Sosyo-Kültürel Etmenler ve Vergi Bilinci-Vergi Ahlakı

Vergi ödeme davranışına etki eden aslında bir taraftan vergi yükünden etkilenirken diğer taraftan da vergi yükünü etkileyen faktörlerden bir diğeri ise vergi bilinci ya da vergi ahlakıdır. Mükelleflerin bir kısmı vergisini gönüllü olarak öderken bir kısım ise ödememektedir. Bunun nedenlerini araştıran pek çok çalışma yapılmış olup, bazı araştırmacılar vergi ödeme davranışını dolayısıyla vergi kaçırmayı etkileyen faktörün cezalandırılma, yaptırıma tabi olma riski olduğunu belirtirken bazıları ise uyumu etkileyen vergi ahlakı kavramı üzerinde durmaktadır.

Son yıllarda vergiye uyum ve uyumsuzluk konusunda çeşitli çalışmalar yapılmaktadır. Hiç kimse vergi ödemekten hoşlanmayacağına göre, bu noktada kişileri vergi ödemeye zorlayan tahsilat sistemi ve yaptırımlar ön plana çıkmaktadır. Ancak tahsilatı artırmaya yönelik stratejilerin de kendi içinde sınırlılıkları vardır ve fayda maliyet analizinin de

266 (Erişim) http://www.gib.gov.tr/index.php?id=1028, 27 Aralık 2011.

267 Doğan, a.g.m., s. 4.

yapılmasını gerekli kılmaktadır. Dolayısıyla, vergiye gönüllü uyumu artıracak alternatif stratejilerden birisi de bazı yazarlara göre vergi ödeme davranışını etkileyen ve vergi uyumunu açıklayan temel araç olan vergi ahlakıdır. Aslında vergi ahlakı kendi de pek çok güçlüğü içinde barındırmaktadır.²⁶⁸

Vergi ahlakını etkileyen çeşitli faktörler bulunmaktadır. Kültürel, sosyo-ekonomik, sosyo-demografik faktörler, vatandaşlık bilinci, din, kurumsal düzenlemeler, politika, demokratik katılım imkanları, merkezileşme, ve kurumlara olan güven bunlar arasında yer almaktadır.

Politika ve idareye ilişkin faktörler, vergi idaresinin çalışanlarının davranışı, idarenin etkinliği, vergi gelirlerinin harcanması, vergi yükünün büyüklüğü, vergi yapısı ve vergi tahsilat stratejisi vergi mükellefinin ödeme isteğini, vergi uyumunu ve vergi ahlakını etkilemektedir. Genel olarak ifade etmek gerekirse, vergi ahlakı vergilendirmenin meşruiyeti ile ilgili bir konudur ve aslında hükümetin ekonomiyi nasıl vergilendirdiği ve gelirleri nasıl harcadığı kararı ile bağlantılıdır.²⁶⁹

Devlete olan bağlılık, devlete ve kurumlara güven ve vatandaşlık bilinci arttıkça vergi ahlakı da artacak, meşruiyeti kabul edilmeyen devlet ve güven vermeyen devlet kurumlarının varlığı halinde ise vergi ahlakı azalacaktır. Geçiş ekonomileri ile gelişmiş ülkelerde yapılan çalışmalarda, gelişmiş ülkelerde devlete olan güven ve vatandaşlık bilincinin gelişmekte olan ülkeler veya geçiş ekonomisi olan ülkelere göre daha yerleşik ve güçlü olduğu, dolayısıyla bu ülkelerde vergi ahlakının diğer ülkelere göre daha yüksek olduğu sonucuna ulaşılmıştır.²⁷⁰

Torgler ve Schneider (2004)’in farklı Avrupa ülkelerini inceleyen çalışmasında, Kuzey Avrupa ülkelerinde vergi ahlâkının Güney Avrupa ülkelerine göre oldukça yüksek olduğu; Fransa, İtalya, Portekiz ve

268 Benno Torgler, Christoph A. Schaltegger, “Tax Morale and Fiscal Policy”, (Erişim) http://www.yale.edu/leitner/resources/docs/taxmorale.pdf, 15.06.2011, s. 2.

269 Torgler, Schaltegger, a.g.e., s. 3.

270 Mehmet Tosuner, İhsan Cemil Demir, “Vergi Ahlakının Sosyal ve Kültürel Belirleyenleri”, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 2009, Cilt:14 Sayı:

1, s. 4.

İspanya’da vergi ahlâkının diğer Avrupa ülkelerine göre düşük olduğu; bu ülkelerde vergi kaçakçılığına daha ılımlı yaklaşıldığı; Anglo-Sakson ülkeler ve İskandinav ülkelerde verginin oldukça anlayışla karşılandığı; Fransız ve İspanyolların vergiye karşı genellikle olumsuz bir tutum ve davranış içinde oldukları bulguları yer almaktadır. Cummings ve Diğerlerinin (2004) ABD, Güney Afrika ve Bostwana üzerine yaptıkları çalışmada, vergi uyumu ve vergi ahlâkı üzerinde kültür farklılıklarının bir etkisinin olup olmadığı araştırılmış ve kültürel farkların vergi uyumunu ve vergi ahlâkını etkilediği sonucuna ulaşılmış ancak, bu etkinin en önemli sebebi olarak yürürlükteki vergi rejimleri ve devlet yönetiminin davranışları gösterilmiştir.²⁷¹

Vergi ahlakı ülkeden ülkeye farklılık gösterebildiği gibi aynı ülkenin farklı bölgelerinde de değişiklik gösterebilmektedir.

