- - - - Konsolide Bütçe Dengesi --- Faiz Dışı Bütçe Dengesi
Kaynak: DPT, HM.
Konsolide bütçe faiz dışı harcamalarının GSMH içindeki payı, 2001 yılında bir önceki yıla göre 0,1 puan azalarak yüzde 21 olmuştur. Bu azalmada, faiz dışı transferler, yatırım ve diğer cari harcamaların GSMH içindeki paylarının
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
azalmasının yanısıra memur maaşlarının sınırlı bir şekilde artırılması da etkili olmuştur. Bu nedenle personel harcamalarının GSMH içindeki payı 2001 yılında 2000 yılına göre sadece 0,3 puan artarak yüzde 8,2 olarak gerçekleşmiştir.
Konsolide bütçe açığının GSM H’ya oranı 2001 yılında yüzde 15,6 olmuş, faiz dışı denge yüzde 6,7 oranında, faiz ve özelleştirme dışı denge ise yüzde 5,8 oranında faz;la vermiştir. Cari fiyatlarla, yıl sonunda bütçe açığı 28,8 katrilyon Türk lirası, faiz dışı fazlası ise 12,3 katrilyon Türk lirası olarak gerçekleşmiştir.
Konsolide bütçe nakit açığı, 2001 yılında 32,3 katrilyon Türk lirası olarak gerçekleşmiştir. Konsolide bütçe nakit açığının finansmanında, Hazine, bonoda 18 katrilyon Türk lirası Devlet tahvilinde de 5,2 katrilyon Türk lirası tutarında net kullanıcı durumunda olmuştur. Temmuz ayından itibaren Hazine halka arz yöntemi ile de iç borçlanma yapmıştır.
2000 Kasım ve 2001 Şubat krizleri dış borçlanma imkanlarını azaltmış ve 2001 yılında Hazine 4,4 katrilyon Türk lirası tutarında net dış borç ödeyici durumunda olmuştur. Bu durum, Hazine’nin dış borç ödemelerini de iç borçlanma yaparak finanse etmesine neden olmuş ve konsolide bütçe nakit açığının finansmanında, 2001 yılında iç borçlanma ağırlık kazanmıştır. Toplam iç borç servisinin GSMH içindeki payı 2001 yılanda yüzde 43,7 olmuştur (Grafik II.2.3).
GRAFİK 11.2.3
KONSOLİDE BÜTÇE İÇ BORÇ SER VİSİ/GSMH
Faiz Ödemesi— - -Anapara Ö dem esi--- İç Borç Servis Kaynak: HM.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
II.2.2. Tarımsal Destekleme
Hububat, şeker pancarı ve tütün dışındaki ürünlerin devlet destekleme alımları kapsamı dışında tutulması uygulamasına 1994’ten itibaren devam edilmektedir. Bu nedenle, Tarım Satış Kooperatifleri Birlikleri’nin (TSKB) satın aldığı ürünler destekleme alımları kapsamı dışında tutulmuştur. Bu kuruluşların atımları için ihtiyaç duydukları finansman gereksinimi, Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonu’ndan (DFİF) karşılanmaktadır. Tarımsal destekleme alım bedelinin 2001 yılında 1,8 katrilyon Türk lirası olarak gerçekleşmesi beklenmektedir (Tablo II.2.4). Tarımsal destekleme alım fiyatları 2000 yılında hedeflenen enflasyon oranına uygun olarak ortalama yüzde 28,4 oranında artırılırken, 2001 yılında, bu artışın yüzde 52,8 oranında olması beklenmektedir. 2001 yılında hububat alım fiyatları ile birlikte satış fiyatlarının da hububat kararnamesi ile açıklanmasının etkisiyle hububat alımlarının programlananın altında gerçekleşmesi ve hububat alımlarının 2,5 milyon ton olması beklenmektedir.
TABLO 11.2.4
DESTEKLEME ALIMLARINDAKİ GELİŞMELER O rtalam a Alım Fiyatları Alım Miktarı Alım Bedeli
(TL/KG)_________________ (Bin Ton)_________________(M ilyar TL)
Ü rünler 1999 2000 2001(,) 1999 2000 2001(,) 1999 2000 2001(1) Buğday 77.971 103.781 157.329 4.309 3.011 1.460 335.976 312.484 229.730 Fındık 1.079.968 1.080.253 1.510.578 142 92 124 153.770 99.003 187.408 Pamuk(2) 249.494 404.329 641.617 439 354 260 109.486 143.153 166.911 Tütün 1.076.953 1.302.470 1.761.436 191 153 97 205.698 199.511 170.079 Şeker Pancarı*3’ 27.886 35.796 54.169 13.223 14.678 11.700 368.740 525.417 633.777 Ayçiçeği 130.000 165.000 325.003 411 424 239 53.395 69.950 77.815 Diğerleri - - - - - - 283.641 305.310 356.345 Toplam 1.510.706 1.654.828 1.822.065 Kaynak: DPT. (1)2001 yılı tahmindir.
