Yaklaşımın son aşaması, belirlenen kirletici ve etkilenim verilerinin değerlendirildiği ve değerlendirme kararlarının oluşturulduğu aşamadır.
Bu aşamada öncelikle, Çizelge B.3’te listelenmiş, yapıdaki her etkilenim ortamında bulunan kullanıcılarda, o ortamda belirlenmiş kirletici türleri nedeniyle ortaya
173
çıkabileceği düşünülen olası sağlık sorunları ve her kullanıcı için, ortamda bulunan kirletici türlerine göre seçilmiş sınır değerlerin niteliği incelenmektedir.
Sınır değeri, kabul edilebilir risk kestirimleri olarak elde edilmiş ve ortamdaki etkilenim nedeniyle kullanıcıda kansere neden olabileceği düşünülen yapı içi hava kirleticileri için
Bölüm 5.2.2’de yer alan (5.11) denklemi ve Çizelge B.2’deki kirleticinin yoğunluk düzeyi,
Çizelge A.14’teki kullanıcının etkilenim süresindeki soluma miktarı,
Çizelge B.3’teki kullanıcının bu kirleticiden etkileniminin süresi, sıklığı ve uzunluğu, Çizelge A. 11’deki kullanıcının beden ağırlığı
verileri kullanılarak süreğen günlük alım hesaplanabilir. Ardından, süreğen günlük alım değerinin, kanser etmeni ile çarpılması sonucunda, söz konusu ortamda yer alan bu kirletici türlerinin, ilgili kullanıcıda kanser oluşturma riskinin düzeyi belirlenmektedir. Değerlendirme, bu düzeyin, Çizelge B.3’te belirlenmiş sınır risk kestirimiyle karşılaştırılarak sonuçlandırılmaktadır.
Çizelge B.3’te, bir etkilenim ortamında bulunan kullanıcının duyarlılığına ve ortamda yer alarak, kullanıcıyı aynı anda etkileyen diğer kirletici türlerine göre, sınır değeri güvenli kabul edilebilir yoğunluk düzeyi olarak belirlenmiş ve ortamdaki kullanıcılarda kanser dışındaki hastalıklara ya da sağlıksız bina sendromuna neden olabileceği düşünülen yapı içi hava kirleticilerinin ilgili kullanıcıda oluşturduğu etkilenimin değerlendirilmesinde, aralıklı ölçeğin kullanıldığı öneri değerlendirme yönteminden yararlanılabilir. Ortaya konan farklı seçeneklerin değerinin belirlenmesi amacıyla yararlanılabilecek değerlendirme tekniklerinden birisi olan aralıklı ölçek, seçeneklerin arasındaki farkların nicelik olarak belirlendiği durumlarda kullanılmaktadır. Söz konusu teknikte bağıl olan bir başlangıç / sıfır noktası bulunmakta, ölçü aralıkları bir ölçek çizgisi üzerinde eşit olarak düzenlenmekte ve farklı birimleri olan seçenekler değerlendirilebilmektedir. Öneri değerlendirme yönteminde,
yapıdaki bir etkilenim ortamında bulunan ve o ortamdaki kullanıcılarda kanser dışındaki hastalıklara ya da sağlıksız bina sendromuna neden olabileceği düşünülen kirletici türlerinin Çizelge B.2’de listelenmiş yoğunluk düzeyi verileri ile
174
ortamdaki kullanıcıya ve diğer kirletici türlerine göre seçilmiş ve Çizelge B.3’te listenmiş sınır yoğunluk düzeyi verileri
aralıklı ölçek aracılığıyla karşılaştırılmaktadır. Söz konusu yöntemde, ortamdaki bir kullanıcının, ortamda yer alan bu tür bir kirleticiden etkilenimini değerlendirmek için
bir aralıklı ölçek çizgisi oluşturulmakta, bu ölçeğin
o alt sınırında sıfır,
