B. Yaşayan Dinlerde Cenaze Ritüelleri
1. Yahudilikte Cenaze Ritüeli
Yahudiliğin kutsal metni Tevrat’ta ölüm ve ölüm ile ilgili net ve kesin yargılar bulunmamaktadır. Bu nedenle ölüm ve ölü gömme törenlerinin Yahudiliğe eski Mezopotamya halklarından geldiği daha sonra toplumda oluşan anlayış ve uygulamaların Yahudi sözlü yasası olan Talmut’ta yer aldığı düşünülmektedir.53 Yahudiler, Talmud’da geçen bilgiler ışığında asıl olanın dünya hayatı değil, ölüm sonrası gidilecek olan hayat olduğuna inanmaktadır. Bu çerçevede ölüm vakti geldiğine inanılan kişinin çevresinde ailesi, sevdikleri ve bir haham bulunmaktadır.54 Yanında bulunanlar ölümü yaklaşan kişinin günah itirafında bulunması için ona yardımcı olmakta ve Yahudiler için kutsal kabul edilen “Şema İsrael” duası okunmaktadır.55 Duaya eşlik edebiliyorsa ölümü yaklaşan kişinin de duaya eşlik etmesi beklenmektedir.
Dua okunduktan sonra üç kez “Tanrı’nın saltanatının görkemliliğine sonsuz hamdolsun”
anlamında İbranice duayı okumaktadır.56 Öldüğü düşünülen kişinin başında sekiz
53 Dinler Tarihi Ansiklopedisi, Ed. Ercan Arıklı, Gelişim Basım ve Yayım A.Ş., c. 2, İstanbul ts, 464.
54 Arıklı, 464; Rabi Nisim Behar, Dini Uygulama Rehberi, Çev. Mordehay Yanar, Gözlem Gazetecilik Basım ve Yayın A.Ş., İstanbul 2009, 383.
55 Şinasi Gündüz - Hakan Olgun - Mahmut Salihoğlu - Elif Tokay, Dinler Tarihi, İÜ Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi, İstanbul ts, 117.
56 Arıklı, 464.
15 dakika beklenmekte ve burnunun altına bir tüy koyularak kişinin ölüp ölmediğinden emin olunduktan sonra cenaze ritüeli başlamaktadır.57 Ölen kişinin bir erkek evladı varsa gözlerini ve ağzını kapatmanın onun sorumluluğunda olduğuna inanılmaktadır.58
Ölümü gerçekleşmiş olan kişinin ne zaman defnedileceğiyle ilgili kesin bir bilgi bulunmamakla birlikte mümkün olan en kısa sürede defnedilmesi gerektiği kabul edilmektedir. Fakat günümüzde uzaktan gelecek olan yakınların olması gibi durumlarda cesedin bekletilmesine müsaade edilmektedir. Ayrıca Yahudilerin özel günleri olan Şabat, Roş Haşana, Yom Kipur, Yom Tov zamanlarında da cenaze töreni yapılmamakta
ve ceset bu günlerde bekletilmektedir.59 Ölümün gerçekleşmesinin ardından geride kalanlar ölen kişinin hazırlıklarını yapmaya başlamaktadır. İlk olarak cesedin bedensel temizlikleri yapılmakta ve ceset bet ha-metager denilen gasilhanede yıkanmaktadır.
Cenazenin defin için hazırlıklarını chevra kaddisha denen ve bu işle görevli kişiler yapmaktadır.60 Bedensel temizliklerinin tamamlanmasının ardından ceset beyaz bir kefene sarılmaktadır. Günümüzde Diaspora Yahudileri ölülerine kefen yerine kıyafet giydirmeyi tercih etmektedir.61 Bu durumda cesede giydirilen kıyafetlerin sade, gösterişsiz ve özellikle cepsiz olması makbuldür. Çünkü ölüm ile birlikte bütün insanların eşitlendiği kabul edilmekte ve cebinin olmaması da bu dünyadan hiçbir şey götürülemeyeceğini göstermektedir.62 Kefenleme ya da giydirilmenin ardından
57 Harry Rabinowicz, “Death”, Encyclopedia Judaica, Ed. Fred SKOLNIK, Macmillan Reference, vol. 5, Amerika 2007, 513.
58 Behar, 384.
59 Mustafa Güre, Dinlerde Geçiş Dönemleriyle İlgili İnanç ve Uygulamalar, AÜSBE, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2015, 82.
60 “Chevra Kaddisha”, Death and Afterlife A Cultural Encylopedia, Ed. Richard P. Taylor, ABC CLIO Publisher, California 2000, 239.
61 Güre, 78-79.
62 “Funerary Customs, Jewish”, Death and Afterlife A Cultural Encylopedia, Ed. Richard P.
Taylor, ABC CLIO Publisher, California 2000, 137.
16 gömülmeye hazır olan ceset sade, çivisiz ve işlemesiz bir tabuta yerleştirilmektedir.