(2) Pam uk fiyatında DFİF primleri hariçtir.
(3) Alım bedelinin yüzde 40'ı cari yılda, yüzde 60'ı bir sonraki yılda ödenmektedir.
2001 yılında, tarımsal ürün alımlarının finansmanı için bütçeden yaklaşık 391 trilyon Türk lirası aktarılmıştır. TMO ile TEKEL’e 2001 yılında da bütçeden transfer yapılmazken, Türkiye Şeker Fabrikaları'na 250 trilyon Türk lirası, Çaykur'a da 35,2 trilyon Türk lirası tutarında bütçe transferi yapılmıştır. DFİF'den, TSKB ve destekleme alımı ile görevli KİT'lere 105,4 trilyon Türk lirası finansman sağlanmıştır (Tablo II.2.5).
Türkiye Cumhuriyet M erkez Bankası
Başta gübre olmak üzere tarımsal girdi sübvansiyonlarına ilişkin harcamaların azaltılmasına yönelik uygulamaya 2001 yılında da devam edilmiştir. Tarımsal girdi sübvansiyonları için, 2000 yılında bütçeden 121 trilyon Türk lirası tahsis edilirken, bu miktar 2001 yılında 105 trilyon Türk lirasına düşürülmüştür.
Tarımda mevcut destekleme politikasının değiştirilmesi amacıyla, 2000 yılında gerekli mevzuat değişiklikleri yapılarak, çiftçilere doğrudan gelir desteği verilmesi ve çiftçi kayıt sistemi oluşturulması hedeflenmiştir. Böylece, aşamalı olarak mevcut destekleme alım sisteminin kaldırılması ve fiyatların piyasa koşullarında oluşması amaçlanmıştır. 2001 yılında, doğrudan gelir desteği sistemi ile ilgili pilot uygulama başlatılmıştır.
TABLO 11.2.5.
DESTEKLEME ALIMLARINA B ÜTÇEDEN S A ĞLANAN FİNANSMAN (Milyar TL) 1997 1998 1999 2000 2001 G örev Z ararı 421 8.960 92.135 39.856 22.681 T. Şeker Fabrikaları 421 8.960 80.000 39.856 15.000 TM O 0 0 0 0 0 Çaykur 0 0 12.135 0 7.681
S erm aye T ran sferi 27.830 24.661 39.000 127.144 262.500
T.Şeker Fabrikaları 20.830 24.66! 20.000 94.144 235.000 Çaykur 7.000 0 19.000 33.000 27.500 İk ra z T ahvili 19.936 16.736 0 0 0 Çaykur 19.936 16.736 0 0 0 D F İF K redileri 111.001 236.005 386.335 380.866 105.350 T S K B (l) 93.001 148.505 240.835 374.866 90.350 T.Şeker Fabrikaları 18.000 87.500 92.000 1.000 0 TM O 0 0 50.000 0 0 Çaykur(2) 0 0 3.500 5.000 15.000 I. Genel Toplam 159.188 286.362 517.470 547.866 390.531 II. Alım Bedeli 570.520 1.318.339 1.510.706 1.654.828 1.822.065
III. (I/II) (%) 27,9 21,7 34,3 33,1 21,4
Kaynak: DPT, HM.
(1) Bütçe Ödeneği ve Kredi geri dönüşlerinden kullandırmaların toplamıdır. 2001 yılı tutarı bütçe ödeneği olm ayıp sadece kredi geri dönüşlerinden kullandırılan meblağdır.
(2) DFİF ödeneğinden aktarılmıştır.
II.2.3. İç Borçlanma
Toplam iç borç stoku, 2001 yılında, 2000 yılına göre, nominal yüzde 235,5 oranında artarak 122,2 katrilyon Türk lirası olmuştur. İç borç stokundaki bu artış
2001 yılında
çiftçilere doğrudan gelir desteği veril m esi hedeflenmiş ve p ilo t uygulama başlatılmıştır.
İç borç stoku 2001 yılın d a hızla arta rak 122,2 katrilyon Türk lirasına ulaş mıştır.
