Türkiye’de vergi yükü, ilk defa 1937 yılında J. Picharles’in vergi sistemimiz hakkında hazırlamış olduğu raporda hesaplanmış, daha sonra Maliye Tetkik Kurulu tarafından yayınlanan bir broşürde 1948 yılına ilişkin olarak vergi yükü hesaplamaları yapılmıştır. Bu çalışmaları, farklı çerçevelerde çeşitli vergi yükü hesapları ve vergi yükünün teorik ve metodolojik yönleri üzerine çalışmalar izlemiştir.325
Bir ülkenin kamu maliyesinin değerlendirilmesinde göz önünde tutulan en önemli hususlardan bir tanesi olan vergi yükü, dar ve geniş olmak üzere iki şekilde hesaplanmaktadır.
Dar anlamda vergi yükü, sadece genel bütçe vergi gelirlerinin GSYH’ya oranlanması ile hesaplanmakta olup, bu şekilde hesaplanan yük, ekonomideki tüm yükümlülükleri kapsamamakta başka bir ifadeyle gerçek yükü göstermemektedir. Geniş anlamda vergi yükü ise; konsolide bütçe gelirleri, mahalli idare vergi ve payları, fonların vergiye bağlı gelirleri ve parafiskal gelirler dahil edilmek suretiyle hesaplanmakta ve bu şekilde hesaplanan yük daha gerçekçi bir şekilde tespit edilmiş olmaktadır. Her iki vergi yükü hesaplamasında da resmi (kayıtlı) GSMH büyüklükleri kullanılmaktadır.326
Türkiye’de vergi yüküne ilişkin olarak Gelir İdaresi Başkanlığı (GİB) hesaplamaları sosyal güvenlik katkıları hariç yapılmakta olup, tablo 35’de red ve iadeler dahil ve red ve iadeler hariç olmak üzere iki farklı vergi yükü hesaplaması yapılmaktadır.
325 Anıl, a.g.e., s. 7-8.
326 Akgül Yılmaz, a.g.e., s.156.
Tablo 35: GSYH, Genel Bütçe Vergi Gelirleri ve Vergi Yükü
(*)2006-2010 Yılları Bütçe Kanununda Mahalli İdare ve Fon Payları ile Red ve İadeler dâhil olduğundan, Vergi Gelirleri rakamlarında da Mahalli İdare ve Fon Payları ile Red ve İadeler dâhildir.
(**)Vergi Gelirleri rakamları Mahalli İdare ve Fon Payları dâhil, Red ve İadeler hariç tutarlardır.
1994 Yılında alınan bir defalık vergiler dahil edildiğinde 1994 yılı vergi yükü % 17,7 olmaktadır.
Kaynak: GİB Faaliyet Raporları, (Erişim) www.gib.gov.tr.
DPT tarafından yapılan hesaplamalarda, Türkiye'de, 2004 yılında yüzde 18,1 olan parafiskal gelirler hariç toplam vergi yükü, 2009 yılında yüzde 18,6 seviyesine yükselmiştir. Aynı şekilde, 2004 yılında yüzde 23,5 olan parafiskal gelirler dahil vergi yükü de 2009 yılında yüzde 24,9
seviyesine yükselmiştir. Tablo 37’de parafiskal gelirler hariç ve dahil vergi yükü rakamlarına yer verilmiştir.
Tablo 36: Türkiye'de Merkezi Yönetim Bütçe Gelirlerinin Bileşimi ve Toplam Vergi Yükü (Bin TL)
1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
1- KONS.
BÜTÇE 5.990 9.072 14.250 25.572 45.431 78.735 141.797 264.435 588.058 1.084.942 2.245.290 4.748.102 9.407.744 15.134.809 2- MAHALLİ
İDARELER 933 1.374 2.198 3.908 7.078 12.229 20.763 39.900 83.289 170.928 327.062 705.827 1.409.693 2.195.756 3- FONLAR 1.193 1.676 3.318 5.815 11.199 15.988 33.699 57.028 69.822 135.049 217.953 543.446 871.230 1.110.662 4- TOPLAM
(1+2+3) 8.117 12.122 19.765 35.296 63.707 106.951 196.259 361.363 741.169 1.390.919 2.790.305 5.997.375 11.688.667 18.441.227 5- SOS. GÜV.
