Genel olarak baktığımızda teşvik, ekonomideki bazı faaliyetlerin diğerlerine oranla daha fazla ve/veya hızlı gelişmesini sağlamak amacıyla, kamu tarafından çeşitli şekillerde verilen maddi veya gayri maddi destek ve özendirmeler olarak tanımlanırken, vergi sistemi içinde değerlendirdiğimizde
173 Ünlükaplan, Arısoy, a.g.m., s. 14.
ise; teşvik politikaları belirli bir kazanç veya iradın vergiden istisna edilmesi veya verginin ertelenmesi olarak tanımlanabilmektedir.174
Vergiden kaçınma kavramı içinde de yer alan vergisel teşvikler, kısmi veya tam istisna, yatırımlar için özel indirim ya da hızlandırılmış amortisman gibi uygulamaları içermekte; ekonominin belirli sektörlerindeki vergi yükünü azaltmakta veya ortadan kaldırmakta ve bütçeye doğrudan etki yapmamakla birlikte orta ve uzun vadede gelir kaybına neden olmaktadır.175
Teşvik sistemi ile getirilen kolaylıklar vergi tatilleri, belirli sektörlerde kurumlar vergisi oranlarının indirilmesi, ihracat yapan şirketler için kurumlar vergisi muafiyetleri getirilmesi, hızlandırılmış amortisman, yatırım indirimi, belirli bir yeri sosyal, kültürel endüstriyel veya estetik olarak geliştirmek amacıyla verilen teşvikler, yurtdışından elde edilen faiz ve kar paylarına indirimli vergi uygulanması, uzun dönemli sermaye kazançlarına tercihli uygulama yapılması, Ar-Ge, eğitim, ihracat piyasasına ilişkin harcamalar gibi belirli türdeki harcamalara tanınan indirimler, KDV ve gümrük vergileri gibi dolaylı vergilere ilişkin istisna tanınması, ihracat işleme merkezleri olarak sıralanabilmektedir.176
Ar-Ge teşvikleri, Ar-Ge için kullanılan sermayenin amortismanını olduğu kadar Ar-Ge kredileri, iadeleri, çalışanların ücret vergilerinde indirimleri ve sosyal güvenlik katkılarını da kapsamaktadır. Hükümetler genellikle araştırma geliştirme çalışmalarını bağışlar yoluyla doğrudan desteklerle veya alımlarla veyahut mali teşviklerle hızlandırmaktadır. 1995 yılında 12 ülke ve 2004 yılında 18 ülke araştırma geliştirme çalışmalarını desteklemek için mali teşvikleri kullanırken, bugün 26 OECD üyesi ülke bu teşvikleri kullanmaktadır. Bu ülkeler arasında dikkat çeken Almanya, Fransa, İsveç gibi ülkeler değil Brezilya, Çin, Hindistan Rusya Federasyonu, Güney Afrika gibi ülkelerin Ar-Ge teşviklerini kullanmaları olmaktadır. ABD
174 Rukiye Gök, “Uluslararası Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımlarına Uygulanan Vergisel Teşvikler”, Vergi Dünyası, Sayı: 351, Kasım 2010, s.150.
175 Gök, a.g.m., s. 150.
176 OECD, “Tax Incentives for Investment – A Global Perspective: experiences in MENA and
Non-MENA countries”, Draft Version June 2007, (Erişim)
http://www.oecd.org/dataoecd/51/17/38758855.pdf, 20 Ekim 2011, s. 7.
ve İspanya daha çok doğrudan desteklere yönelirken Kanada, Hollanda, Portekiz ve Japonya çoğunlukla dolaylı destekleri seçmektedir. Dolaylı ve doğrudan Ar-Ge destekleri ülkeden ülkeye değişmekte olup, Rusya Federasyonu, Fransa ve Kore desteklerin GSYH’ya oranı açısından karşılaştırıldığında en büyük desteği vermektedir.177
ABD, Fransa, Kanada Japonya ve Kore Ar-ge çalışmaları için büyük miktarda vergi teşviği vermektedir. Diğer ülkelerle karşılaştırıldığında daha çok Ar-Ge harcaması yapan ülkelerde Ar-Ge çalışmalarının yoğunlaştığı görülmekle birlikte bu neden sonuç ilişkisini doğurmamakta ve bazı dikkate değer istisnalar da bulunmaktadır. Finlandiya ve Japonya’da hükümetin verdiği destekle karşılaştırıldığında oldukça yoğun Ar-Ge çalışması bulunmakla birlikte Rusya Federasyonu ve Fransa benzeri Ar-Ge çalışması yoğunluğu olan ülkelerle karşılaştırıldığında oldukça yüksek oranda destek vermektedir. Diğer taraftan Finlandiya ve İsveç vergi teşviği kullanmamasına rağmen Ar-Ge çalışmalarının yoğun olduğu ülkeler arasında yer almaktadır.178
Ar-Ge teşvikleri konusunda ülkeden ülkeye değişen şekillerde farklı uygulamalar bulunmaktadır.
Mevcut uygulamaya göre, Türkiye’de teşvikler teknoloji geliştirme bölgelerinde uygulanan vergisel teşvikler, ar-ge indirimi, ar-ge faaliyetlerine yönelik diğer teşvikler, eğitim ve öğretim işletmelerinde kazanç istisnası, araçlar, petrol aramaları ve teşvik belgeli yatırımlarda katma değer vergisi istisnası, serbest bölgelerde uygulanan vergisel teşvikler, organize sanayi bölgelerinde uygulanan vergisel teşvikler, kredi teminine ilişkin işlemlerde vergi, resim ve harç istisnası, yatırımların ve istihdamın artırılmasına yönelik vergisel teşvikler, endüstri bölgelerinde uygulanan vergisel teşvikler, kültür yatırımları ve girişimlerine yönelik vergisel teşvikler, indirimli kurumlar
177 OECD, “Tax incentives for business R&D in OECD”, OECD Science, Technology and
Industry Scoreboard 2011, (Erişim)
whttp://www.oecd-ilibrary.org/docserver/download/fulltext/9211041ec048.pdf?expires=1319026921&id=id&accname
=guest&checksum=60C157A59E588022C6C1416D243C99C8, 19 Ekim 2011, s. 148.
178 OECD, a.g.e., s. 148.
vergisi, KOBİ birleşmelerinde vergisel teşvikler başlıkları altında incelenebilmektedir.
Türkiye’de vergi teşviki olarak kullanılan en yaygın araçlardan biri gelir ve kurumlar vergisi muafiyeti tanınması olmaktadır. Ayrıca, teslim ve hizmetlerde KDV istisnası, harç istisnası, kurum kazancı veya ticari kazançtan indirimler, sigorta prim desteği, damga vergisi muafiyeti gibi kolaylıklar uygulanmaktadır.
AB ülkelerinde ve birçok OECD ülkesinde sadece KOBİ'lere yönelik düşük vergi oranı, yatırım indirimi, yatırım kredisi, vergi kredisi, istisna ve muafiyet şeklinde vergi teşvikleri uygulanmakla birlikte, Türkiye’de yukarıda 5904 sayılı Kanunla getirilen kurumlar vergisi istisnası ve indirimli oran uygulaması düzenlemesi dışında KOBİ’lere yönelik özel bir teşvik bulunmamaktadır. KOBİ'ler Türkiye'de tüm işletmelerin % 99,9 ve toplam istihdamın % 81,4 ile önemli yere sahip olmakla birlikte diğer işletmelerin yararlandığı genel teşviklerden yararlanmaktadırlar.179