Türkiye Cumhuriyet M erkez Bankası
Toplam iç borç stokunun yapısı 2001 yılında büyük ölçüde değişmiştir.
kamu ve T M SF kapsamındaki bankaların mali yapılarını güçlendirmek amacı ile verilen Devlet İç Borçlanma Senetlerinden (DİBS) kaynaklanmıştır. Böylece, toplam iç borç stokunun G S M H ’ya oranı, 2000 yılındaki yüzde 29 'lu k düzeyinden 2001 yılında yüzde 66,1’e yükselmiştir.
2001 yılında toplam borç stoku içinde, nakit iç borç stokunun payı yüzde
81,2’den yüzde 47,8’e gerilemiştir. Nakit dışı stokun toplam iç borç stoku içinde payının artmasında, Mayıs ayı içinde, Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu (TM SF) kapsamındaki bankaların mali yapılarını güçlendirmek ve kamu bankalarının geçmiş dönem görev zararı karşılığı için ihraç edilen D İBS’ler etkili olmuştur (Tablo 11.2.6, Tablo II.2.7). Hazine’nin iç piyasaya olan nakit borcuna ABD doları bazında bakıldığında, bu tutarın 2000 yılı sonunda 44,4 milyar A B D doları
düzeyinden, 2001 yılında 40,5 milyar ABD doları düzeyine gerilediği
gözlenmektedir. ABD doları bazında toplam iç borç stoku ise 2000 yılında 52,4 milyar ABD doları düzeyinden 2001 yılında 84,9 milyar AB D doları düzeyine ulaşmıştır.
TABLO II.2.6
İÇ BORÇ STOKUNUN ALICILARA GÖRE YAPISI
2000 2001
Miktar
(Trilyon TL) Pay(yüzde)
M iktar
(Trilyon TL) Payı (yüzde)
i.Nakit (A+B) 29.591 100,0 58.354 100,0 A.Piyasa 22.987 77,7 32.932 56,4 B.Kamu (1+2+3+4) 6.607 22,3 25.423 43,6 1 .M erkez Bankası 0 0,0 13.768 23,6 2 .Kamu Bankaları 2.731 9,2 4.253 7,3 3.TM SF 152 0,5 132 0,2 4.Diğer Kamu 3.724 12,6 7.270 12,5 ii.Nakit Dışı (1+2+3+4) 6.829 100.0 63.837 100,0 1.Merkez Bankası 0 0,0 18.778 29,4 2.Kamu Bankaları 2.911 42,6 22.722 35,6 3.TM SF 3.850 56,4 19.514 30,6 4 .Diğer Kamu 68 1,0 2.823 4,4
TOPLAM STOK (i+ii) 36.420 122.191
Kaynak: HM.
Toplam iç borç stokunun yapısında 2001 yılında önemli değişiklikler ortaya çıkmıştır. Bu değişiklikte TM SF bünyesindeki bankalara verilen döviz ve dövize endeksli senetler, takas işlemi, IM F'den bütçenin finansmanı için kullanılan krediler ve iç piyasadan döviz cinsi borçlanmalar etkili olmuştur. 2000 yılında ağırlıklı olarak sabit getiriIi senetler ve değişken faizli senetlerden oluşan iç borç
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
stoku. 2001 yılında ağırlıklı olarak değişken faizli ve döviz/dövize endeksli senetlerden oluşmuştur. Böyiece toplam iç borç stoku içinde sabit getirili senetlerin payı yüzde 56,1’den yüzde 14,5’e gerilerken; Hazine ihalelerine, enflasyona, döviz kuruna endeksli veya döviz cinsi senetlerin payı yüzde 85,3’e yükselmiştir (Grafik 11.2.4).
GRAFİK 11.2.4
İÇ BORÇ STOKUNUN YAPISI (Yüzde Dağılım) 2 0 0 0 yılı T o p l a m İv B o rç S to k u n u n Y a p ıs ı 8.2 0.0 2001 y ılı T o p l a m İç B o rç S t o k u n u n Y a p ıs ı 19.6 14.5 35.7 1 •... ^
■ Sabit Getirili ■ Değişken Faizli □ Döviz C insinden D Dövize Endeksli
■ Sabit Getirili ■ Değişken Faizli Q Döviz Cinsinden CJ Dövize Endeksli
Kaynak: HM.