KURUMLARI 1.080 2.022 3.255 7.263 15.544 26.123 48.594 78.344 127.822 227.965 536.867 1.222.922 2.366.976 4.139.456 6 TOPLAM
(4+5) 9.197 14.144 23.020 42.559 79.251 133.074 244.853 439.707 868.991 1.618.884 3.327.172 7.220.297 14.055.643 22.580.683 7- VERGİ
İADELERİ 1.116 1.651 2.109 2.870 3.577 6.479 10.776 21.251 31.147 63.620 104.900 249.499 539.253 1.159.991 8- GSYH 68.663 100.445 173.709 305.579 528.369 847.032 1.469.755 2.664.116 5.200.118 10.434.647 19.857.343 38.762.506 70.203.147 104.595.916
SOS.GÜV.K.HARİÇ VERGİ YÜKÜ -Vergi iadeleri
düşülmüş{(4-7)/8}
10,2 10,4 10,2 10,6 11,4 11,9 12,6 12,8 13,7 12,7 13,5 14,8 15,9 16,5
-Vergi iadeleri düşülmemiş {4/8}
11,8 12,1 11,4 11,6 12,1 12,6 13,4 13,6 14,3 13,3 14,1 15,5 16,6 17,6
SOS.GÜV.K.DAHİL VERGİ YÜKÜ -Vergi iadeleri
düşülmüş{(6-7)/8}
11,8 12,4 12,0 13,0 14,3 14,9 15,9 15,7 16,1 14,9 16,2 18,0 19,3 20,5
-Vergi iadeleri düşülmemiş {6/8}
13,4 14,1 13,3 13,9 15,0 15,7 16,7 16,5 16,7 15,5 16,8 18,6 20,0 21,6
* Merkezi yönetim vergi gelirleri, 2006 yılından itibaren mahalli idare ve fon paylarını da kapsamaktadır.
** Vergi iadeleri hariçtir.
*** 2010 rakamları geçicidir.
Kaynak: DPT, www.sgb.gov.tr/.../Tablo%20IV-14%20Türkiye'de%20Vergi%20Yükü.x...
BÜTÇE 2- MAHALLİ
İDARELER 3.747.566 5.739.697 5.811.343 7.268.951 2.001.077 2.715.010 3.464.155 3.909.854 4.346.393 3.893.569 6.095.306
3- FONLAR 1.906.158 3.349.845 1.552.403 1.302.785 0 0 0 0 0 0 0
4- TOPLAM
(1+2+3) 32.515.150 49.299.110 67.287.824 93.237.528 114.083.558 136.023.980 154.815.125 175.156.387 194.492.866 200.403.794 242.032.672 5- SOS. GÜV.
KURUMLARI 7.181.825 11.037.057 16.559.520 23.527.957 29.679.267 33.104.098 43.742.090 47.504.846 58.718.371 58.719.885 71.695.726 6 TOPLAM
(4+5) 39.696.975 60.336.167 83.847.344 116.765.485 143.762.825 169.128.078 198.557.214 222.661.233 253.211.237 259.123.679 313.728.398 7- VERGİ
İADELERİ 1.632.049 2.918.206 5.665.750 8.335.922 11.671.553 13.615.026 13.791.409 18.262.828 21.871.867 23.872.885 25.148.424 8- GSYH 166.658.021 240.224.083 350.476.089 454.780.659 559.033.026 648.931.712 758.390.785 843.178.421 950.534.251 952.558.579 1.103.749.801
SOS.GÜV.K.HARİÇ VERGİ YÜKÜ -Vergi iadeleri
düşülmüş {(4-7)/8}
18,5 19,3 17,6 18,7 18,3 18,9 18,6 18,6 18,2 18,5 19,6
-Vergi iadeleri düşülmemiş {4/8}
19,5 20,5 19,2 20,5 20,4 21,0 20,4 20,8 20,5 21,0 21,9
SOS.GÜV.K.DAHİL VERGİ YÜKÜ -Vergi iadeleri
düşülmüş {(6-7)/8}
22,8 23,9 22,3 23,8 23,6 24,0 24,4 24,2 24,3 24,7 26,1
-Vergi iadeleri düşülmemiş {6/8}
23,8 25,1 23,9 25,7 25,7 26,1 26,2 26,4 26,6 27,2 28,4
Tablo 37: Türkiye ve OECD Ortalama Vergi Yükü Oranları (Sosyal göstermiş, 2000’li yıllara gelindiğinde %24 seviyelerine kadar ulaşmış ve bu seviyeyi devam ettirmiştir. Aynı dönemde OECD ortalamasına bakıldığında
%25 olan vergi yükünün Türkiye’de olduğu gibi artış eğilimi gösterdiği ve 2000’li yıllarda %35’e ulaştığı görülmektedir. 2008 yılında sosyal güvenlik primleri dahil Türkiye’de vergi yükü %24,2 iken OECD ortalaması %34,8 olarak gerçekleşmiştir. Diğer taraftan sosyal güvenlik primleri hariç vergi yükü ise 1965’te %9,9 iken 2000’li yıllarda neredeyse iki katına ulaşmış ve
%19,6 olarak gerçekleşmiş; OECD ortalaması ise 1985’te %20,9 iken 2000’li yıllarda düzenli bir artışın ardından %24 seviyesine ulaşmıştır.
