik
gelişm elerden de yararlanarak etkin ve güvenilir bir ödem e sistem i kurm ak ve sürdürm ekle görevlendirilm iştir. B anka’ya, kendisinin kurduğu ya da diğer kuruluşlarca kurulup işletilen sistemlerin sorunsuz ve kesintisiz çalışabilm esine yönelik m üdahalelerde bulunma, gerektiğinde düzenlem elerini yapm a, gözetim ve denetim i konusunda görev ve yetki verilm iştir.
Görev Süreleri ve Güvencesi: B aşkan’ın (G uvernör) görev süresine paralel
olarak, Başkan Y ardım cıları’nın görev süreleri üç yıldan beş yıla çıkarılm ıştır. A yrıca, B aşkanda olduğu gibi Başkan Y ardım cılarının sürelerinin bitim inden evvel
değiştirilm elerinin müm kün olm adığı hükmü getirilerek, görev güvencesi
sağlanm ıştır. Benzer şekilde, B aşkan’ın (G uvernör) önerisi ile m üşterek kararla atanan Para Politikası Kurulu üyesinin görev süresi de beş yıl olarak belirlenm iştir.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
Bilgi İsteme ve Risklerin Toplanması: B anka’nm, istatistiki bilgilerin
toplanm asında, kam u kurum ve kuruluşları, Hazine M üsteşarlığı, D evlet İstatistik Enstitüsü, diğer ülkelerin istatistiki bilgi toplam aya yetkili m akam ları ve uluslararası kuruluşlarla işbirliği yapm ası benim senm iştir. Fiyat istikrarına yönelik bir para politikasm ın gerektirdiği analitik ve istatistiksel yeterliliğin artırılm ası için, Banka, fınansal sistem le ilgili tüm istatistiki bilgiler ile ekonom ideki gelişm elerin izlenm esinde gerekli görülecek diğer istatistiki bilgileri toplam a yetkisine sahip kılınm ıştır.