o üst sınırında ise kirleticinin söz konusu etkilenime göre seçilmiş sınır yoğunluk düzeyi
yer almaktadır. Aralıklı ölçeğin alt ve üst sınırları arasında kalan alan, EPA’nın oluşturduğu ve Çizelge 6.5’te gösterilmiş olan sınıflamaya benzer şekilde üç eşit parçaya ayrılmaktadır. Bu parçalardan
birincisi (aralıklı ölçeğin alt sınırından başlayan parça) yeşil renkle anlatılmış, kullanıcının söz konusu ortamdaki etkilenimiyle ortaya çıkan durumun sağlıklı olma düzeyinin yüksek ya da sağlık açısından risksiz,
ikincisi (aralıklı ölçeğin alt ve üst sınırlarının ortasında yer alan parça) sarı renkle anlatılmış ve kullanıcının söz konusu ortamdaki etkilenimiyle ortaya çıkan durumun sağlıklı olma düzeyinin orta ya da sağlık açısından risk oluşturabilir, üçüncüsü ise (aralıklı ölçeğin üst sınırıyla sonlanan parça) turuncu renkle anlatılmış ve kullanıcının söz konusu ortamdaki etkilenimiyle ortaya çıkan durumun sağlıklı olma düzeyinin düşük ya da sağlık açısından riskli
olduğunu göstermektedir (Çizelge 7.4). Aralıklı ölçeğin üst sırının sağında kalan parça ise kırmızı renkle anlatılmış, kullanıcının söz konusu ortamda ilgili kirleticiden etkilenimiyle ortaya çıkan durumun sağlıksız / sınırı aşmış / sağlık açısından çok riskli olduğu belirtmektedir. Değerlendirme, kirleticinin Çizelge B.2’deki yoğunluk düzeyi bu ölçek üzerine işaretlenmesi ve kullanıcının söz konusu ortamdaki etkileniminin sağlıklı olma / oluşturduğu riskin düzeyinin elde edilmesiyle sonuçlanmaktadır. Şekil 7.4’te, bir k ortamında yer alan ve yoğunluk düzeyi belirlenmiş a, b ve c kirleticilerinin, ortamdaki
175
x kullanıcısını etkilemesinin aralıklı ölçekten yararlanılarak değerlendirilmesi gösterilmiştir. Bu örnekte, k ortamındaki kullanıcının her üç kirleticiden etkilenimi için ayrı bir aralıklı ölçek hazırlanmış; ölçeklerin üzerine, alt sınır olarak sıfır noktası, üst sınır olarak ortamdaki a, b ve c kirleticilerinin her biri için, x kullanıcısının duyarlılık ve bu üç kirleticiden aynı anda etkilenme durumuna göre seçilmiş sınır yoğunluk düzeyleri yerleştirilerek, iki sınır arası Çizelge 7.4’te gösterilen eşit yeşil, sarı ve turuncu parçalara ayrılmış; üst sınırın sağındaki alan ise kırmızı parça olarak belirlenmiştir. Söz konusu kirleticilerin ortamda kullanıcıyı etkileyen yoğunluk düzeylerinin aralıklı ölçek üzerine işaretlenmesiyle, şu yargılarda bulunulabilir:
k ortamında v yoğunluk düzeyinde bulunarak x kullanıcısını t süre etkileyen a kirleticisi nedeniyle ortaya çıkan durumun sağlıklı olma düzeyi ortadır / durum x kullanıcısının sağlığı açısından riskli olabilir.
k ortamında y yoğunluk düzeyinde bulunarak x kullanıcısını t süre etkileyen b kirleticisi nedeniyle ortaya çıkan durumun sağlıklı olma düzeyi yüksektir / durum x kullanıcısının sağlığı açısından risksizdir.
k ortamda z yoğunluk düzeyinde bulunarak x kullanıcısını t süre etkileyen c kirleticisi nedeniyle ortaya çıkan durum x kullanıcısı açısından sağlıksızdır / x kullanıcısının sağlığı açısından çok risklidir.