Türkiye’de vergi yükü OECD’ye üye ülkeler ortalamasının altında kalmakla
birlikte tablodan da görüleceği üzere 1965-2008 arası dönemde önemli bir artış göstermiştir.
Sosyal güvenlik dahil toplam vergi gelirlerinin GSYH’ya oranı genellikle genel vergi yükünün göstergesi olarak kullanılır ve bu çerçevede, Türkiye’nin vergi yükü özellikle yüksek değildir. Son 40 yıl içinde vergilerin GSYH’ya oranı 1965 yılındaki yüzde 10,56’lık değerden 2009 yılında yüzde 24,59’a yükselmiştir. Vergi yükü 2001 yılında 1965-2009 arası dönemde en yüksek seviyesine (%26,1) ulaşmıştır. Bankacılık krizini takip eden dönemde kamu harcamalarının kontrol altına alınmasının makroekonomik istikrar programı için temel bir politika hedefi haline gelmesiyle birlikte genel vergi yükündeki artış durma noktasına gelmiş ve 2002 yılında %24,61’e düşmüştür.327
1994 yılında ortaya çıkan ve 5 Nisan Kararlarının alınmasını gerekli kılan ekonomik krizle birlikte kamu harcamalarını kısıtlayıcı önlemlere ek olarak Ekonomik Denge, Net Aktif, Ek Motorlu Taşıtlar ve Ek Gayrimenkul Vergileri yürürlüğe konulmuş ve damga vergisi ile harç miktarlarında da artışa gidilmiştir.328.Tablo 4’e göre, 1995 yılında vergi yükü bir miktar artarken özellikle 1996 (%18,9) ve 1997 (%20,73) yıllarında daha büyük bir artış gerçekleşmiştir.
1999 yılında yaşanan Marmara depremi sonrasında ortaya çıkan gelir ihtiyacının karşılanması için geçici olarak kabul edilen özel iletişim vergisi uygulaması, 2001 yılında yaşanan ekonomik kriz sonrasında devam etmiş ve söz konusu vergi kalıcı hale gelmiştir. Teknolojideki gelişmelere de paralel olarak abone sayıları sürekli artan telefonlardan alınan bu vergi gelirinin toplam vergi gelirleri içindeki payı 2003 yılına kadar %1,5 düzeyinde gerçekleşirken; 2004 yılında 1,88, 2005 yılında 2,30 ve 2006
327 Dünya Bankası, Kayıt Dışılık: Nedenler, Sonuçlar, Politikalar, Türkiye Ülke Ekonomik
Raporu, Mart 2010, (Erişim)
http://siteresources.worldbank.org/TURKEYEXTN/Resources/3617111277211666558/CEM2010_S onuclarVeMaliyetler.pdf/12.02.2011, s. 23.
328 Seyhun Doğan, “Türkiye’de Vergi Yükünün Gelişimi (1980’lerden 2000’e)”, Vergi Dünyası, Sayı: 246, Şubat 2002, (Erişim) https://www.vergidunyasi.com.tr/dergiler.php?id=2936, 14 Kasım 2011, s. 56.
yılında 2,37 olmuştur. Zaman içinde vergi gelirlerindeki artışla birlikte ÖİV’nin payı azalmış, 2010 yılında vergi gelirleri içindeki ÖİV oranı 1,75 iken 2011 yılında 1,55 olarak gerçekleşmiştir.329
Ekonomik faaliyetlerde çeşitlenme, tarımın ekonomideki payının azalması, teknolojik gelişmelere ve nitelikli personele sahip vergi idaresi, güçlü bir vergi denetim mekanizması, vergi ödeme bilincinin toplumda yerleşmesi gibi faktörler vergi yükünün gelişmiş ülkelerde yüksek seviyede olmasının nedenleri arasında gösterilmektedir.330 Diğer taraftan ülkemizde de ekonomideki gelişmelerle birlikte vergi idaresinin teknolojik gelişmelere uygun olarak bir dönüşüm sürecinde olması vergi yükünün sürekli artışını desteklemektedir.