Gaz/Buhar Durumundaki Yapı İçi Hava Kirleticileri

Karbon, azot, kükürt bileşikleri; ozon ve radon gibi doğada bulunan gazlar ve cıva buharı yapının kapalı birimlerinin havasını kirletici nitelikte ve sık karışılaşılan gazlar ve buharlardan bazılarıdır. Bu kirleticiler ve bazı temel özellikleri Çizelge 2.4’te gösterilmiştir.

Gaz ya da buhar durumunda olan kirleticilerin yapının iç çevresindeki havada oluşan yoğunlukları, birim hacim içindeki kirletici hacmi ya da ağırlığı ile belirlenmektedir [46]. Kirleticinin yoğunluğunun hacim olarak anlatılmasında çoğunlukla bir milyon toplam hava hacmi (ya da molekülü) içindeki kirletici gazın hacmini (ya da molekül sayısını) gösteren ppm birimi kullanılır [47]. Buna karşın, yoğunluğu belirlenecek kirletici gaz ya da buharın ağırlığı ölçülmüşse, kirleticinin yoğunluğu, 1 m3 hacimdeki hava içinde bulunan kirleticinin mg ya da μg (mikrogram) cinsinden ağırlığı ile anlatılabilir. Çizelge 2.5’te kirletici gazların ve buharların yoğunluğu için kullanılan birimler ve açıklamaları gösterilmiştir.

15

Çizelge 2. 4 Gaz / buhar durumundaki yapı içi hava kirleticileri

kirleticiler sık karşılaşılan türleri tanımı / temel özellikleri karbon

oksitler (COx)

karbon monoksit (CO) Karbon atomu içeren maddelerin tamamlanmamış yanması sonucunda oluşan [48], renksiz, kokusuz [49] ve tatsız [50] bir gazdır.

karbon dioksit (CO2)1 Her türlü yanma işlemi sırasında ortaya çıkan [51] ve canlı

metabolizması sonucunda üretilerek solukla beden dışına verilen, renksiz ve kokusuz bir gazdır.

azot oksitler (NOx)

azot monoksit (NO) Yakıtların yüksek sıcaklıklarda yanması sırasında, havadaki renksiz ve kokusuz bir gaz olan azot [5] nedeniyle oluşan bir gazdır.

azot dioksit (NO2) Azot monoksitin oksijenle tepkimeye girmesiyle oluşan bir

gazdır [52].

kükürt dioksit (SO2) Kükürt içeren yakıtların yanması ile ortaya çıkan [53],

belirgin keskin bir kokusu olan, renksiz bir gazdır.

ozon (O3) Ozon, üç oksijen atomundan oluşmuş, mavi renkli ve keskin

kokulu doğal ya da yapay olarak ortaya çıkabilen bir gazdır [54].

radon (Rn) Radon, uranyumun (U) ya da toryumun (Th) bozunması

sonucu doğal olarak oluşan, suda çözünebilen [22], renksiz, kokusuz, tatsız, radyoaktif ve asal bir gazdır [49].

cıva (Hg) Oda sıcaklığında sıvı durumda olan ve kolayca buharlaşarak

solunabilen bir metaldir [55].

1

Karbon dioksit normal koşullarda yapı içi hava kirleticisi olarak kabul edilmemekte, buna karşın, yapı içi hava niteliği çalışmalarında çeşitli şekillerde ele alınmakta ve havada çok yüksek yoğunluk düzeylerinde bulunması durumunda bazı sağlık sorunlarına neden olmaktadır [56].

16

Çizelge 2. 5 Kirleticilerin yoğunluk birimleri ve açıklamaları [57]

birim açıklama

hacim ppm1 1 milyon toplam hava hacmi içindeki kirleticinin hacmi

pphm 100 milyon toplam hava hacmi içindeki kirleticinin hacmi

ppb 1 milyar toplam hacim içindeki kirleticinin hacmi

ağırlık mg/m3 1 m3 hava içindeki kirleticinin miligram cinsinden ağırlığı

μg/m3 1 m3 hava içindeki kirleticinin mikrogram cinsinden ağırlığı

Dünya Sağlık Örgütü (WHO, 1987) tarafından kaynama noktasının yer aldığı aralık 50 °C – 100 °C ile 240 °C – 260 °C olan organik bileşikler olarak tanımlanmış uçucu organik