TABLO II.2.7
İÇ BORÇ STOKUNUN YAPISI (Trilyon, TL) 1999 Yüzde Dağılım 2000 Yüzde Dağılım 2001 Yüzde Dağılım Nakit 20.400 89,0 29.591 81,2 58.354 47,8 Sabit Getirili 15.465 67,5 19.421 53,3 17.745 14,5 Değişken Faizli 3.809 16,6 8.992 24,7 11.426 9,4 Döviz Cinsinden 1.125 4,9 1.178 3,2 7.133 5,8 Dövize Endeksli 0 0,0 0 0,0 22.050 18,0 IM F Kredisi 0 0,0 0 0,0 13.768 11,3 Takas/Tap 0 0,0 0 0,0 7.740 6,3 Halka arz 0 0,0 0 0,0 542 0,4 N akit Dışı 2.520 11,0 6.830 18,8 63.837 52,2 Sabit Getirili 418 1,8 1.018 2,8 0 0,0 Değişken Faizli 2.102 9,2 3.997 11,0 49.513 40,5 Döviz Cinsinden 0 0,0 1.814 5,0 12.389 10,1 Dövize Endeksli 0 0,0 0 0,0 1.935 1,6 Toplam Stok 22.920 100,0 36.421 100,0 122.192 100,0 Sabit Getirili 15.883 69,3 20.439 56,1 17.745 14,5 Değişken Faizli 5.911 25,8 12.989 35,7 60.939 49,9 Döviz Cinsinden 1.125 4,9 2.992 8,2 19.522 16,0 Dövize Endeksli 0 0,0 0 0,0 23.985 19,6 Kaynak: HM.
Türkiye Cumhuriyet M erkez Bankası
Nakit iç borç stokunun vadesi 2001 yılında uza mıştır.
İç borç stokunun vade yapısı incelendiğinde, 2001 yılında nakit iç borç stokunun vadesinin 2000 yılına göre 9,8 ay artarak 19,2 ay olduğu görülmektedir. Nakit iç borç stokunun vadesinin uzamasında 15 Haziran 2001 yılında gerçekleştirilen takas işlemi, bütçenin finansmanı için kullanılan IMF kredisi ve T em m uz ayı sonrasında gerçekleştirilen döviz ve dövize endeksli halka arz ve doğrudan satışlar etkili olmuştur. Nakit dışı iç borç stokunun ortalama vadesi ise 30 Ekim tarihinde Merkez Bankası portföyünün yeniden yapılandırılması ve Aralık ayında kamu bankalarının portföyündeki bazı kağıtların ve T M S F kapsamındaki bankaların mevduat devri karşılığı bu bankaların portföyündeki senetlerin yeniden yapılandırılması sonucu 49,9 ay olmuştur. Böylece, 2001 yılında iç borç stokunun ortalama vadesi 35,4 ay olmuştur (Tablo II.2.8). Yıl içinde yapılan nakit ve nakit dışı borçlanmaların vadesi de 2001 yılında uzamıştır. Ancak, ihale yöntemi ile yapılan borçlanmaların vadesi 2000 yılında 13,8 ay iken 2001 yılında 4,7 aya gerilemiştir.
TABLO II.2.8
İÇ BORÇ STOKUNUN VADE YAPISI (Ay)
1999 2000 2001
İç Borçlanm anın Ortalama Vadesi (Ay)
Toplam Borçlanm a 15,8 17,3 29.8
Nakit 17,8 15,9 25,3
İhale Yöntemi ile Borçlanma 16,2 13,8 4,7
N akit Dışı 14,5 29,2 36,2
İç Borç Stokunun Ortalama Vadesi (Ay)
Toplam Stok 16,3 15,5 35,4
N akit 11,7 9,4 19,2
N akit Dışı 50,2 41,4 49,9
Kaynak: HM.
Hazine Müsteşarlığı, geçmiş yıllarda olduğu gibi 2001 yılının Nisan ayına kadar aylık iç borçlanma ihale programı ve üç aylık nakit programı açıklamaya devam etmiştir. Nisan-Temmuz 2001 arası ise sadece aylık iç borçlanma programı açıklanmıştır. Ancak, Hazine Ağustos ayından itibaren, piyasa yapıcılığı sistemine yeniden geçene kadar esnek borçlanma politikaları uygulamaya karar vermiş ve borçlanma programı yayınlamaya ara vermiştir. Bu çerçevede; iç borçlanma ihaleleri genel olarak salı günleri düzenlenmiş ve Hazine diğer günlerde de ihale düzenleyebileceğini piyasalara açıklamıştır. Düzenlenecek olan ihalelerin detayları ihale gününden en az bir gün önce kamuoyuna duyurulmuştur. Bununla birlikte, nakit dışı stoktaki artışa bağlı olarak Hazine her ay sonunda o ayın günlük ve yılın geri kalan ayları için aylık iç borç ödemelerini detaylı olarak ilan etmiştir. Hazine’nin geçtiğimiz yıllarda ihraç etmiş olduğu değişken faizli tahvillerin kupon
Türkiye Cumhuriyet M erkez Bankası
faizlerinin belirlenmesi amacıyla takip eden ayda yapılacak olan 3 aylık bono ihalesinin tarih ve miktarları da her ay sonunda kamuoyuna duyurulmuştur.
