Yarı Kapalı (AK)Deniz

Akdeniz'in yarı kapalı (semi-enclosed) bir deniz olması, Doğu Akdeniz'le ilgili sorunları yakından ilgilendirmektedir.

Burada önemli olan husus, Akdeniz'in yarı kapalı bir deniz olmasının, Doğu Akdeniz havzasında deniz yetki alanlarına (Kıta Sahanlığı, Münhasır Ekonomik Bölge) ilişkin yapılacak sınırlandırmada bölgenin niteliğine uygun olarak ve bütün ilgili durumlar dikkate alınarak özel kuralların uygulanmasını gerektirecek olmasıdır.

Uluslararası uygulamada ve öğretide daha önce de karşılaşılan "yarı kapalı" deniz kavramı, 1982 Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi (B.M.D.H.S.)'nin 122 ve 123'üncü maddelerinde düzenlenmiştir. Türkiye, bu Sözleşmeye125 taraf olmamakla beraber görüşmelere katılmış ve "yarı kapalı" denizlerle ilgili hususlarda önemli katkılarda bulunmuştur. Söz konusu 122

124 _{Yücel ACER, “Doğu Akdeniz’de Deniz Alanlarının Sınırlandırılması ve Türkiye”,}

Dz.K.K.lığı Deniz Hukuku Sempozyumu, Ankara, 21-22 Haziran 2004, ss.3-7

125 _{Pazarcı, a.g.e., s. 110., "Sözleşme ya da eski adıyla mukavelename (Convention;} Konvention): Genellikle önemli ve kural koyucu çok-taraflı anlaşmaları bildirmektedir; ancak bunu özel hukukta kullanılan ve eski adıyla mukavele (contract; contrat; kontrakt) olarak adlandırılan sözleşme ile karıştırmamak gerekmektedir."

ve 123'üncü maddelerin sözleşme metnine Türkiye'nin katkıları sonucu girdiğini söylemek mümkündür.126

Kapalı ve yarı kapalı denizlerle ilgili hukuki durumun belirginleştirilmesi ihtiyacı Üçüncü Deniz Hukuku Konferansı öncesinde yapılan toplantılarda gündeme gelmiş, Türkiye ve Uruguay Deniz Yatağı Komitesine öneriler sunmuşlardır. Türk heyeti tarafından karasularının genişliği kapsamında yapılan ilk öneriye göre:

"Her ne kadar her devletin kendi kara sularının genişliğini saptama hakkı mevcut ise de kapalı ve yarı kapalı denizler gibi özellikleri olan denizlerde devletlerden birinin kara sularını genişliğinin tespiti aynı bölgedeki diğer bir devletin hak ve menfaatlerini zedeleyecek nitelikte ise karasularının genişliği bölge devletlerinin aralarında yapacakları anlaşma ile tespit edilmelidir."

Deniz Yatağı Komitesinde konferans gündemine alınan bu konu, konferans süresince çeşitli devletlerin ve bu arada Türkiye'nin de önerdiği taslaklar127 çerçevesinde tartışılmıştır. Bu öneriler değerlendirildiğinde, Türkiye'nin bütün kapalı ve yarı kapalı denizlerde özel bir rejim uygulamasını amaçlamadığı görülür. Türkiye için önemli olan husus, yarı kapalı denizlerin özel nitelikleri dolayısıyla, genel kuralların adaletsiz sonuç verdiği durumların göz önüne alınmasıdır. Türkiye, bu durumlarda karasularının genişliğinin o bölgedeki devletler tarafından birlikte kararlaştırılmasını istemişti. Kapalı ve yarı kapalı denizlerle ilgili düzenlemeler, sözleşme metnine tam anlamıyla Türkiye'nin istediği biçimde girmemiştir. Bununla beraber, bu kavrama sözleşmede özel bir bölümde yer verilmiş olması, Türkiye açısından önemli hukuki bir dayanak noktası oluşturur.

1982 B.M.D.H.S.'nin 122'nci maddesine göre yarı kapalı deniz: İki veya daha çok devlet tarafından çevrili ve diğer bir denize veya okyanusa dar

126 _{Sertaç Hami Başeren, Ege Sorunları, Türk Deniz Araştırmaları Yayın No: 15, İstanbul:} 2003, s. 10.