Bu değerlendirmenin ardından, gerekli görülmesi durumunda, ortamdaki kullanıcı açısından turuncu ve kırmızı bölgede yer alan, başka bir anlatımla kullanıcı açısından sağlıklı olma düzeyi düşük ve sağlıksız / riskli ve çok riskli olarak değerlendirilen kirleticilerin, kullanıcıda kanser dışındaki hastalıkları oluşturma riskinin düzeyi,
Bölüm 5.2.2’de değinilmiş (5.12) denklemi, Çizelge B.2’deki kirletici yoğunluğu,
Çizelge A.14’teki kullanıcının etkilenim süresindeki soluma miktarı, Çizelge A.11’deki kullanıcının beden ağırlığı
verileri kullanılarak en yüksek günlük alımın belirlenmesi ve bu değerin risk başvuru doz değerine bölünmesiyle hesaplanabilir.
176
Çizelge 7. 4 Önerilen değerlendirme yönteminde olumsuzluk düzeyleri
renkler tanımlar
yeşil iyi / sağlık açısından risksiz
sarı orta / sağlık açısından riskli olabilir
turuncu kötü / sınıra yakın / sağlık açısından riskli
kırmızı sınırı aşmış / sağlıksız / sağlık açısından çok riskli
177
Belitilen nitelikteki değerlendirmenin gerçekleştirilmesi sonucunda, yapıdaki etkilenim ortamlarında yer alan ve yoğunluk düzeyleri belirlenmiş iç hava kirleticilerinin, söz konusu ortamlarda bulunan kullanıcılarla bir araya gelmesiyle ortaya çıkan olumsuzluğa ilişkin oluşturulmuş kararlar / değerlendirme sonuçları, diğer bir anlatımla, yapıdaki
ortamlarda yer alan kirleticilerden etkilenim sonucunda kullanıcılarda ortaya çıkması olası sağlık sorunlarının türü, etkilenimin kullanıcının sağlığı açısından sağlıklı olma düzeyi, kullanıcıda olası kanser türlerine ve kanser dışındaki hastalıklar kapsamında
turuncu / kırmızı bölgede yer alan etkilenimlere ilişkin hesaplanmış risk verileri Ek C’de yer alan Çizelge C.1 yardımıyla listelenebilir.
Yapı içi hava kirliliğinin insan sağlığı açısından değerlendirilmesi yaklaşımı bu aşamayla sonlanmaktadır. Buna karşın, değerlendirilen ortamda karşılaşılan durumun, sonuçta tek bir değerle anlatılması istenirse, Sofuoglu ve Moschandreas [319] tarafından ofisler için oluşturulmuş Yapı İçi Hava Kirliliği Göstergesi yönteminden yararlanılabilir. Bu yöntemde, ölçülmüş kirletici yoğunlukları kullanılarak, Sofuoglu ve Moschandreas tarafından geliştirilmiş bir formülle sıfır ile on arasında birimsiz bir değer olan hava kirliliği göstergesi hesaplanmaktadır. Söz konusu değerin, kirlilik düzeyi en düşük / hava niteliği en iyi durum (sıfır) ile kirlilik düzeyi en yüksek / hava niteliği en kötü durum (on) arasında yer aldığı ve böylece farklı ortamlar arasında karşılaştırma olanağı sağlanabildiği; ancak, belirlenen kirlilik durumunu ortaya çıkaran kirleticileri ve bu kirleticilerin sonucu ne oranda etkilediğini saptamak için değerin hesaplanmasından sonra tersine bir başlangıçla bu gösterge değerinin yeniden açılması gerektiği belirtilmiştir.
7.5 Yapı İçi Hava Kirliliğinin Kullanıcı Sağlığı Açısından Değerlendirilmesi