II.2.3.A. Nakit İç Borç Stoku
Nakit iç borç stokunun artış hızında, IM F’den bütçenin finansmanı için kullanılan kaynaklar hariç tutulduğunda, sınırlı bir artış ortaya çıkmıştır. Kasım 2000 ve Şubat 2001 ’de yaşanan krizler ve bankacılık sektörünün DİBS
portföylerinden önemli ölçüde zarar etmelerine, D İB S ’e olan taleplerini
azaltmalarına neden olmuştur. Diğer taraftan, Şubat ayında döviz kurlarının serbest bırakılması ile birlikte ortaya çıkan belirsizlik sürecide, yurt dışında yerleşiklerin DİBS taleplerini olumsuz etkilemiştir. Bu gelişmelere ilave olarak, Mayıs ayında
gerçekleştirilen kamu ve TMSF kapsamındaki bankaların mali yapılarını
iyileştirme sürecinde, bu bankalara 1 yıl vadeli ve 3 ya da 6 ayda bir kupon ödemeli senetlerin verilmesi 2001 yılına düşen borç servis yükünün artmasına neden olmuştur. Bütün bu gelişmelerin sonucunda, borçlanmanın vadesi kısalmış ve ihale faiz oranlan yükselmiştir. Ancak, Haziran ayındaki iç borç takası, T em m uz ve Ekim ayında Merkez Bankası portföyünde bulunan D İB S ’lerin yeniden yapılandırılması, uygulanmakta olan programa güvenin artması, yeni stand by anlaşması çerçevesinde IM F ’den sağlanacak ek dış kaynak, iç borç stokunun sürdürülebilirliğine ilişkin kaygıları azaltmıştır. Böylece, yılın son çeyreğinde borçlanmanın vadesi kısmen uzarken faiz oranlarında ciddi azalma ortaya çıkmıştır (Grafik E.2.5, ü.2.7, Tablo II.2.9).
GRAFİK 11.2.5
2001 YILI İHALELERİNDE ORTALAMA BORÇLANMA VADESİ VE BİLEŞİK FAİZ ORANI
250.0 200.0 150.0 100.0 50.0 0.0 Kaynak: HM, TCMB.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
Hazine. takas işlemi ile borçlan manın vadesini uzatmış ve banka ların açık pozisyo nunu azaltmıştır.
Şubat krizi ile birlikte iç borçlanma vadesinin kısalması ve maliyetinin yükselmesi, Hâzinenin kısa dönem likidite ve/veya nakit ihtiyacının artmasına neden olmuş ve iç borçlanmanın çevrilmesi ile ilgili kuşkuları artırmıştır. Bu durum, 2001 yılında iç borç servisinin azaltılması amacıyla iç borç takasını gündeme getirmiştir. Hazine, 15 Haziran 2001 tarihinde bankalarla gönüllü iç borç takas işlemi yapmıştır. Takas işlemi ile birlikte bankacılık kesimine 3 ve 5 yıl vadeli üç ayda bir kupon ödemeli dövize endeksli ve 1 ve 2 yıl vadeli değişken faizli üç ayda bir kupon ödemeli Türk lirası senetler verilerek borçlanmanın vadesi uzatılırken bankacılık kesiminin döviz açık posizyonu önemli ölçüde giderilmiştir. Yapılan takas işlemi ile birlikte ortalama vadeye kalan süresi 6 ay olan D İB S ’Ierin vadesi 37,5 ay ortalama vadeli D İBS’lerle değiştirilmiştir. Böylece, hem borçlanmanın vadesi hem de borç stokunun ortalama vadeye kalan süresi uzatılmıştır.
GRAFİK 11.2.6
NAKİT İÇ BORÇ STOKUNUN YAPISI (Yüzde Dağılım)
200(1 Y ılı N akit İç borç Stokunun K endi İçinde Dilbilim i (yiizde)
■ Sabit Getirili ■ Değişken Faizli O Döviz Cinsinden
ü IMF Kredisi (Dövize End.) □ Takas/Tap (Dövize End.) □ Halka arz (Dövize End.)