127 _{www.un.org, 30 Ocak 2007, Türkiye'nin önerdiği madde taslaklan icin bakınız: The Third} United Nations Conference on the Law of the Sea (UNCLOS) Off. Rec., Vol.III.

bir geçitle bağlı bulunan veyahut da bütünüyle veya küçük bir bölümü ile iki veya daha çok devletin kara sularından ve münhasır ekonomik bölgelerinden oluşan bir körfez, bir deniz havzası veya bir denizdir.

Kapalı ve yarı kapalı denizleri birlikte alan bu hükümdeki tanımı dayandığı ölçütler coğrafi ve hukuki nitelik taşıyan iki ayrı grupta toplanabilir. Tanımda, bir taraftan iki ya da daha fazla devlet tarafından çevrili körfez, deniz havzası veya denizin, diğer bir denize veya okyanusa dar bir geçitle bağlı bulunması gibi coğrafi ölçütlere; diğer taraftan da daha fazla devletin kara suları ve münhasır ekonomik bölgelerinden oluşacağını belirten hukuki ölçütlere yer verilmiştir.128

Doğu Akdeniz, Türkiye, Suriye, İsrail, İtalya, Hırvatistan, Arnavutluk, Yunanistan, Lübnan, Mısır, Libya, Tunus, Slovenya, Sırbistan, Karadağ, Malta, KKTC ve GKRY ile çevrili olduğu için, coğrafi ölçütler içinde yer alan "iki veya daha çok devlet tarafından çevrili olma" koşulunu sağlamaktadır.

1982 B.M.D.H.S.'nin yarı kapalı denizlere bağladığı sonuçlar ise esas olarak 123'üncü maddede düzenlenmiştir. Buna göre:

"Kapalı veya yarı kapalı bir denize kıyısı olan devletler, bu sözleşmeden doğan haklarını kullanırken ve görevlerini yerine getirirken birbirleri ile iş birliği etmelidir. Bu amaçla, doğrudan doğruya veya uygun bir bölge teşkilatı aracılığı ile:

a. Denizin canlı kaynaklarını idaresi, muhafazası, araştırılması ve işletilmesinin eş güdümünü yapmak,

b. Deniz çevresinin korunması ve muhafazası konusundaki hak ve görevlerinin yerine getirilmesinin eş güdümünü yapmak,

c. Bilimsel çalışma politikalarının eş güdümünü yapmak ve uygun olduğu yerlerde bölgede müşterek ilmi araştırmaları yapmak,

d. Bu maddenin hükümlerini daha da geliştirmek için yerine göre ilgili devletlerle veya milletlerarası örgütlerle iş birliği yapmak için onları davet etmek hususunda çaba sarf edeceklerdir."

Ayrıca, Uluslararası Adalet Divanı (U.A.D.) da Libya-Malta Kıta Sahanlığı Davasına ilişkin 03 Haziran 1985 tarihli kararında, kapalı ve yarı kapalı denizlerde, komşu devletler arasında deniz alanlarının sınırlandırılmasının bölgenin bu durumuyla yakından ilişkili olduğunu bildirmiş129 ve Akdeniz'in yarı kapalı bir deniz olduğu belirtilmiştir. Bu yaklaşım, Türkiye'nin Doğu Akdeniz'de belirlenecek deniz yetki alanları (Kıta Sahanlığı, M.E.B.) konusunda ileri sürebileceği tezlerden biridir.

Yukarıdaki ifade tarzından da anlaşılacağı üzere, kapalı ve yarı kapalı bir denize kıyısı olan devletlerin, bu sözleşmeden doğan haklarını kullanırken ve görevlerini yerine getirirken birbirleri ile iş birliği yapmaları130 esas olup, hüküm iş birliği yapıp yapmama konusunda devletlere bir takdir hakkı tanımamış ve böylece devletlere bir mükellefiyet getirmiştir.

Bu bağlamda, Doğu Akdeniz'de kıta sahanlığı ve M.E.B. gibi deniz yetki alanlarının sınırlandırmasında Akdeniz'in yarı kapalı deniz statüsünde oluşunu ve buna bağlanan sonuçları dikkate almak gerekmektedir.131