bileşikler, gaz / buhar durumundaki önemli yapı içi hava kirleticileri arasında

sayılmaktadır. Ancak Avrupa Toplulukları Komisyonu [58], Dünya Sağlık Örgütü’nün ortaya koyduğu uçucu organik bileşik tanımını, belirlenmiş koşullar altında n-heksan ve n-heksadekan arasında gaz kromatografisi ile ayrıştırılabilen tüm bileşikleri kapsayacak şekilde değiştirmiştir [59]. EPA ise uçucu organik bileşikleri karbon monoksit, karbon dioksit, karbonik asit, metalik karbitler, karbonatlar ya da amonyum karbonat ile önemsenmeyecek düzeyde fotokimyasal tepkiselliği olan metan, etan, aseton, metil asetat vb halojenli hidrokarbonlar ve periflorokarbon bileşikleri dışında kalan, atmosferik fotokimyasal tepkimeler oluşturan her tür karbon bileşikleri olarak tanımlamaktadır [60, 61].

Genel olarak, uçucu organik bileşikler, karbon atomu sayısı 12 ya da daha az olan [62] ve normalde sıvı ya da katı olsa bile düşük sıcaklıklarda gaz durumuna geçebilen [63, 64] kirleticiler olarak ele alınmaktadır. Bilimsel araştırmalarda, yüzlerce farklı uçucu organik bileşiğin bulunduğu [5], yapılarda aynı anda 50 – 300 farklı uçucu organik bileşikten oluşan bir karışım ile karşılaşılabileceği [48], buna karşın iç havada belirli yoğunluk düzeyinde sıkça karşılaşılan uçucu organik bileşiklerin 30 – 50 farklı tür

1

17

kirleticiden oluştuğu belirtilmektedir [18]. En önemli ve en sık karşılaşılan uçucu organik bileşikler içinde alifatik hidrokarbonlar, aromatik hidrokarbonlar, aldehitler, terpenler, alkoller, esterler, ketonlar [53, 18], halojenli hidrokarbonlar [66], eterler, glikon eterler [67] gibi bileşikler yer almaktadır (Çizelge 2.6)

Formaldehit (CH2O) bir uçucu organik bileşik olmasına karşın yüksek tepkiselliği, dolayısıyla yoğunluk düzeyinin belirlenmesinde gereksinilen farklı yöntemler nedeniyle iç hava kirliliği araştırmalarında diğer uçucu organik bileşiklerden ayrı olarak ele alınmaktadır [53, 63, 18]. Bu kirletici en basit aldehittir, renksizdir ve keskin / rahatsız edici kokusu ile ayırt edilebilir [5].

Kaynama noktaları uçucu organik bileşiklere göre daha yüksek olan yarı uçucu organik

bileşikler arasında, iç havada ya da yüzeyler üzerinde çoğunlukla katı parçacıkları

biçiminde yer alan ve yanma geciktiriciler ya da plastikleştiriciler olarak kullanılan bazı fosforlu organik bileşikler ve fitalatlar bulunmaktadır [59] (Çizelge 2.6).

Uçucu organik bileşiklerin bir alt sınıfı olan hidrokarbonlar [68] içinde, yanma işlemi ya da ham petrolün yüksek sıcaklıkta işlenmesi sırasında ortaya çıkan [44] ve bir çift ortak karbon atomuna sahip birden çok benzen halkası bulunan maddeler, çokhalkalı

aromatik hidrokarbonlar (PAHs) [69] ya da bazı durumlarda çokçekirdekli aromatik

bileşikler (PNAs) [70] olarak tanımlanmaktadır. ABD’de yapılan araştırmalarda çokhalkalı aromatik hidrokarbonların özellikle konutların iç havasında birkaç yüz farklı türden oluşan bir karışım durumunda oluduğu [44], buna karşın, belirli yoğunluk düzeyinde sıkça karşılaşılan çokhalkalı aromatik hidrokarbon türlerinin naftalin [69], fenantren [44], benzo[a]piren, DDT, dieldrin, permetrin, benzo[a]antrasen vb kirleticileri içerdiği belirtilmektedir [70]. Patrick [62] alan çalışmalarında kolaylık sağlaması amacıyla benzo[a]pirenin incelenen ortamdaki çokhalkalı aromatik hidrokarbon karışımının bir göstergesi olarak kabul edildiğini söylemiştir.

18

19