2001 Y ılı N akit İç borç Stokunun K endi İçinde D ağılım ı (yüzde)
0.9 1 2.2— = ”---^ ^ 19^6 30.4 ■ Sabit Getirili ■ Değişken Faizli 0 Döviz Cinsinden
□ IMF Kredisi (Dövize End.) 01 Takas/Tap (Dövize End.) □ Halka arz (Dövize End.)
Kaynak: HM.
Devlet İç Borçlanma Senetlerine talebi artırmak amacıyla, DİBS faiz gelirlerine ilişkin gelir vergisi beyanname verme sınırı yükseltilmiştir. Bu çerçevede, 27 T em m uz 2001 tarihinden itibaren, enflasyondan arındırılmış DİBS faiz gelirleri 50 milyar Türk lirasının altında olan mükeleflerin beyanname vermemesi kabul edilmiştir. Bu kapsamda Hazine halka arz ve doğrudan satış yolu ile kısa vadeli iskontolu bono ve dövize endeksli tahviller ihraç etmiştir. Doğrudan ve halka arz yöntemi ile dövize endeksli kağıtların ihraç edilmesi borç stokunun
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
yapısında önemli değişik ortaya çıkaran bir diğer neden olmuştur. Bu borçlanma yöntemi ile bir taraftan borçlanmanın vadesi uzamış diğer taraftan da bütçenin finansman yapısında tahvilin ağırlığı artmıştır.
Bu gelişmelere bağlı olarak, 2001 yılında nakit iç borç stoku içinde sabit getirili borçlanma araçlarının payı azalmış, buna karşılık döviz ve dövize endeksli borçlanma araçlarının payı artmıştır. 2001 yılı sonunda 2000 yılına göre sabit getirili senetlerin nakit iç borç stokundaki payı 35,2 puan azalarak yüzde 30,4’e gerilemiştir. 2001 yılında dövize endeksli senetlerin payı yüzde 3 7 ,8 ’e, döviz cinsinden senetlerin payı 12,2‘ye yükselirken, değişken faizli senetlerin payı yüzde 19,6’ya gerilemiştir. 2001 yılında mevcut borç stokunun yapısının faiz ve döviz kurundaki gelişmelere hassasiyeti artmış ve faiz-döviz kuru riski Hazine tarafından üstlenilmiştir (Grafik II.2.6).
GRAFİK 11.2.7
N E T S A TIŞ M İKTARI İLE A ĞIRLIKLANDIR1LMIŞ HAZİNE İHALELERİNDE GERÇEKLEŞEN BİLEŞİK FAİZ ORANI
Kaynak: HM, TCMB.
Hazine Müsteşarlığı, 2001 yılı içinde halka arz ve TAP yöntemi ile iç borçlanmaya gitmiştir. Bu dönemde döviz cinsinden 2,4 milyar A B D doları ve 1,3 milyar Euro doğrudan satış yöntemi ile borçlanma gerçekleştirmiştir. ABD dolarına endeksli 1,3 katrilyon Türk liralık satış gerçekleştirilirken, 1,3 katrilyon Türk lirası tutarında halka arz gerçekleştirmiştir (Tablo 11.2.10). 2001 yılında, özellikle ihale yöntemi ile kısa vadeli borçlanma ve bankacılık kesiminin durumu da göz önünde bulundurularak Temmuz ayından itibaren ağırlıklı olarak döviz
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
cinsinden doğrudan satışlar gerçekleştirilmiştir. Böylece, doğrudan satış işlemleri ile Hazine kur riskini üstlenerek piyasaların talep ettiği senetleri ihraç etmiştir. Diğer taraftan da döviz talebi kısmen bu satışlarla karşılanmıştır (Tablo II.2.10).