Kültür ile vergi ahlakı arasındaki ilişkiyi inceleyen diğer bir çalışmada ise, İsviçre’de kültür ile kurumlar arasındaki çok sıkı bir bağlantı olduğu;

İspanya’nın Navarre bölgesinde vergi ahlakının düşük olduğu, İspanya- Bask bölgesinin 1990’da en düşük vergi ahlakına sahipken bu oranın 1990-1995 arasında hızla yükseldiği; yasal sisteme, hükümete ve kurumlara olan güvenin vergi ahlakını doğrudan etkilediği gibi çeşitli sonuçlara ulaşılmıştır.²⁷²

Vergi sisteminin adilliği, hükümetin harcama politikası hakkındaki düşünceler, vergi idaresinin tutumu, vergi oranlarının yüksekliği, yolsuzluklar, kamu harcamalarından yararlanma, mali bilgi yetersizliği, denetim yapısı, ceza sisteminin etkinliği, vatandaşlık duygusunun zayıflığı yaş, cinsiyet, eğitim, gelir düzeyi gibi etmenler mükelleflerin vergiler karşısındaki tutumunu belirleyen etmenler arasında yer almaktadır. Diğer taraftan vergi ödeyenlerin alışkanlıkları ve değerleri kültür normlarından etkilenmekte ve toplumların kültürel farklılıkları vergi sistemlerine de

271 Tosuner, Demir, a.g.m., s. 10.

272 Benno Torgler, Friedrich Schnieder, “Does Culture Influence Tax Morale? Evidence From

Different European Countries”, (Erişim)

http://www.torgler.com/pdf/tax_morale_culture_2004_17_torgler_schneider.pdf/22.06.2011, s. 21-22.

yansımaktadır. İtalyanlar, İspanyollar, Fransızlar ve İsviçrelilerde her kademe ve türdeki üst mercilere özellikle vergi dairelerine/memurlarına karşı güvensizlik ve geleneksel bir şüphe bulunurken, İngilizler ve İskandinavyalılarda, tam bir vergi disiplini bulunmaktadır.²⁷³

Vergi uyumuna etki eden birçok faktör bulunmakla birlikte bunlardan biri de güven başlığı altında toplayabileceğimiz ve mükelleflerin diğer mükelleflerin vergisel yükümlülüklerini doğru bir şekilde yerine getirip getirmediği ile vatandaşlık bilincinin yerleşmesi ile ilgili olan devlete güven olarak belirtilebilmektedir. Vergi sisteminin adil olup olmadığı, denetim oranı, belge düzeni gibi vergi uyumunu etkileyen çevresel faktörlerle birlikte, vergiye gönüllü uyum devlete bağlılık, güven ve vatandaşlık bilincinin boyutlarından biri olarak ortaya çıkmaktadır. Vergi uyumu açısından vergi idaresine ve vergi sistemine olan güven duygusu önemli belirleyiciler arasında yer almaktadır. Ayrıca, vergi ahlakı ve vergi uyumu düzeyinin düşük olması sosyal bir sorun olmanın ötesinde ekonomik, sosyal ve siyasal boyutları olan ve birbirinden bağımsız değil birlikte çözüm aranması gereken bir sorun olarak ortaya çıkmaktadır.²⁷⁴

Vergi ahlakına ilişkin olarak çeşitli ülkelerde yapılan bazı çalışmalarda ulaşılan sonuçlardan bir kısmı aşağıdaki şekilde özetlenebilir:²⁷⁵

 Kültür ve vergi ahlakı arasında doğrusal bir ilişki bulunmaktadır.

 Devlette ve parlamentoda ölçülen milli gurur ve güvenin vergi ahlakı üzerinde tutarlı bir pozitif etkisi bulunmakta olup, vergisini ödeyen bir toplum için mevcut politik-ekonomik düzeydeki güven önem arz etmektedir.

273 Ali Rıza Gökbunar, Ramazan Gökbunar, “Mükellef Davranışları Vergi Etiği ve Vergi Uyumu”, Vergi Dünyası, Sayı: 311, Temmuz 2007, (Erişim) http://www.vergidunyasi.com.tr, 27 Aralık 2011,s. 4.

274 Selçuk İpek, “Sosyal Sermaye ve Vergi Uyumu Üzerine”, Vergi Dünyası, Sayı: 339, Kasım 2009, s. 139-140.

275 Abdülkadir Işık, “Kültür ve Kalkınma: Vergi Kültürü Örneği”, Ege Akademik Bakış, 9 (2) 2009, s. 860-862.

 Yönetim yapısı, vergi sisteminin unsurları, vergi oranı, sosyo-demografik ve sosyo ekonomik değişkenlerin vergi ahlakı üzerinde olumlu etkisi bulunmaktadır.