Tabutun içerisine İsrail’den getirilmiş toprak koymak bir Yahudi geleneği olarak uygulanmaktadır. İsrail’de yaşayan Yahudiler ise genellikle tabutsuz olarak gömülmektedir. Ölüm ile bütün insanların eşit duruma geldiği kabul edildiği için cenaze törenlerinin de gösterişsiz yapılması gerektiği düşünülmektedir.63
Gömülmek için bütün hazırlıkları tamamlanmış olan cesedin gömülme sorumluluğu yakınlarına aittir. Yakınlarının olmaması durumunda Yahudi cemaati bu sorumluluğu üstlenmektedir.64 Defin hazırlıkları tamamlandıktan sonra ceset, tabutla veya tabutsuz aile ya da cemaat tarafından mezarlığa götürülmektedir. Günümüzde yalnızca hahamların ve chevra kadişaların tabutları omuzlarda taşınsa da ilk zamanlarda bütün cenazelerin omuzda taşınarak mezarlığa götürüldüğü bilinmektedir.
Mezarlığa getirilen cenaze Tevrat’tan bölümler okunarak mezara indirilmekte ve ölen kişinin yüzü tekrar dirilişin olacağına inanılan Süleyman Tapınağına dönük şekilde mezara yerleştirilmektedir.65 Cenaze yerleştirildikten sonra cenazeye katılanlar,
“Yerinde huzur içinde yatsın” diyerek ölüye olan sorumluluklarını yerine getirmektedirler.66 Gömülme işlemi tamamlandıktan sonra cenazeye katılanlar için cenaze yemeği verilmektedir.67
Geleneksel Yahudilikte insanın Tanrı suretinde yaratıldığına inanıldığı için cesedin yakılmasına izin verilmemektedir. Fakat günümüzde Liberal Yahudiler arasında
63 Ramazan İnci, İlahi Dinlerde Cenaze ve Defin, Süleyman Demirel Üniversitesi SBE, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Isparta 2019, 21; Salime Leyla Gürkan, Yahudilik, İsam Yayınları, İstanbul 2015, 182.
64 Güre, 82.
65 Hayrullah Örs, Musa ve Yahudilik, Remzi Kitabevi, İstanbul 1966, 395; Mahmut Aydın, Anahatlarıyla Dinler Tarihi, Ensar Neşriyat, İstanbul 2013, 336.
66 Güre, 84.
67 Arıklı, 466.
17 cesedin yakılarak ortadan kaldırılması olan kremasyon uygulanmaktadır.68 Krematoryumlarda yakılarak ortadan kaldırılan ceset, yakılma alanına gelene kadar gömülme ile aynı uygulamalara tabii olmaktadır. Yakılmanın ardından geride kalan yakınların külleri gömecekleri ya da dağıtacakları kararını verdikleri zamana kadar krematoryumda depolanmaktadır.69
Ölünün defninin ardından geride kalan yakınlar için avelut denilen yas süreci başlamaktadır. Bir kişinin yedi yakını olarak kabul edilen babası, annesi, oğlu, kızı, erkek kardeşi, kız kardeşi ve eşi öldüyse bu kişinin yas tutmasının zorunlu olduğu kabul edilmektedir.70 Bu kişilerin keria olarak adlandırılan uygulamayı yapması ve kıyafetlerinin kalp ile boyun arasında bir yerinin çakı ile kesmeleri gerekmektedir. Bunu yapmayan kişilerin cezasının ölüm olduğuna inanılmaktadır. Onlar bunu yaparken de
“Baruch ata Adonai, eloheinu melech ha’olam, dayan ha’emet – Gerçek ve Doğru Yargıç; Sen Tanrımız; Mübareksin” duasını okumaktadır.71
Yahudilikte yas sürecinin üç aşaması bulunmaktadır. Sırasıyla aninut, şiva ve şeloşimdir. Kişinin ölümünden toprağa verilene kadar geçen süre olan aninut sürecinde
kişi yalnızca cenaze işleriyle ilgilenmektedir. Bu dönemde hiç kimse geride kalanları teselli etmemektedir. Yasın ikinci dönemi olan şiva yedi gün sürmekte ve yasın en yoğun olduğu dönem olarak kabul edilmektedir. Şiva döneminde ölenin ruhuna saygıdan dolayı evde bir mum ya da lamba yakılı bulundurulmaktadır.72 Bu süreçte yaslı kişilerin tıraş olması, çalışması, yıkanması, kösele ayakkabı giymesi ve Tevrat okumasının yasak olduğuna inanılmaktadır. Şiva süresi boyunca ölenin yakınları için
68 Gürkan, 182.
69 Rabbi Alexandra Wright, On Death And Mourning A Guide, Liberal Judaism, byy ts, 6.
70 Behar, 390.
71 Behar, 395.
72 Gürkan, 183.
18 eve yemek getirilmesi ve onların teselli edilmesi makbul sayılmaktadır.73 Son yas dönemi olan şeloşim cenazenin defnedilmesinden sonraki otuz günü kapsamaktadır. Bu süreçte yaslıların tıraş olması ve eğlenmesi hala yasak hükmündedir. Bu otuz günlük süre sona erdiğinde yas döneminin de sonlandığı kabul edilmektedir.74