TABLO II.2.9
2001 YILI HAZİNE İHALELERİ Faiz Oranı N et Satış (Trilyon TL) Toplam İtfa (Trilyon TL) (Ağırlıklı Ortalama Bileşik Faiz)
Vade (Net satış ağırlıklı) (gün) 1998 (Ocak-Aralık) 14.254 14.471 122,5 215,5 1999 (Ocak-Aralık) 26.886 25.478 104,3 502,3 2000 (O cak-A ralık) 28.053 36.918 38,2 426,8 2001 (Ocak-Aralık) 38.301 41.217 99,6 146,3 Ocak 2001 2.070 1.985 64,9 224,5 Şubat 2.955 5.091 124,2 45,1 Mart 3.286 1.745 193,7 98,0 Nisan 3.330 1.203 130,4 165,5 Mayıs 4.146 4.749 82,2 193,0 Haziran 5.065 5.364 88,4 124,0 Temmuz 2.118 2.802 95,3 170,2 A ğustos 2.802 3.176 92,6 132,4 Eylül 1.020 1.415 87,6 126,5 Ekim 1.839 3.740 86,4 121,8 Kasım 5.536 5.673 79,3 166,6 A ralık 4.133 4.427 74,1 169,0 Kaynak: HM, TCMB. TABLO II.2.10
2001 YILINDA DOĞRUDAN SATIŞ YÖNTEMİ İLE GERÇEKLEŞTİRİLEN BORÇLANMA
Vade İhraç Tarihi İtfa Tarihi
Kupon Faiz
oranı Para birimi
Satış (M ilyon) 364 gün(1) 27.07.2001 26.07.2002 4,0 ABD doları 500,0 364 gün(U 03.08.2001 02.08.2002 4,0 ABD doları 600,1 364 gün<2) 22.08.2001 22.08.2002 2,75 ABD dol. Endek. (Trilyon, TL) 1.300,6 99 gün 28.08.2000 05.12.2002 18,0 Trilyon, TL 693,2 182 gün 17.09.2001 17.04.2002 37,0 Trilyon, TL 644,7 364 gün<2) 24.09.2001 23.09.2002 2,7 ABD doları 1.276,1 364 gün(2) 24.09.2001 23.09.2002 2,7 EURO 672,6 184 gün 10.12.2001 12.06.2002 3,5 EURO 588,4 Kaynak: HM, TCMB.
(1) Faiz Oranı 6 ayda bir ödenecek kupon faiz oranıdır. (2) Faiz Oranı 3 ayda bir ödenecek kupon faiz oranıdır.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
II.2.3.B. Nakit Dışı İç Borç Stoku
Nakit dışı borç stoku, Hazine’nin herhangi bir nakit girişi elde etmeksizin kamunun kendi içindeki yükümlülükleri karşılığı ihraç ettiği senetleri içermektedir. 2001 yılı Mayıs ayı içerisinde, bankacılık reformu çerçevesinde, kamu bankaları ve
TM SF bünyesindeki bankaların mali yapılarını güçlendirmek ve günlük
piyasalardaki borçlanmalarını sona erdirmek amacıyla Hazine özel tertip DİBSMer ihraç etmiştir. Bu gelişme sonucu, 2000 yılında 6,8 katrilyon Türk lirası olan nakit dışı borç stoku, 2001 yılı sonunda ciddi oranda artarak 63,8 katrilyon Türk lirası seviyesine ulaşmıştır. GSMH içindeki payı ise yüzde 34,5 olmuştur.
Nakit dışı borç stoku, 2001 yılında ciddi oranda artarak 63,8 katrilyon Türk lirasına ulaşmıştır.
Kasım ve Şubat krizleri döneminde, kamu bankalarının geçmiş yıllarda doğan yüksek miktardaki görev zararları nedeni ile ortaya çıkan nakit ihtiyaçlarını karşılamak üzere, piyasalardan yüksek faizle günlük fon talep etmeleri, bu bankaların aşırı faiz yükü ile karşılaşmalarına neden olmuştur. Diğer taraftan, bu bankaların yüksek miktarlara ulaşan gecelik fon talepleri kısa dönemli faizler üzerinde olumsuz etki yaratarak para politikası uygulamalarım da sınırlamıştır.
Kamu ve fon bankaları aldıkları bu değişken faizli özel tertip D İB S ’ler ile belirli bir program çerçevesinde Merkez B an k asf na ya doğrudan satış ya da repo işlemi yaparak bankalara ve bankacılık dışı kesime olan günlük yükümlülüklerini azaltmıştır. Bu çerçevede, Merkez Bankası tarafından bu senetlerin 14 katrilyon Türk liralık kısmı kamu ve fon bankalarından satın alınarak, kısa vadeli fon piyasalarından çekilmeleri sağlanmıştır. Ancak, kamu ve TM SF bünyesindeki bankalara verilen senetlerin 1 yıl vadeli ve ağırlıklı olarak 3 ve 6 ayda bir kupon ödemeli hazine ihalelerine endeksli olmaları 2001 yılı içine düşen borç servis yükünü artırmıştır. İç borç stokunun sürdülebilebilirliğine ilişkin kaygıları gidermek amacı ile bu senetlerin yeniden yapılandırılması kararlaştırılmıştır. Bu çerçevede, Merkez Bankası portföyünde bulunan bu senetler 30.10.2001 tarihi itibariyle uzun vadeli T Ü F E ’ye endeksli yılda bir kupon ödemeli tahvillerle değiştirilmiştir. İşlemiş faizleri ile birlikte bu senetler 18,8 katrilyon Türk lirasına ulaşmıştır.