 Evli insanların bekarlara göre vergi ahlakı daha yüksek bulunmuştur.

 Ülkelerin çoğunda emeklilerin vergi ahlakı diğerlerine göre daha fazla bulunmuştur.

 Dindar olanların vergi ahlakları dindar olmayanlara göre daha yüksek bulunmuştur.

 Milli gururun vergi ahlakını artırmaktadır.

 Gelir dağılımı düzeldikçe vergi ahlakı artmaktadır.

 Bayanların vergi ahlakı erkeklere göre daha fazladır.

 İdareye duyulan güvenin artması vergi uyumunu ve ahlakı artırmaktadır.

 Kamu harcamalarında saydamlığın artması ve yolsuzlukların azalması, vergi ahlakını artırmaktadır.

 Yaş ilerledikçe vergi ahlakı artmaktadır.

 Gelişmiş bölgelerde vergi ahlakı daha yüksektir.

2001 yılında Avrupa Değerler Anketi tarafından Türkiye’de 1206 kişi ile yapılan ankette yer alan “vergi kaçırmak meşru/doğru mudur?” sorusuna verilen cevapları etkileyen faktörlerin analizine ilişkin Gökbunar, Selim ve Yanıkkaya tarafından yapılan (2007) çalışmada, yaş, cinsiyet, ulusal onur, demokrasiye bağlılık ve dindarlığın arttıkça vergi ahlakının arttığı ve serbest meslek sahiplerinde vergi ahlakının daha düşük olduğu sonucuna ulaşılmıştır.²⁷⁶

276Ali Rıza Gökbunar, Sibel Selim, Halit Yanıkkaya, “Türkiye’de Vergi Ahlakını Belirleyen Faktörler Üzerine Bir Araştırma”, Ekonomik Yaklaşım, C: 18, Sayı: 63, (Erişim) http://yaklasim.iibf.gazi.edu.tr/ciltler/18/63/4.pdf, 27 Aralık 2011, s. 70.

Tekeli tarafından 1346 kişi ile vergi ahlakına ilişkin olarak yapılan bir çalışmada, vergi ahlakı üzerinde güvenin yasal sisteme (mahkeme, adalet sistemi) ve mevcut politik ekonomik çerçevede hükümete ve parlamentoya olmak üzere iki boyutlu etkisi olduğu, yüksek uyum maliyetlerinin işsizler ve yarı zamanlı çalışanların vergi ahlakını azalttığı, bilincin Türkiye’de vergi ahlakı seviyesi üzerinde etkili olduğu, eğitimin vergi ahlakı seviyesini etkilemediği ve gururun önceki bulgulara uygun şekilde vergi ahlakı üzerinde pozitif etkisi olduğu sonuçlarına ulaşılmıştır.²⁷⁷

Türkiye'de vergi uyumuna ilişkin yapılan değerlendirmelerde, ödeme gücü, vergi ahlakı, sosyal ve demografik faktörler, siyasi iktidara bakış, devlete bağlılık ve güven, diğer mükellefler hakkındaki düşünceler, kamu harcamalarının etkinliği, vergi sisteminin adilliği, vergi oranları, mevzuatın karmaşıklığı, vergi idaresinin yapısal sorunları, ekonomik ve siyasal yapıdan kaynaklanan sorunlar öne çıkan hususlar arasında yer almaktadır.

Türkiye'de özellikle kayıt dışılığın fazla olması ve belge düzeninin yerleşmemesi gibi hususlar vatandaşların vergiyi toplumsal bir görev olarak görecek vatandaşlık bilincine ulaşmadığını göstermektedir. Vergi idaresine güven ve denetim oranının düşüklüğü vergi uyumunu etkileyen ve sürekli tartışılan konular arasında yer almaktadır. Diğer boyutuyla denetimin oranının düşüklüğü toplumda vergi idaresine yönelik güven duygusunu azaltmakta ve vergi ahlakını olumsuz yönde etkilemektedir.²⁷⁸

Mükellef hakları ve karşılıklı işbirliği vergi bilinci ve vergiye gönüllü uyumu artırmanın şartlarından birisi olarak görülmektedir. Türkiye’de 2000’li yılardan itibaren ve özellikle 2005 yılında yeniden yapılanma sonrası Gelir İdaresinin örgüt yapısında yaptığı değişikliklerle birlikte Gelir İdaresi, pek çok ülkede görülen mükellef odaklı yaklaşıma paralel olarak çalışmalarını sürdürme yolunda önemli adımlar atmaktadır.

277 Recep Tekeli, “Determinants of Tax Morale in Turkey”, 2011 European Public Choise Society, University of Rennes , France April 28th-May First 2011, (Erişim) http://www.epcs2011.org/wp-content/listofpapers/submissions/epcs2011_submission_154.pdf, 27 Aralık 2011, s. 24-25.

278 İpek, a.g.m., s. 140-141.