2001 yılında nakit dışı borç stoku değişken faizli, döviz ve dövize endeksli senetlerden oluşmuştur. Döviz ve dövize endeksli senetler genelde TM SF kapsamında bulunan bankaların döviz açık pozisyonlarını gidermek üzere ihraç edilmiştir. Diğer taraftan, 2001 yılı sonunda TM SF bankalarının döviz cinsinden mevduatlarının devri karşılığı ihraç edilen döviz cinsi senetler de nakit dışı borç stoku içerisinde döviz cinsinden senetlerin payının artmasında etkili olmuştur. Nakit dışı iç borç stokunda değişken faizli kağıtların yer almasının arka planında
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
Toplam iç borç stoku/GSMH oranında, 2001 yılında büyük bir artış gerçekleşmiş tir. Ancak, bu artış nakit dışı iç borç stokundan kaynak lanmıştır.
ise kamu ve T M SF kapsamındaki bankaların bilanço yapılarının tekrar
bozulmasını önlemek yer almaktadır.
Toplam iç borç stokunun ekonomiye göre büyüklüğünün bir göstergesi olan, toplam iç borç stoku/GSMFİ oram, nakit dışı iç borç stokundaki yüksek artışa bağlı olarak, 2000 yılındaki yüzde 29'luk seviyesinden 2001 yılında yüzde 6 6 , l ’e yükselmiştir (Tablo 11.2.11). Nakit iç borç stokunun GSMFFya oranı ise sınırlı bir artış gösterek yüzde 23,4'd en yüzde 31,6’ya çıkmıştır. İç borçlanmanın piyasalar üzerinde yarattığı baskıyı gösteren, toplam iç borç stokunun para arzlarına oranına bakıldığında ise, toplam iç borç stoku/M2Y oranının 2001 yılında, 2000 yılına göre önemli ölçüde artarak yüzde 118,7’ye yükseldiği görülmektedir.
TABLOII.2.11
TOPLAM İÇ BORÇ STOKUNUN ÇEŞİTLİ EKONOM İK VE PARASAL BÜYÜKLÜKLERLE KARŞILAŞTIRILMASI
(Yüzde)
1998 1999 2000 2001
Toplam îç Borç Stoku/GSM H 21,7 29,3 29,0 66,1® Nakit İç Borç Stoku/GSMH 17,8 25,8 23,4 31,6® Toplam İç Borç Stoku /M2 101,7 104,2 117,1 264,3® N akit İç Borç Stoku /M 2 83,3 91,8 94,6 126,2® Toplam İç Borç Stoku /M 2Y 57,5 57,1 65,0 118,7® N akit İç Borç Stoku /M 2Y 47.1 50,3 52,5 56,7® Toplam İç Borç Stoku /TL Pasif® 69,0 66,7 65,7 171,8® N akit İç Borç Stoku /TL Pasif® 56,6 58,8 53,1 82,0® Toplam İç Borç Stoku /Toplam Pasif® 35,0 34,1 35,0 70,1® N akit İç Borç Stoku /Toplam Pasif® 28.7 30,1 28,3 33,5® Kaynak: HM, TCMB.
(1) GSMH. DPT 2001 yılı için yıl sonu tahminidir. (2) 2001 yıl sonu M2 ve M2Y rakamları geçicidir.
(3) TL ve toplam pasifler, ticari bankaların özkaynakları dışındaki pasifleridir. (4) 2001 Ekim ayı sonundaki pasif değerleri kullanılarak hesaplanmıştır.
II.3. ÖDEMELER DENGESİ VE DIŞ BORÇLANMA
II.3.1. Ödemeler Dengesi
2000 yılında döviz kuruna dayalı enflasyonla mücadele programının etkisiyle
iç talep artmış ve ekonomi canlanma sürecine girmiştir. Başta iç talepteki artış olmak üzere, Türk lirasının reel olarak değerlenmesi ve petrol fiyatlarındaki yükselme 2000 yılında ithalatı ve dolayısıyla dış ticaret açığım artırmış, bavul
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
ticareti ve turizm gelirlerindeki artışa rağmen cari işlemler açığı önemli ölçüde büyümüştür. Programın yarattığı güven ortamı nedeniyle gerçekleştirilen Hazine tahvil ihraçları yılın ilk yarısında cari işlemler açığı finansmanına temel oluştururken, daha sonra kısa vadeli sermaye girişleri önem kazanmıştır. Ancak Kasım ayında yaşanan kriz nedeniyle yıl sonunda sermaye çıkışı yaşanmış ve